Тарих және құқық факультеті деканы

Византия (Шығыс Рим империясы) ІҮ ғ. тәуелсіз мемлекет ретінде құрылған Византия 395 жылы біртұтас Рим империясының Шығыс және Батыс империя болып екіге бөлінуі нәтижесінде пайда болды. Шығыс Рим империясы қолөнер,сауда, мәдени дамуы дәрежесі жағынан әлдеқайда жоғары тұрды. Рим империясының шығыс аудандарының, батыс провинциялардан оқшаулануы әсіресе ІҮ ғ. айқын байқалды. Империяның көне астанасы Римнің құлдырап, экономикалық және мәдени өмір орталықтарының шығысқа ауысуы саяси орталықты да Шығысқа ауыстырды.

330 жылы император Константин тұсында империяның астанасы (кейіннен Константинополь атанған) Византияға көшірілді. Жаңа саяси орталықты таңдаған кезде қаланың саяси, саяси стратегиялық жағынан артықшылықтары ескерілді. Константинополь империяның қуатты сауда және қолөнер орталығына айналды.

Шығыс Рим империясының құрамына мынандай аудандар кірді. (Балқан түбегі, Кіші Азия, Сирия, Полестина, Египет, Киренайка және Қара теңіз жағалауындағы тірек пункттер (херсони).

406 жылы Батыс Рим империясы құлады, ал Византия 1069 жылға дейін өмір сүрді.

Византияның мұнша өміршең болуының себебі неде? Варварлар соққысы нәтижесінде неліктен құламады. Оның себебін Шығыс Рим империясының әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерінен іздеу керек.

1. 
   Экономикалық дамуы. Энгельс Сауда мен қолөнер ежелден Батыс империясының үлесіне тиген кәсіп болмады, олар Шығыста дамыған шаруашылық түрі болатын. Егер Рим бір кезде өрлеген болса тек өсімқорлықпен ғана өрлеген еді. Сонымен Батыспен салыстырғанда Шығыс Рим империясының әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшелігі бұл ауданда товарлы өндірістің елеулі табысқа жетуі болды. Жүн, жібек маталарын тоқу өрістеді. Сән- салтанат бұйымдарын, шыныдан, папирустан бұйым шығару ісі дамыды. Шығыста ірі-ірі қалалар болды. Константинопольден басқа Антихония, Александрия, Эдгес, Никея, Коринф, Фессалоника гүлденген қалаларға айналды. Сауда, тығыз экономикалық байланыстар, гүлденген қала өмірі Шығыс Рим империясын іштей бекітті.
   
2. 
   Шығстағы құлдық, батыстағыдай ешуақытта да классикалық формаға ие болмады. Жерге отырғызылған, қожайын шаруашылығында жұмыс атқармайтын белгілі-бір шаруашылық бостандығымен пайдалаған құлдар өмір сүрді. Еңбек өнімділігін анықтайтын, форма-құл еңбегі емес еді. Шаруа қауым мүшесінің еңбегі кеңінен пайдаланылды. Сондықтанда құл еңбегі бірден-бір негізгі өндіруші еңбек болмады, осыған байланысты құлиеленушілік құрылыс дағдарысы да Батыстағыдай терең болмады. Құл еңбегі де дағдарысқа ұшырады, бірақ оның орны ерікті шаруалар еңбегі есебінен толықтырылып отырды.
   
3. 
   Қолөнер, сауда шоғырланған үлкен қалалар Шығыс империяны экономикалық жағынан бекітті. Саудадан, қолөнерден түскен табыстарды императорлар жалдамалы әскер ұстауға жұмсады, мемлекеттің басқару аппараттарын ұстауға жұмсады. Тұрақты әскер империяның шекараларының қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Қалаларда қолөнершілер, магистраттар тобы болды. Магистраттар күшті король билігі қол астында болды. Яғни король билігінің берік әлеуметтік, экономикалық тірегі болды.
   
4. 
   Византия қоғамының идеологиялық, әлеуметтік-экономикалық өмірінде христиан шіркеуі үлкен роль атқарды. ІҮ ғасырға дейін қудаланған христиан діні, енді үстем идеологияға айналып, Византия мемлекетінің одақтасына, тірегіне айналды.Шығыста христиан шіркеуі император билігімен тығыз байланыста болды. Үстем құлиеленуші таптың мүддесін қорғай отырып, Византия шіркеуі құлдық жүйесіне қарсы болмады. Әрине христиан шіркеуінің роліне үлкен, маңызды мән бермеу керек, бірақ мүлде ескермеуге де болмайды.
   

(ҮІІІ-ІХғ. І-жартысы.)

Әдебиет. Е.Э. Липшиц «Очерки истории византийского общества и культуры ҮІІІ-І-половине ІХ в». М-Лен., 1961 ж.

ҮІІІ-ІХ ғ.ғ. Византияның аграрлық құрылысын түсіну үшін біз өз назарымызды Византияның ІҮІ ғ.ғ. аграрлық құрылысының даму ерекшеліктеріне аударуымыз керек.

Батыспен салыстырғанда

1. 
   Ауыл-шаруашылық өндірісінің жоғары дәрежелі болуы. Себебі ? Шығыс Рим империясының құрамына ежелден егіншілік мәдениеті тараған елдер кірді. Бидай өсіру кеңінен өрістеді, кей қолайлы кезеңдерде жылына 2-3 рет өнім жиналатын. Египет, Шығыс Сирия сияқты империяның оңтүстік-шығыс провинцияларында ауыл-шаруашылығында суландыру жүйесі жетілді, үлкен роль атқарды.
   
2. 
   Византия аграрлық құрылысының екінші ерекшелігі Батыспен салыстырғанда ірі жеке шаруашылықтың латифундиялық типтегі шаруашылықтың баяу дамуы болды. Ірі жер иелену масштабы Батысқа қарағанда әлдеқайда төмен болды.
   
3. 
   ІҮ-ҮІІ ғ.ғ. ерікті шаруа шаруашылығының кеңінен тарауы Византия аграрлық құрылысының үшінші ерекшелігі. Міне осы жоғарғы аталған факторлар Византия ауыл-шаруашылығының тұрақты дамуының негізіне айналды, орта қолды қожалықтардың құлдырауын тежеді.
   

Балқан түбегіне келіп қоныстанған славян тайпалары өздерімен бірге ерікті село қауымын ала келіп, жергілікті византиялық шаруа қауымын қайта жандандырды. Сондықтан ҮІІІ-ІХ ғ. Византия деревнясы ерікті село қауымының үстем болуымен сипатталады. Міне осы қауымның ыдырауы феодалдық қатынастарды туғызды. Бұл мәселені түсінуде бізге «Егіншілік заңы» деп аталатын тарихи құжат үлкен мәлімет береді.

Бұл не құжат ? Бұл құжат мәліметі бойынша Византияның әлеуметтік-экономикалық тарихы қандай ?

Византияның әлеуметтік-экономикалық тарихы үшін деревнядағы құқық қатынастарын реттейтін қысқаша юридикалық жинақ-«Егіншілік заңының» маңызы зор. Бұл заң бірнеше қолжазба түрінде бізге жеткен. Ең көнесі ХІ ғ. жазылған. Кейінгі тарихи кезеңдерде де бірнеше аудармалар пайда болды. Бұл құжаттың жазылу кезеңі, орны туралы мәселе үлкен ғылыми дискуссия мәселесіне айналды. Атақты тарихшылар Василевский, Вернадский, Е.Э. Липщиц бір пікірге келе алмады. Жазылу орны туралы да талас бар. Мысалы, Ф.И. Успенский бұл славян құжаты деген пікір айтты. Бірақ құжатта бірде-бір славян тілінде терминнің кездеспеуі, оның пікірін, болжамын жоққа шығарады.

Бұл құжат жөнінде көптеген т.б. талас мәселелер бар.

Сонымен Византияның әлеуметтік-экономикалық тарихы қандай екен.

І. Византия шаруаларының шаруашылық тұрмысының өзегі егіншілік. Византия шаруалары харафия деп аталатын жер участогінде өз шаруашылығын жүргізді. Су жетіспегендіктен каналдар қазып егістік даланы, бау-бақшаны суландырып отырды. Астық, сұлы, арпадан басқа жүзім және алма, гранат, алмұрт өсірді. Бидайды күзде қыркүйек, қазан айларында себетін. Ауыл-шаруашылық техникасы өте қарапайым болып қала берді. Өндіріс жүйесі екі танапты болды. Жердің бір бөлігіне егін ексе, екінші бөлігі парға қалдырылатын.

ІІ. Мал шаруашылығы византия өмірінде үлкен роль атқарды. Қой, ешкі, шошқа өсірілді. Ірі-қара мал өсіру тек жазықтық жайылымы мол аудандарға тарады. Әскери мақсатқа пайдаланылатын жылқы туралы бірде-бір статья жоқ.

ІІІ. Құс өсірді. Әсіресе қаз, сол сияқты омарта, балық аулау шаруашылықтары дамыды.(24,45-51).

1. 
   Византияда қауымы көршілік қауым марка болды. Бұндай қауымда егістік жер, бау, жүзімдіктер қауым мүшелері арасында бөлініп, жеке меншікке айналған. Ал жайылым, орман, өріс далалары қауым мүшелерінің ортақ меншігінде.(№1,2).Қауым мүшелерінің мемлекеттен басқа қожайны жоқ. Мемлекетке экстраордина деп аталатын алым-салық төлеп отырды.
   
2. 
   Қауымдық меншіктен бөлініп шыққан үлес жерлер шаруалардың жеке меншігіне айналды. «Егін заңы» оларды «егістік дала қожайындары» дейді.\ 45 ст. Византия деревниясында жер жүйелі түрде қайта бөлініп отырмады. Өз үлестерін шаруалар ор қазып, шарбақпен қоршап өздерінің тұрмыстық қажеттеріне байланысты өнім шығарып отырды.
   
3. 
   «Егіншілік заңында» жерді сату немесе сыйға тарту туралы статья жоқ. Бірақ 16-статьяда «жердің әділ бағасы» деген түсінік бар. Аренда туралы мәлімет жерге-егістік жерге жеке меншік болғанын дәлелдейді. Алайда жеке меншіктегі үлес жер, толық меншікке айналған ба ? Мысалы көрші адамдар бақ, жүзімдіктер даласына емін-еркін кіріп қажетінше тамақтана алады, бірақ өзімен бірге өнімді алып кетуге құқығы жоқ. (61 статья). Бұл әрине жай кездейсоқ жағдай емес. Византия шаруалары басқа адам жерінде шөп оруға, ағаш кесіп, отын жинауға құқығы болды. Сондықтан да «Егіншілік заңы» бойынша меншік құқығына қол сұққанға қатал жаза қолданбайды. Мысалы: 20 статья. «Егер шаруа өзге адамның жерін оның ұлықсатынсыз өңдесе немесе ағашын кессе, тек қана өз еңбегінің нәтижесінен айырылады».
   

4. 
   Византия қауымы өз-ара туыс бірнеше жанұялардан тұрлы. Тіпті бөлініп шыққан кіші жанұялар ұзақ уақыт қауым мен байланысын үзбеді. Әрине бұның бәрі рулық құрылыс қалдықтары болып саналады. Рулық құрылыстың қалдықтарының бұлай сақталуы империя территориясында варвар тайпаларының, ең алдымен славян тайпаларының таралуының нәтижесі. Дегенмен бұндай рулық құрылыс белгілеріне қарамастан византия шаруалары жеке меншікті өте жақсы білді. Жеке меншік жаңа құбылыс ретінде айқын байқалды.
   

1. 
   Негізгі әлеуметтік-экономикалық категория-ерікті қауым мүшелері. Георги-қауымның толық құқылы мүшесі.
   
2. 
   Мүліктік жіктеліс процесі байқалады. Георгтермен қатар-мүліксіз апорлар қалыптасты. Кімдер? Шаруашылығы күзелген, жер участогін ауқатты қауым мүшесіне беріп, басқа жаққа кәсіп іздеп кеткендер. Басқа жерлерде оны не күтіп тұр ? Византия қауымының томаға-тұйық, берік болуы нәтижесінде, басқа жерге келген апор, жаңа қауымға мүше болып, үлес жер ала алмады. Византия қауымы (герман маркасы сияқты) бөгде адамдардың қауымға кіруін қаламады. Егер кеткен жеріне қайта оралған болса, оның бұрынғы участогі қайтып беріледі.
   
3. 
   Мистии-мүліксіздер. Жерін қандай себеппен тастап шыққандар ? Апор жерін өзі өңдей алмайды да, жерді сатады. Сөйтіп мистиге айналады, яғни жалдамалы жұмыс қолы қалыптасады. «Егіншілік заңында» мистилер тек бақташы ретінде көрсетілген, бірақ олар түрлі ауыр жұмыстар атқарған. Мистилер туралы ойлар үнемі құлдармен қатар айтылып отырады.
   
4. 
   Шаруалардың 4-ші бір категориясы мортит деп аталады. 9-10 статьяларда айтылған Мортит-арендатор. Аренда ақысы үшін өнімнің 1\10-бөлігін төлейді. Міне осы өнімнің1\10-бөлігі морта деп аталған. Бұл категорияның әлеуметтік-тегі белгісіз. Шаруа-қауым мүшесі ме, әлде дін иелерінің өкілі ме ? Өкінішке орай «Егіншілік заңында» бұл категория туралы өте аз мәлімет берілген.
   
5. 
   Византия қауымы теңдестер қауымы емес екені айқын. Себебі Византия қауымы құлдықты тым жақсы білді. «Егіншілік заңында» құлдар туралы мәлімет 5-статьяда айтылады. Қауым мүшелері құл еңбегін пайдаланған. Құл еңбегі егіншілікте, мал шаруашылығында пайдаланылды. Құл юридикалық жағынан правасыз, қылмысы үшін оның қожайыны жауапқа тартылады.Сонымен қауымда мүліктік жіктеліс байқалады.Ал бұл феодалдану процесінің басы. Феодализация процесі негізінен ҮІІІ ғасырда үдей дамып, ХІ ғ. аяқталды. Бұндай жай қалыптасуының себебін-славян қауымның беріктігінен іздеу керек.
   

ҮІІІ ғ. бастап Византия берік мемлекетке айналды. Бұның екі себебі бар: (орталықтанған).

1. 
   Маңызды сауда, су жолында орналасқан Константинопольмен бірде-бір провинция қалалары бәсекеге түсе алмады. Император сарайы провинция ақсүйектерін өзіне тартты. Егер провинция қалалары тәуелсіздікке ұмтылса, Константинополь орталықтандырудың басты орталығына айналды.
   
2. 
   Село аристократиясы мемлекеттік аппараттың бекуіне мүдделі болды. Сеньориалдық қанау формалары жаңадан ғана қалыптасып, феодалдық институттар жаңадан ғана пайда бола бастап, село шаруалары маңызды әлеуметтік күш болып тұрғанда село аристократиясы село қауымына тек мемлекеттік аппаратқа сүйене отырып үстемдік жүргізе алатын еді.
   

Міне осындай қайта құрулар Исавр династиясының негізін салған (717-867) император ІІІ Лев Исавр тұсында жүзеге асты. (717-741).

Исавр тұсында бүкіл империя әскери окруктерге-фемдерге бөлінді. Фемдік реформаның мақсаты:

1. 
   Көшіп келіп қоныстанған славяндарды әскери мақсатқа пайдаланып, жалдамалы әскерді жасақтауға мүмкіндік туды. Көшіп келіп қоныстанған славян, армян, сириялықтар әскердің негізгі ядросына айналды. Міне осылар мен ерікті шаруалардан ерекше әскери сословье-стратиоттар құрылды. Стратиоттар фем әскерінің негізі. Фем басында командир-стратиг тұрды. Фемдегі бүкіл әскери, азаматтық билік осы стратиг қолында болды.
   

1. 
   Ерекше әскери қабілетті жасақ құрылды. Жасақшылар өз жерлерін, өз үйін қорғады, яғни моральдық рух жоғары болды.
   
2. 
   Стратигпен стратиоттардан әскери ақсүйек тобы қалыптасып, осы топтан рыцерлар сословиесі қалыптасты. (Есте болсын рыцерлар феодалдық қоғамның басты сословьесі).
   
3. 
   Үнемі әскери іспен шұғылданып жүрген стратиот шаруашылығы күйзелді, сондықтан олар жерлерін сатуға мәжбүр болды. Міне осындай күйзелген стратиоттан болашақта жерсіз шаруалар табы қалыптасты. Яғни тәуелді сословье қалыптасты.
   

Феодалдық жериеленудің өсуі, шаруалар бостандығының қысымға алынуы-тап күресін шиеленістірді. Осындай тап күресінің мысалы ретінде павликиандардың халықтың-еретикалық қозғалысын айта аламыз. Павликан деген сөз «Послание апостола Павла» деген діни уағыздан шыққан. ҮІІ ғ. Арменияда пайда болып, кейін ҮІІІ-ІХ ғ.ғ. Кіші Азияға тараған еді. Павликан ілімі ересь формасына ие болды.

1. 
   Шіркеу ең ірі жер иеленуші болатын, сондықтан қаналушы бұхара ең алдымен шіркеуге қарсы шықты.
   
2. 
   Шіркеулік ілім-бұл ресми идеология. Бұл идеологияға қарсы, яғни анти шіркеулік идеология-ересь формасына ие болады.
   

Қозғалысқа қатысқандар ертехрестиандық шіркеудің тәртіптерімен дәстүрлерінің қайтадан қалыпқа келуін талап етті. Ертехрестиандық қауымдар тең қауымдар болатын. Бірақ олар тек діни теңдікті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік теңдікті де талап етті. Павликиан ілімі бойынша дүние екіге бөлінеді-құдай патшалығына және –құдайдан безгендер патшалығына, яғни рухани дүниеге және материалдық дүниеге бөлінеді. Павликиандар қозғалысына көптеген бұхара халық қатысты.

820 жылы Фома Славянин бастаған халық қозғалысы бұрқ ете түсті.823 ж. көтеріліс басылып, Фома Славянин өлтірілді.

ІХ ғ. екінші жартысы мен ХІ ғ. Македонский династиясы тұсында феодализмнің қалыптасуы.

Македония династиясы дәуірінде (Негізін салған Василий І. 867-1056) феодалдық процес қалай жүрді ?

Егер ІХ ғасырға дейін Византияның аграрлық жүйесінде ұсақ шаруашылық үстем болып келсе, енді византия деревниясы жаңа кезеңге аяқ басты.

«Егіншілік заңының» өзінен селолық қауымда мүліктік, әлеуметтік теңсіздіктің пайда болғанын байқадық. Ал Х ғасырдың тарихи құжаттарында мүліктік, әлеуметтік теңсіздік айқын байқалады. «Кедей», «жарлы шаруалармен» қатар бірнеше үлес жері бар, ауқатты қауым мүшелері бар.

Мүліктік жіктелу процесі қауымды іштей әлсіретті, қауымдар байланысы әлсіреді. Ішкі жіктелу нәтижесінде басқа адам жерін пайдалану құқығы жойылды. (Егіншілік заңын еске алыңыз)-Басқа адам бағына, бақшасына ұлықсатсыз кіргені үшін айып төлейді, не жазаланатын болды.

Византиядағы феодалдық қатынастардың дааму процесіне нендей жағдайлар қолайлы әсер етті?

1. 
   Феодалдану процесі мемлекеттің салық жүйесін жетілдірді. Бұл жүйе бойынша коллективтік салық міндеткерлігі орнатылды. Бұл не міндеткерлік? Егер көрші қауымның бір мүшесі кенеттен ауырып, немесе басқалай жағдайда өліп, оның мемлекетке төлейтін қарызы қалса, оны көршісі төлеуге тиісті. Бұндай салық жүйесі аллигения деп аталды. Аллигения жүйесі шаруалардың жаппай күйзелуіне әкеліп соқты.
   
2. 
   Х ғ. екінші ширегінен бастап шаруаларға өз еріктерімен жерлерін басқа адамға беруге тиым салған бірнеше заң актілері шықты. Яғни қауым мүшесі жер үлесін өз қалауы бойынша екінші біреуге бере алмайды.
   

1. 
   Парики-димосиарлер – қауым шаруаларының негізгі бөлігі. Ақшалай салық төледі, барщина – ангарий атқарды, түрлі қосымша алымдар төлеп отырды.
   
2. 
   Экскуссаттар – император шаруашылығында жұмыс атқаратындар (жолдарды күзетеді, император столына балық аулайды т.с.с.).
   
3. 
   Стратиоттар - әскери қызмет атқарады, ақшалай салық төлейді. Осы стратиоттардың өз ішінде әлеуметтік жіктелу байқалады. Офицер тобы жарлы стратиоттарды өздеріне бағындырып, кіріптарлыққа салды.
   
4. 
   Динаттар – Византия феодалдары. «Құдіретті адамдар». ІХ ғ. дейін әлсіз болып келген бұл топ ІХ ғ. бастап Византия қауымын қыспаққа ала бастады.
   

1. 
   Тікелей қауым жерін тартып алды.
   
2. 
   Сыйға алғанды, мұраға қалдырғанды сылтаулап, өз қолдарына жерді жинақтай бастады .
   
3. 
   Түрлі юридикалық, келісім актісі жолдармен де жер алды.
   

Феодалдық қатынастың түрлі жолдармен қалыптасуы структуралық жағынан әр алуан динат поместьелерінің типін туғызды.

1. 
   Шаруа қауымымен байланысы жоқ томаға тұйық ірі шаруашылықтар.
   
2. 
   Ерікті шаруа немесе басқа феодалдар жерімен аралас-құралас жататын, жер иеліктері бірнеше жерлерде шашырып жатқан динат поместьесі.
   
3. 
   Село қауымын өзіне бағындырған динат поместьесі.
   

Х ғ. деректері ірі светтік феодалдық поместьеге сипаттама берген кезде «икос» деген терминді қолданады. Икос – қожайын усадьбасы, (поместье орталығы, қожайын үйі, қора-жайы, шіркеуі, бағы, паркі).

3. Феодалдық қатынасты шіркеулік жериеленудің шығуы тереңдете түсті. ІХ ғ. шіркеулік жериелену кең тараған құбылыс болмаса Хғ. Бастап жериеленудің шіркеулік формасы тез қалыптасты.

Шіркеулік жериеленудің қалыптасуының жолдары қандай?

А) Шіркеу жанындағы шаруалар «құдай үлесі» деп өз жерлерінен шіркеуге жер беріп отырды.

Б) Император сыйға тартты.

В) Ірі монастырь – шіркеулер кішігірім шіркеулік жериеліктерін өздеріне күшпен қосып алып отырды.

Г) Күйзеліске ұшыраған шаруалар жері есебінен де өсті (класма).

Д) Мемлекеттің ақшалай сыйлық, жалақы беруі, шіркеулерге жер сатып алуға мүмкіндік берді.

Сонымен Х ғ. аяғында шіркеулік-феодалдық вотчина қалыптасып шықты.

1. 
   Византия динаттары өз шаруашылықтарында құл еңбегін кеңінен пайдаланды. Ал шіркеу «құл еңбегін пайдалану – құдайға қарсы шығу» деп есептеді. Құлдар әсіресе үй қызметінде кеңінен пайдаланылды.
   
2. 
   Құлдармен қатар вотчина жерін мистилер де өңдеді. Мистилер меншіктен жұрдай адамдар. Юридикалық жағынан ерікті болғанмен, село халқының ең бір правасыз, бағы ашылмаған бөлігі болды. Кейін әлеуметтік категория ретінде жойылып, тәуелді – крепостной шаруалар қатарына қосылды. Феодалдық вотчинада құл мен мистилер еңбегі негізгі еңбек емес еді.
   
3. 
   Вотчинадағы негізгі жұмыс күші феодалға тәуелді шаруалар болды.
   

1. 
   Европа елдеріндегі сияқты феодалдар әуелі шаруаның үлес жеріне ие болды да, кейін шаруаның өзін де бағындырды. Бұл жағдайда шаруа үлес жерінде отыра береді.
   
2. 
   Жеке басы кіріптарға түседі. Бұл кіріптарлық прекарлық қатынас жолымен пайда болды. Византия шаруасы көп жағдайда әлді, ауқатты адамдардан қамқор іздеді де, көбіне динаттарға өз үлес жерін беретін. Қамқорлыққа алғаны үшін ол динат жерінде жұмыс жасап, белгілі бір мөлшерде рента төледі.
   
3. 
   Шаруалар уақытша өз жерлерін феодалға беріп отырды (Батыста мұндай жағдай байқалмайды). Шаруа қарызын өтей алмаған жағдайда динатқа өз жерін 3-10 жылға пайдалануға береді. Бірақ бара-бара бұл жерлер феодал меншігіне көшеді де, шаруалардың өздері феодалға тәуелді шаруаға айналады.
   
4. 
   Село қауымын феодалдар қыспаққа алған жағдайда, көптеген қатардағы қауым мүшесі қауым жерінен айрылып, басқа жерлерден бақыт іздеуге кетеді. Басқа динаттар жеріне келіп орын тепкен бұл сорлылар, күндердің күнінде тәуелді шаруа болып шыға келеді.
   
5. 
   Алғашқы кезде арендатор дәрежесінде келіп қоныстанады. Алғашқы кезде аренда келісімінің шарттары берік сақталады.
   

А) Эмфитевтік – ұзақ мерзімге жасалған.

Б) Қысқа мерзімді аренда.

Х ғ. аяғында Византияда аренда өз сипатын өзгертті. Феодалдық процестің тереңдеу жағдайында арендалық қатынастар феодалға тәуелділік қатынаспен ауысты. Мұндай аренданың жаңа формасы – париктік права деп аталды.

Сонымен Х ғ. өн бойында Византияда феодалдық вотчина мен шаруаларды қанаудық вотчиналық жүйесі қалыптасты. Вотчиналық жүйенің қалыптасуында Византия мемлекеті үлкен роль атқарды. Феодал тобының органы ретінде Византия мемлекеті феодалдық жеке меншіктің бекіп, өсуіне белсенді түрде көмектесті.

Византия феодализмінің одан әрі дамуы. Пронии және прониарлар.

Феодалдық қоғамның негізгі институттарының қалыптасуы ХІ – ХІІ ғ. аяқталады. Бұл кезеңде негізінен феодалдық вотчина қалыптасты да, бұрынғы ерікті шарулар – тәуелді шаруаларға айналды. Феодал мүддесін қорғаған орталық үкімет, оларға кеңінен билік – артықшылықтар берді.

1. 
   Феодалдар жартылай не толық салық төлеуден босатылды.в Вотчинасынан салық жинау құқығы вотчина иесінің өз қолына берілді. Кейде сот ісіне де араласып отырды. Сөйтіп Батыс Европа иммунитетіне ұқсас иммунитет жүйесі пайда болды.
   
2. 
   Сепараттық тенденцияны тежеу мақсатында және феодалдарды берігірек бағындыру мақсатында оларға салық жинау права берді. Бұндай права «прония» деп аталды.
   

№5 Дәріс.

Х ғ -ХІ.ғ. басында Францияда негізінен феодалдық қатынастар қалыптасқан болса, Шыығыс Франк

мемлекетінде феодалдық қатынастар жаңадан қалыптаса бастады.

Бұлай кеш қалыптасуының себептері неде ?

1. 
   Алғашқы қауымдық құрылыс ыдырауына Рим құлиеленушілік қатынастары елеулі әсерін тигізе қоймады.
   
2. 
   Х-ХІ ғасырларда селолық қауымның іштей терең жіктелу процесі басталды, қауым жері басып алынып ерікті қауым мүшелері тәуелді егіншілерге айналды. Барлық жерде жаппай вотчиналар қалыптасты. Негізгі тап ретінде ірі жер иеленушілер мен феодалға тәуелді крепастной шарулар бой көрсеткені мен әлі де феодалдық қатынасқа тартылмаған ерікті қауым мүшелерінің біраз бөлігі сақталып қалды.Село қауымы ішінде орта және ірі дәрежелі аллод иелері бөлініп шықты. Олар өз жерлерін ішінара тәуелді адамдар күшімен өңдеп отырды. Бірақ бұл аллод иелері әлі де толық дәрежедегі феодал иелеріне айналмады. Қалай түсінуге болады. Тәуелді шаруалар еңбегін қанау бұлардың шаруашылығының негізі болмады.
   
3. 
   Феодалдық қатынастың жете дамымауы саяси ұйымға әсерін тигізді. Ірі магнаттар мен шіркеу қолында әлі де экономикадан тыс зорлау аппараты болмады. Көптеген аудандарда ескі рулық сот, әскери ұйымдар сақталды. Феодалдық басқыш (иерархия) қалыптаспады.
   
4. 
   Феодалдық қатынастың жете дамымауымен байланысты Германияның
   

1. 
   Қожайын жері-доменалдық бөлігі.
   
2. 
   Шаруа жері-үлес жер. Үлес жерлер Батыс Европа тарихында мансылар деп аталған. Шаруашылық сипаты жағынан королинг поместьесі натуралды сипаттағы шаруашылық. «Поместьелер туралы капитуляриде» бірнеше рет поместье өндіретін өнім тек король семьясының мұқтажын өтеуге арналған деп бірнеше рет айтылады.
   

1. 
   Өндіргіш күштер дәрежесі өте төмен.
   
2. 
   Қол өнермен ауыл шаруашылығы жеке сала болып бөлінген жоқ, яғни қоғамдық еңбек бөлінісі пайда болған жоқ. Бірақ королинг дәуірінде мүлде сауда болған жоқ деп айтуға болмайды. Сауда жүргізілді, тіпті сауда жәрмеңкелері , базарлары болды. Бірақ сауда сипаты қалай болды ? Сауда байланыстары вотчинаның шаруашылық өмірінде үлкен роль атқарған жоқ, негізінен кездейсоқ артық қалған өнімдер сатылып, вотчинаның өзінде өндірілмейтін: тұз, шарап, кейде қару-жарақ, сән-салтанат сияқты бұйымдар сатылып алынып отырды. Королинг империясының жеке аудандары арасында тұрақты сауда болмады.
   

847 жылы Ұлы Карль балалары тұсында бірнеше бөлікке бөлінді. Верден келісімі бойынша бұрын белгіленеді. Бұл бір жағынан. Екінші жағынан Италияда қалалардың ерте пайда болуы шаруалардың қалаға кетіп, натуралды салық орнына ақшалай алым төлеп, кей кездерде бас еріктерін сатып алуға қолайлы жағдай туғызды. Сондықтан тәуелді шаруалар мен қатар басы еркін, бірақ жері жоқ шаруалар саны біраз болды. Бұл шаруалар тікелей арендаторларға айналып отырды.

Италия феодалдары да ерекше жағдайда өмір сүрді. Қалалардың қаулап өсуі жағдайында феодалдардың біраз бөлігі қалаға кетіп, қала тұрғындарына айналды. Ірі феодалдар саны да көп болды. Бұл феодалдар корольден тәуелсіз меншік иелеріне айналды. Х ғ. король билігі өзінің барлық билік-праваларынан жұрдай болды. Корольден тәуелсіз ірі феодалдар үнемі өз-ара қырқыс соғысын жүргізіп отырды. Италияда шіркеулік феодалдар саны да көп болды: папа. Епископтар, моностыр-шіркеулер. Советтік феодалдар мен шіркеулік феодалдар өз-ара жерге талас жүргізіп отырды.

Сонымен ІХ ғ. аяғында негізінен феодал тобы қалыптасты.

Ірі жер иеленудің қалыптасуымен қатар ерікті село қауым мүшелерінің күйзелуі қатар жүріп отырды. Ірі жер могнаттарына (патронат, коммендация формасы ретінде кіріптарлыққа түсіп тәуелді шаруаларға айналды).

Жалпы Солтүстік Италияда феодалдық процес жәй дамыды. ҮІІІ ғ. аяғында Франктердің жаулап алуы бұл процесті тездетті. ІХ-ХІ ғ.ғ. ерікті егіншілер жаппай күйзеліске ұшырап, тәуелді шаруаларға айналды. Бұндай шаруалар арендаға жер алды 29 жылға. Бұл аренда либелла деп аталды, бірақ либелланың өзі іс жүзінде феодалдық тәуелділікке кіру болды. Либелла-шаруа әдетте өнімнің 3 не 4 бөлігін феодалға беріп, барщина өтеді. ІХ-ХІ ғ.ғ. тәуелділіктің осы либеллалық формасы басым болды. Прекарий қалыптасты, сол сияқты феодалдық жер ұстаудың-эмфитевзис деген формасы қалыптасты. Бұл нендей форма? Натуралды не ақшалай аброк негізіндегі мәңгілік аренда. Бұндай эмфитестер ішінара жерді өз еріктерімен басқа біреуге беруге правалы болды (бірақ тек поместье ішінде).

ІХ-Х ғ.ғ. прекари шаруалар мен либеллярлер жеке бас тәуелділігіне тап болып-ең ақыры тәуелді шаруаға айналды.

Крепастной шаруалар алым-салықтар:

1. 
   Барщина жылына 2 күннен 12 күнге дейін, ал маусым кезінде аптасына 3-5 күн барщина өтейтін.
   
2. 
   Натуралды алым.
   
3. 
   Түрлі құрылыс ісінде, жол салуда қара жұмыспен өтеді. Сот, рынок пошлиналарын, баналитет өтеп отырды.
   
4. 
   ҮІІІ ғ. бастап ақшалай рента пайда болды.
   

Крепостной шаруалар мен қатар жеке бастары ерікті феодал жерін ұстаушылар болды. Бірақ бұлар жер тәуелділігінде болды, тәуелділіктің осы формасымен байланысты түрлі алым төлеп отырды.

Ерікті шаруалар саны да біраз болды, бірақ жалпы феодалдық қатынастың дамуы жағдайында-шаруақауымдары феодалға бағынышты бола бастады.

Оңтүстік Италияда феодалдық қатынас өте баяу дамыды. ІХ-ХІ ғ.ғ. феодалдық поместье әлі қалыптаспады. Негізгі жұмыс қолы-крепостниктік шаруалар, колондар, құлдар, ерікті арендаторлар болды. Феодалдық құрылысқа тән басты екі тап қалыптаспады.

911 жылы Королингтер династиясынан кейін тайпалық герцоктерінің бірі Конрад І-Франконский король болып сайланды. Конрад-І тұсында король үкіметі мен герцоктер арасында қайшылықтар күшейіп, король жеңіліс табады. Конрад-І өлгеннен кейін тайпалық герцоктер арасындағы қырқыс-талас нәтижесінде 919 жылы Генрих Саксонский билікті жеңіп алады.

Алайда осындай сепараттық тенденцияға қарамастан король үкіметінің нығайуы үшін обьективті себептер болды.

1. 
   Ең алдымен елде феодалдық процестің әлі толық аяқталмауы болды. Көптеген орта және ірі дәрежелі аллодистер қауымдық жерді басып алып, ерікті қауым мүшелерін бағындыруда мықты король үкіметін қажет етті. Шіркеу мен моностырлардың өз иеліктерін кеңейту үшін де оларға король үкіметі қажет болды.
   
2. 
   Екінші жағынан Германияның саяси жағынан бірігуі сыртқы қауіпке байланысты болды. ІХ ғ. аяғында Германияға нормандар, ал Х ғ. басынан венгерлер қауіп төндірді. Бұл тайпалардың атты отрядттары Германия территориясына тұтқиылдан шабуыл жасап, елді тонап кетіп отырды.
   

Сыртқы жаумен жүргізілген күрес жеңістеріне қарамастан король үкіметінің жағдайы әлі берік болмады. Тайпалық герцоктер король үкіметінің елді орталықтандыру саясатына үнемі қарсылық көрсетті. Олар Генрих І-нің герцоктіктердің ішкі ісіне қол сұқпауын талап еті. Оттон І герцоктердің осындай әрекетіне тежеу салғысы келген кезде, герцоктер көтеріліс шығарды. Герцоктердің сепараттық тенденцияларын тежеп, король үкіметінің беделін нығайту үшін жергілікті жерде король үкіметінің саясатын жүзеге асырып отыратын мықты басқару органдары қажет болды. Бұл міндетті Оттон І шіркеумен одақтаса отырып шешпекші болды. Оттон І шіркеулік саясатының мәні-шіркеуге өзіне қызмет істеттіру болды. Шіркеу мен Оттон І одағының материалисттік базасы.Оттон І тұсында шіркеуге үлестірілген орасан зор жериеліктері болды Шіркеуге жер бере отырып, осы жердегі барлық саяси правалар билігінде берді. Сөтіп шіркеу ірі феодал ипиунистіге айналды. Шіркеу иммунитетінің шеңберінде шіркеу сотынан басқа сотқа тыйым салынды. Шіркеу қолында осындай кең правалар берген Оттон І-нің шіркеулік саясатының нәтижесінде шіркеу мемлекеттің маңызды атқару органына айналды.

Екінші жағынан Оттон-І шіркеуді король тағына байлап, оны өз үкіметінің құрамына айналдырмақшы болды. Барлық епископтық, аббаттық қызметкерді корольдің өзі сайлап отырды. Дін иелері тек ұсыныс жасап отырды, ал король өз қолымен тағайындады.

Италияның экономикалық және саяси дамуы.

Италия.

Көптеген ғасырлар бойынша Италия біртұтас әлеуметтік-экономикалық, саяси тұлға ретінде бой көрсете алмады. Италия негізінен 3 ауданға бөлінді.

1. 
   Солтүстік.
   
2. 
   Орта.
   
3. 
   Оңтүстік Италия.
   

Оралық Италияның негізгі бөлігі Папа облысы деп аталды. (Қасиетті Петр 843 жылғы Верден келіссөзінен кейін Солтүстік, Орталық Италия Королинг империясының құрамдас бөлігі болудан қалды).

Оңтьүстік Италия мен Сицилия аралы ХІ ғасырға дейін жеке феодалдық иеліктерге бөлініп кеткен еді. ҮІ ғ. бастап Византия империясының қоластында болды. Англия, Калабрия, Неаполь, Сицилия Византия провинциялары болып есептелінді.

1130 жылы Оңтүстік Италияны нормандар жаулап алып бүкіл оңтүстік Италия жерлерін біріктірген Сицилия корольдігін құрды.

Міне осындай саяси дамуындағы бытыраңқылық феодалдық қатынастардың дамуына да өз әсерін тигізді.

Х ғасырда Италия Германиямен саыстырғанда феодалдық қатынас дамуы жағынан біраз ілгері кетті. Өз кезінде лангобард тайпалры құлиеленушілік құрылыс қалдықтарын түпкілікті жойған болатын. Ал бұл шаруа жағдайына қолайла болды. Крепостниктік қанау дәрежесі төмен болды.

Х ғ. Италия саяси жағынан Европада тәуелсіз герцоктіктерге, графтықтарға, епископтықтарға бөлінді. ИталияныңОңтүстігін арабтар жаулап алды.

Міне осындай саяси жағынан бытыраңқылығына қарамастан Италияда қалалар қаулап өсті. Италия қалалары Жерорта теңізінде сауда жүргізді, қалалар қолөнер орталықтарына айналды. Сауда мен қолөнер дамымаған Х ғ. Германия қалаларымен салыстырғанда, Италия қалалары байлық орталығына айналды.

Оттон І-нің шіркеулік саясаты, ппа үстінен бақылау орнатумен аяқталуға тиіс еді, себебі шіркеуді толық бағындыру оны басқарып отырған Рим папасын бағындырмайынша жүзеге аспайтын еді. Папаны бағындыру Италияны жаулап алып, Ұлы Карл империясына ұқсас империя құру деген саясатпен тығыз байланысты болды. Неліктен Италияны жаулап алу мүмкін болды?

1. 
   Саяси жағынан бытыраңқы Италия сыртқы жауға күш біріктіріп, қарсылық көрсетуге қабілетсіз болды.
   
2. 
   Әлсіреген папа үкіметіне әртүрлі феодалдар таласуда болды. Міне осының барлығы Оттон І-нің жоспарының жүзеге асуын оңайлатты.
   

сүйене отырып, Италияға жорық бастап, Солтүстік Италияны (Ломбардия) жаулап алады. Міне осыдан Солтүстік Италиядағы Герман ықпалының басы басталып, «герман корольдерінің Итальян саясаты»-дегеннің негізі салынды.

951 жылы Италияға екінші рет жорық жасап өз вассалдары-борондар қарсы шыққан папа Иоан ХІІ-ні өзіне көмекке шақырды.

Ұлы Карл өлгеннен кейін күшейіп, ІХ ғ. діни үкімет советтік үкіметтен жоғары тұру керек деген теориясын ұсынғанпапа үкіметі, феодалдық процестің тереңдеуі нәтижесінде терең дағдарысқа ұшырап, оның өзіне де күшті король үкіметі қажет бола бастады. Оттон І феодалдар қарсылығына соққы беріп, папа билігін қайта орнатады.

Осыған ризашылығы ретінде 962 жылы басында герман императоры отырған Рим империясы деген болды. Сырт көзге Королинг империясына (Ұ. Карл) ұқсас болғанмен, одан айтулы ерекшелігі болды. Оның құрамына: Германия, Италияның бір бөлегі, Оңтүстік-Шығыс Францияның бір бөлігі кірді. (ХІ ғ. І жартысында империяға Бургунд корольдігі қосылды).

Неміс нацистері мен фашист тарихшылары дәріптеген бұл ортағасырлық «дүниежүзілік» империя іс жүзінде өте бір қолайсыз саяси бірлік болды. Идея жағынан империя «дүниежүзілік». Рим империясы сияқты болғысы келді. Бірақ бұндай саяси талаптарды жүзеге асыратын реалды мүмкіндік герман императорларында болмады. Жалпы герман империясының «италиян саясаты» қарама-қайшылыққа толы болды. Италияда неміс феодалдарына қарсы болды. Жаулап алынған жерлерде неміс феодалдары өз тәртіптерін күшпен ұстады, сондықтан берік билік орнатудың негізі болмады. Әрбір жаңа император Италияға жаңа жорық жасап, бағындырып отыруға мәжбүр болды. Сондықтан Құрылған «Рим империясы» яғни Герман империясы реакцияшыл мемлекеттік бірлестік болды. Реакцияшыл болды дейтініміз, бұл империя ұлттық мемлекеттердің құрылуына тежеу болды.

Ал Ф.Энгельс «ұлттық мемлекеттерді құру денденциясы орта ғасырдағы прогрестің ең бір маңызды «рычагы» болды дейді. «Рим империясы» осы тенденцияның Францияда, славян жерлерінде, әсіресе Италияда дамуына тосқауыл болды.

Әсіресе «орта ғасырлық Рим Герман империясының» реакцияшыл сипаты Генрмания үшін, герман халқы үшін.

№6 Дәріс.

ХІ ғ. ортасына дейінгі Англия.

Британия жерінде кельт тайпалары жұрты (негізінен Галлия, Испания, Ирландия жерлерінен келген). Цезарь Галлия жерінде жүргізген соғыстары тұсында екі рет Британия жеріне басып кірген болатын, бірақ түпкілікті тұрақтай алмады. Цезарьден кейін де 90 жыл бойына Британия Риммен тәуелсіз өмір сүрді. Рим тек б.э. 43-жылдарынан бастап Британияны өз ықпал аймағына айналдырды.

Британ корольдері негізінен мал өсірумен шұғылданды. Егіншілік қосалқы роль атқарды. Кельт тайплары рулық құрылыс сатысында болатын, олай болса жер барлық қауым мүшелерінің меншігінде. Дегенмен Цезарь дәуірінде-ақ қоғамда әлеуметтік жіктелу процесі басталды. Құлдарға, қора-қора малдарға ие болған ру ақсүйектері бөлініп шыға бастады. Ру ақсүйектері маңына тұрақты жасақ топтасты.

Британия жеріндегі Рим ықпалының тигізген дәрежесі туралы бізде дерек, мәліметтер өте аз. Петрушевский өзінің «Очерки из истории английского государства и общества в средние века» (1937 ж.). деген еңбегінде Рим ықпалы өте әлсіз болды, кельт қоғамына терең әсерін тигізбеді дейді. Осы пікірді Неусыхин «Возникновение зависимого королевства в Западной Европе ҮІ-ҮІІІ в.в.» деген және Сказкин, Мейман 1960 ж. «Вопросы истории» журналының 1 нөмірінде жазған статияларында одан әрі дамытты. Осы айтылған еңбек авторлары көптеген халықтарда, атап айтқан.да ағылшын-сак тайпаларында феодалдық қатынас ыдыраған, дағдарысқа ұшыраған құл иеленушілік құрылыс ықпалы негізінде емес, алғашқы қауымдық құрылыстың ішкі эвалюциясы негізінде қалыптасты дейді.

ІІІ ғ. ортасынан бастап Британия жеріне ағылшын-сак деп аталатын Герман тайпалары үнемі шабуыл жасап отырды. Ү ғ. ортасынан бастап бұл шабуыл сипаты өзгерді. Егер осы кезеңге дейін шабуыл жай тонау экспедитциясы түрінде болса, енді басып алған жерге қоныстану, құрылыстан жаппай көшу мен ауысты. Брит, Кельт тайпалары ұзақ табанды қарсылық көрсеткеніне қарамастан, ҮІІ ғ. кельт тайпаларының негізгі тобы бағындырылды., аз ғана бөлігі бостандықтарын сақтап жаулаушы герман тайпалары мен араласып кетті. Жаулап алу нәтижесінде Британия жерінде бірнеше ұсақ мемлекеттер құрылды.

Міне осы ағылшын-сак мемлекеттерінің қоғамдық саяси құрылысы.

Ағылшын-сак кезеңі Ү ғ. ортасынан ХІ ғ. ортасына дейін созылады. Бұл кезеңнің саяси тарихы екі сөзбен айтқанда мынадай. Брит тайпалары мен күрес аяқталысымен-ақ, ұсақ мемлекеттердің өз-ара күресі басталды. Бұл күрес Х ғ. ІІ-ші жартысына дейін жүрді, тек Х ғ. ІІ жартысынан бастап Англияның біртұтас мемлекет болып бірігуі басталды. Әуелі 7 мемлекет өмір сүрді. (Кент, Уэссекс, Сассекс, Эссекс, Вост. Англ, Нортумбрия және Мерсия).

Ағылшын-сактарды көне Правдалары олардың қоғамдық құрылысы туралы мәлімет береді.

І. Жер пайдалану формасы. Негізгі шаруашылық түрі-егіншілік. Әрбір қауымның толық правалы мүшесінің үлес жері мыналардан тұрады: үиі, қорасы, егістік жер және түрлі жайылым жерлерден. Ағылшын-сактар келіп қоныстанғаннан кейін де ұзақ уақыт егістік жер меншікке (аллодқа) айналмады. Петрушевский егістік жерге жеке меншік пайда болды дейді. Бірақ жер әлі де үлкен семьяның меншігінде қала берді. Кейінгі дакументтерде дәстүрге негізделген жер меншігі-фокленд деп аталды. Фольклентті мұраға қалдыруға, немесе бөгде адамдарға (әсіресе әйелдерге) беруге болмады. Фолькленд жеріне осындай шектеулер орнату жеке меншіктің пайда болуына, олай болса ірі жер иеленудің пайда болуына кедергі жасады. Жеке меншік, ірі жер иеленудің пайда болу процессі ҮІІ ғ. басталды. Бұл кезеңде біз аллодтың жетілген формасымен танысамыз. (сатуға, сыйға тартуға, қозғалмайтын мүлікті қызға беру шықты). (Неусыхин ІҮ-тарауы). Аллод сыйға тартуға, мұраға қалдыруға болатын меншікке айналды. Бұл процесті арнаулы грамоталармен корольдің жерді үлестіруі тездетті. Грамотамен берілген жер бокленд деп аталды. Боклендті еркін түрде мұраға қалдыруға, сатуға т.с.с. болды. Ірі жер иеленудің қалыптасуында бокленд үлкен роль атқарды. Қауымдық жерді барлық қауым мүшелері бірігіп пайдаланды.

2. Әлеуметтік құрылымы.

ҮІІ ғ. қарсаңында ағылшын-сак қауымы маркаға айналу сатысында тұрды.

а) қауым мүшелерінің негізгі тобы-керл деп аталды. Олардың егістік участогы –гайда деп аталды. Керлдің вергилдісі 200 шиллингке тең.

б) Эрл-мүліктік жағынан жоғары тұрған адамдар. Эрлдің меншігінде бірнеше гайда жері болды. Әлеуметтік жіктелудің одан әрі тереңдеу барысында олар ірі жерлеріне айналды. Эрл шаруашылығын литтер күшін пайдалана отырып жүргізді. Эрл вергильді 400 шилл. тең.

Саксон правдасы nolilis вергильдісі қатардағы ерікті адам вергилдісінен 6 есе артық болды дейді.

в) Лит. Лит ерікті адамға жақын тұрады. Өз іс-әрекетіне өзі жауап бере алады, сот ісіне қатысады, вергилді 100 шиллингке тең. Эрлден айырмашылы тең. Эрлден айырмашылығы-меншігінде жері болмады, бөтен адам жерінде отырып, оброк төледі. (Некеге отырған кезде де түрлі шектеулерге тап болып отырады). Петрушевский бұлар өз еріктерімен бағынғандар деген болжам айтады. 32 бет. Лит тәуелділігі әлі де феодалдық тәуелділік емес себебі, жерді пайдаланғаны үшін тек қана оброк төлейді, және қоғамда басты жұмыс күші ретінде бой көрсетпейді. Шаруашылық ерікті қауым мүшелерінің жеке еңбегіне негізделген.

г) Құлдар. Құлдың вергилдісі жоқ. Құлды өлтірген адам оның қожайыны алдында ғана жауапты болды. құлдық әкеден балаға көшіп отырды. Құлдар-негізінен бағындырылған жергілікті келт халықтары. Қарыз негізінде де ерікті адамдар құлға айналып отырды.

Саяси құрылысы.

а) Ағылшын-сак жаулау кезеңінен кейінгі кезең-селолық қауым әлі де үстем болған кезең. Өзінің селолық жиналысы-галимотта қауым барлық шаруашылық саяси мәселелерді шешіп отырды. Жиналысты староста басқарды. Алғашқы кезде старостаны қауымның өзі сайлап отырса, кейін оны король тағайындап отырды.

б) Белгілі бір территориялық округке біріккен бірнеше село қауымы-жүздік деп аталды. Жүздік жиналыстары шақырылып, алғашқыда-жиналысқа барлық еркін адамдар қатысып отырды. Жиналыс айына бір-рет шақырылып, село қауымдары арасындағы түрлі мәселелер шешілді. Жүздік басында жүздік старостасы тұрды. Оны жиналыста сайлайтын. Кейін король билігінің бекуіне байланысты жүздік старосталарының жанында король мүддесін қорғайтын өкіл-герефа тұрды. Феодалдық қатынастың дамып, бекуі барысында село бас қосуларының және жүздік жиналыстарының сипаты өзгерді. Бұл органдар король чиновнигі-глафордтарға бағынып сайлап қойылған өкілдер ірі жерлермен ауыстырылды.

в) Бірнеше жүздіктер графстволықтар деп аталды. Графство басында элдормен тұрды. Кейін элдорменді король чиновнигі-шериф ауыстырды. Графство жиналысы жылына екі рет шақырылды. Жиналысқа шериф, элдормэн графствоның осы қалай ірі жерлері, әрбір село қауымының старостолары, священник, және 4-атақты сыйлы деген шаруа өкілдері қатысты. Жиналыс графство орталығында өтті.

Жоғарғы айтқандардан қандай қорытынды шығады. Ағылшын-сак қоғамының саяси құрылысының өзіне тән ерекшелігі болды. Ол-басқарудың ру-тайпалық, қауымдық формаларының ұзақ сақталып, олардың феодаолдық қоғамның органдарына баяу айналуы болды.

Ағылшын-сак Англиясында феодалдық қатынастың дамуы.

Ағылшын-сак корольдіктерінде де феодалдық қатынас басқа ерте феодалдық мемлекеттердегі бағытта дамыды. Бірақ бұл процестің өзіндік ерекшеліктері болды. Қандай?

1.Ұзақ уақыт село қауымының сақталып қалуы болатын. Неге ? Немен түсіндіріледі ?

а) Рим тәртіптерінің ықпалы өте әлсіз болды, және жаулау сипатымен түсіндіріледі.

б) Галлияға қоныстанған франк, бургунд тайпаларына қарағанда британияны жаулап алып, қоныстанған ағылшын-сак тайпалары әлеуметтік-экономикалық дамуы жағынан төмен сатыда тұрды.

в) Феодалдық қанаудың қалыптасуына қарсы күресте шаруалар берік қауымға сүйенді, міне осы шаруалар қарслығы Англиядағы феодалдық процесті тежеп ерікті шаруалардың ұзақ сақталуын қамтамасыз етті.

Дегенмен феодалдық құрылыс қалыптасып шықты?

Неге? Қандай қолайлы жағдай болды?

Феодализациялану процесі дегеніміз-ірі жер иеленудің өсіп, шаруалар тәуелділігінің пайда болуы. Феодалдық қатынас Англияда англо-сак кезеңінің аяғында (ХІ ғ.) қалыптасты.

Феодалдық қатынастың қалыптасуына мемлекет үлкен роль атқарды. Мемлекет халыққа үлкен алым-салық салды. Бұл салықтар бара-бара феодалдық рента формасына ие болды. Сонымен Аглиядағы феодалдық қанаудың бастамасы-шаруалардың жеке вотчиналық тәуелділігінің қалыптасуынан басталмай, ерікті шаруаларға мемлекеттің фискалдық салым салуынан басталады.

(Франк мамлекетінде басқаша болған еді).

Бірақ процесс мәні өзгермейді.

2). Король үкметі шаруалардан жиналатын алым-салық жинау правасын, және олардың жерлерін ірі феодалдарға берді. Осындай праваға ие болған ірі феодал бара-бара шаруа отырған жер иесіне және шаруаның қожайынына айналды. Жердің король грамота бойынша жеке меншікке айналуы көптеген әдістің бірі болды. Кең тараған әдістің бірі-шаруа, қауым мүшелерінің жерін (айлық) күшпен тартып алу болды. Шаруа үлес жерінің жеке меншікке айналуы барысында, бұл жер-аллод көптеген себептермен феодал, монстырь қолына көшіп отырды. Ауыр мемлекеттік салықтар шаруаны күйзелтті, ол жерге жеке меншік правасынан айырылды, жеке басы кіріптарлыққа түсті, сөйтіп ең ақырында тәуелді шаруаға айналды.

3). Феодализациялану процесінде шіркеу үлкен роль атқарды. ҮІ ғ. басталған ағылшын-сактерде хрестиан дініне айналдыру ҮІІ ғ. екінші аяқталған болатын. Хрестиян діні король билігін ірі жер иелер билігін нығайтты. Жер алуға мүдделі болған шіркеу, жерге жеке меншіктің орнауын жан-жақты қолдап отырды. Хрестиян дінінің тарауына ағылшын-сак шаруаларының қарсылық көрсетуі тектен-тек емес болатын.

4). Феодализациялану процесінде корольдің жерді сыйға беру актісі үлкен роль атқарды.

Сонымен қатар король магнаттарға-иммунитет және сот-әкімшілік праваоларын берді. Бұндай корольден сыйға жер және т.б. биліктер алған жер иесі-глафорттар деп (кейін лорд-деп аталды «сеньер», «господин» деген мағынада). Король үкіметі глафорттарды жергілікті жерлердегі өз тіректері деп есептеді. Олар мынадай міндет атқарды. Жергілікті жерлерде мемлекеттік алымдарды жинады. Иммунитет территориясында тәртіпті қадағалап сол жерде полицейлік функция атқарды.

Х ғ. глафордат барлық жерінен айырылғандар үшін міндетті болды (930 ж. король Ательстан правдасы жарияланды). Правда былай дейді «Глафорды жоқ адамдарға туыстары глафорд тапсын». Егер белгілі бір мерзім өткеннен кейін де адам глафордат қамқорлығына алынбаса, ондай адамды өлтіруге дейін болады. Петрушевский «Очерки из истории Англиского государства и общества в среднее века» деген еңбегінің 44-бетінде мынадай қорытынды жасайды:

«Сонымен ағылшын қоғамы екіге-глафордтарға және оның адамдарына» бөлінді. Лордтар тек өз манорларының тәуелді адамдарын ғана өз биліктеріне бағындырып қоймай иелік шеңберіндегі ерікті адамдарды да өз сокаларына (иммунитнт) алды.

Халықтан түскен түрлі штраф, сот табыстары мемлекеттік қазынаға түспей, лорд-иммунист куриясына түсті. Нәтижесінде мемлекеттік-сот-әкімшілік ұйым-манорлық-вотчиналық ұйыммен ауысты.

Шаруа құралы өзгерді.

Англо-сак кезеңі аяғында барлық шаруалар феодалдық қанауға түсті. Аллод правасында жері бар еркін шаруалар мемлекетке түрлі салық төледі. Тәуелді, крепостной шаруалар ірі феодал иелеріне оброк, борщина өтеді, сот ісінде тәуелді болды, жеке бас тәуелділігі де орнады.

Бұлар мынадай категорияларға бөлінді:

1. 
   Гениттер-едәуір үлес жері бар кіріптар шаруа. Оброк төледі және монорда түрлі жұмыс атқарды.
   
2. 
   Гебурлер-(7 акрдей жері бар. Гайда-120 акр) толық крепастной шаруалар. Аптасына үш күн барщина өтейді.
   
3. 
   Котсетлдер-тәуелді крепастной шаруа (5 акрдей жері бар), іс жүзінде жер меншігінен жұрдай. Барщина өтейді, түрлі қара жұмыс атқарады.
   

Англияда феодалдық процестің ХІ ғ. әлі де толық қалыптасып болмағанының дәлелі. Шаруалардың ішінде, ерікті басы бос шаруалар саны өте көп болатын.

1. 
   Ф. Энгельс. История Ирландии. Соч. Т. 16. стр.515-516.
   
2. 
   Петрушевский Д.М. Очеркий из истории англиского государства и общества в средние века. М. 1937 г.
   

1. 
   Феодализация процесінің аяқталуы. «Книга Страшного суда».
   
2. 
   Ағылшын парламенті.
   
3. 
   ХІҮ-ХҮ ғ.ғ. Англия.
   

де ерікті, феодалдық вотчина және феодалдық иерархия тиянақталған формаға ие болған жоқ.

1066 ж. Англияға нормандар шабуыл жасады. Герцог Вильгельм Нормандский норман, солтүстік француз, италия рыцорларын бір қол астына жинақтап Англияға басып кірді.

Норман шапқыншылығы феодализация процесінің түпкілікті аяқталуын қамтамасыз етті.

1086 ж. жер санағы жүргізілді. Ол тарихта «Қорқынышты сот Кітабы» деген ат алды. Санақ екі мақсатты көздеді:

1. 
   Жер иеліктері мен вассалдар табысы жөнінде корольге мәлімет жинау-сөйтіп әскерге қызмет жасау талабын қою.
   
2. 
   Халыққа ақша салығын салу үшін король дәл мәлімет алу керек. Санақ мәліметтері.
   

2. Дін және светтік феодалдар саны.

3. Олардың вассалдары қанша.

Сонымен бұл құжат шаруашылық, әлеуметтік структура жөнінде кең, ауқымды мәліметтер берді. Мәліметтер феодалдық құрылыстың бекіп, ерікті шаруалар бірте-бірте вилландарға айналғандығын дәлелдейді. 1086 ж. шаруалар вилландар деген графаға жазылған. Вилландар=жер қатынасы тұрғысынан кіріптарлыққа түскен, рента төлейтін шаруалар. «Қорқынышты сот Кітабы» мәліметтерінде Англиядағы 1,5 млн. халықтың 95 % деревняда тұрған. Негізгі кәсіп-егіншілік.

Ағылшын вотчинасы манор деп аталады, феодал вотчинасы село қауымын өзіне бағындырған. ХІ-ХІІ ғ.ғ. манор негізгі шаруашылық ұйымы болды.

Құжат мәліметі:

1. 
   Барондар = король вассалдары.
   
2. 
   Корль вассал вассалдарын да бағындырды (рыцорлар). Олар король талабына сай, әскери қызмет өтеуге әзір тұрулары керек. (Франциямен салыстырғанда ерекшелік).
   

1. 
   Король домені көлемді.
   
2. 
   Ірі бір жерге шоғырланған феодал иеліктері жоқ.
   
3. 
   Вассалдық жүйе ерекшеліктері.
   
4. 
   Қалалардың саяси ықпалы әлі әлсіз.
   

1154 ж. Ағылшын тағына Анжуй графы Генрих Плантагенет отырды. (Гених ІІ). Оның контененталдық Европада иеліктері болды. (Анжу, Мэн, Турень, Пуату). Кейін Аквитанияны қосып алды.

Мемлекеттілікті нығайту үшін Генрих ІІ реформалар жүргізді.

1. 
   Сот реформасы. Қандай болмасын сот шешімі король сотында қайта қарала алады. Король сотының функцияларының кеңеуі-король табысының көлемін ұлғайтты.
   
2. 
   Әскери реформа. Феодалдардың әскери қызметте болу мерзімі қысқартылды. Есесіне олар «щит салығын» төледі. Бұл ақшалай салық, сөйтіп король енді барондар жасағына тәуелді болмады. Король ақшаға еріктілерді жалдады.
   
3. 
   Шіркеу реформасы. Бұл өте қыйын жағдай болатын Кентерберий архиепископы Томас Бекет өлтірілді. (1170 ж.). Алайда папа кейін Генрих ІІ-ні реформадан бас тартуға көндірді.
   

«Иоанн Беземельный» (1199-1216 ж.ж.). Генрих ІІ-баласы. Король мен барондар қайшылығы тереңдеді. 1215 ж. барондар, рыцорлар, қала халқы корольге қарсы шықты. Король көтерілісшілер талабына еріксіз қол қойды. 1215 ж. 15 маусым.

Бұл құжат «Еркіндіктің ұлы хартиясы» деп аталды.

1. 
   Король шіркеу сайлауларын мойындады.
   
2. 
   Салықтарға шек қойылды. «Корольдік Кеңес» құрылды. Енді осы орган салық мәселесін реттеп отырады. «Корольдік Кеңесте» негізінен барондар отырды.
   
3. 
   Король барондардың барлық азаматтық құқықтарын мойындады.
   
4. 
   Хартияда рыцорлар, ерікті шаруалар мүдделері де қарастырылды.
   

Парламент Эдуард І (1272-1307 ж.ж.) тұсында құрылды. Парламенттің құрылуымен Англияда сословиелік монархия қалыптасты. Мемлекеттің жаңа формасы құрылды.

Өзінің құрылымы жағынан Ағылшын парламентінің Француз Бас Штаттарынан айырмашылығы болды.

1. 
   Парламент құрамында архиепископтар, епископтар, аббатттар және барондар кірді.
   
2. 
   Әрбір графстводан 2 рыцарь кірді.
   
3. 
   Ерікті шаруалар, қала кедейлерінің өкілеттілігі болмады.
   

1. 
   Жоғарғы палата-Лордтар палатасы.
   
2. 
   Қауымдар палатасы-рыцорлар, қала тұрғындары.
   

Парламенттің құрылуы, сословьелік монархияның қалыптасуы Англия-

ның саяси орталықтануына қолайлы жағдайлар жасап, жалпы мемлекеттік сословьелік топтарды-барондарды, рыцорларды, қала тұрғындарын қалыптастырып шығарды. Үстем таптың қолшоқпарына айналған Парламент, алайда прогрессивті роль атқарды. Реакцияшыл топ-барондар саясатын шектеді, король бұхараның талап-тілектерін орындауға мүмкіндік алды.

3 сұрақ.

ХІҮ-ХҮ ғ.ғ. Англия.

Ағылшын деревниясындағы экономикалық-әлеуметтік өзгерістер.

ХІҮ ғ. шаруалар бас еркіндігін ала бастады. Рента өзгерді. (Коммутация). Барщина жойыла бастады, сөйтіп жалдамалы жұмыс қолы пайда болды. ХІҮ ғ. домендік қожалықтар күйзелді.

ХІҮ ғ. ІІ-жартысында мемлекет бірнеше заңдар жариялады. «Жұмысшы заңдары».

1. 
   1349 ж. Эдуард ІІ-(1327-1377 ж.ж.) орданансы. 12-60 жас аралығындағылар жалдануға құқық алды.
   
2. 
   1351,1361,1388 ж.ж. осы бағытты күшейткен заңдар шықты.
   

ХІҮ ғ. Англияда Котолик шіркеуіне реформа жасау үшін ауқымды қозғалыс болды. Бұл қозғалысқа әралуан себептермен қоғамның бір қатар топтары қатысты.

Ағылшын корольі парламентпен бірге отырып ағылшын қоғамын папа ықпалынан шығарып, жер иеліктерін тартып алуды көздеді. Ақсүйек топтар, ірі феодалдар шіркеу жерін конфискациялауды қолдады.

Рыцорлар мен қала тобының да осы бағытта үміттері мол еді. ХІҮ ғ. 60-70 жылдарында шаруалар мен қала кедейлері арасында да антишіркеулік қозғалыс басталды. Сонымен бір ыңғай антишіркеулік оппозиция қалыптасып, оны Оксфорд университетінің профессоры Джон Виклиф (1320-1384 ж.ж.) басқарды. Шіркеуге қойылған талаптар:

1. 
   Папа салық жинап, ағылшын қозғалысының ішкі жұмысына араласуды тоқтату керек.
   
2. 
   Шіркеу азаматтық тұрмыста корольге бағыну керек.
   
3. 
   Шіркеу жерлерін конфискациялады.
   
4. 
   Индульгенция беру құқығынан айырылды.
   

1. 
   Шіркеу десятинасын жою.
   
2. 
   Шіркеу байлығын тартып алу.
   

2 бағдарлама қабылданды.

1. 
   Майл-Энд бағдарламасы.
   
2. 
   Смидфилд бағдарламасы.
   

1. 
   Копигольдерлер-ерікті шаруалар, үлес жерлерін пайдаланғаны үшін жинақталған ақша рентасын төлейді. Үлес жер иелену құқығы король сотында қорғалмайды, сословьелік белгігері жоқ.
   
2. 
   Фригольдерлер. Ерікті шаруалар, шын мәнінде жер иелері. Азын-шоғын ақша рентасын төлейді. Корольсотында жер иелену құқығы қорғалады.
   

№7 лекция.

В Византии, хотя вотчины отдельных феодалов также приобретают все более заметное место, болшую роль продолжает играть еще государственная собственность и лично свободные и полусвободные категории крестьянства.

На раннем этапе развития феодализма господствовало натуральное хозяйство; обмен был незначителен, торговые связи не развиты; ремесло еще только начинало отделяться от сельского хозяйства. В западноевропейских странах у лично зависимых крестьян, особенно в крупных поместьях преобладала отработочная рента и связанная с ней барщинная система хозяйства. Широко распространяется также натуральный оброк с крестьян, находившихся в более легкой зависимости. Денежная рента была развита еще слабо.

Мелкое крестьянское хозяйство, хотя и подвергалось эксплутации со стороны феодала, было, однако, более производительным, чем крупное рабовладельческое хозяйство или то, что было при первобытнообщинном строе. Установление феодальных отношений в Европе в ІХ-ХІ в.в. в целом привело к подьему экономики и скачку в развитии производительных сил. Развивалось ремесло, постепенно отделяясь от сельскохозяйственных занятий, и обмен, возрождались на новой феодальной основе пришедшие в упадок римские города, возникали новые предгородские поселения, рыночные центры, порты для морской торговли как в Южной, так и в Северной Европе.

Характерной чертой социально-политических отношений, сложившихся в Европе к середине ХІ в., была неразрывная связь между феодальной собственностью на землю и политической властью феодала. Крупная вотчина представляла собой не только хозяйственную единицу, но и как бы маленькое независимое государство-сеньорию. По отношению к населению своих владений феодал был не только землевладельцем, но и государем-сеньором, в руках которого находился суд, администрация, военные и политические силы. Такая организация общества обусловила господство в Европе в Х—ХІ в.в. (в некоторых странах и позже) политической раздробленности.

Основные классы феодального общества. Крестьянство. В большинстве стран Западной Европы и в Византии в ХІ в. общество уже делилось на два антагонистических класса: класс землевладельцев-феодалов и класс феодально зависимых крестьян.

В наиболее тяжелом положении повсеместно находились лично зависимые крестьяне, в некоторых странах (например, во Франции) уже в Х-ХІ в.в. составлявшие значительную часть крестьянства. Они зависели от своего сеньора и в личном, и в поземельном, и в судебно-административном отношении и подвергались особенно тяжелой эксплутации. Таких крестьян можно было отчуждать (обычно только вместе с землей); они были стеснены в распоряжении своим наследственным наделом и даже своей движимостью, которые считались собственностью феодала. Кроме того, такие крестьяне выполняли и ряд унизителтных повинностей и облагались платежами, подчеркивавшими их личную зависимость. В категорию таких крестьян постепенно вливались и бывшие рабы. В ряде стран этот наиболее зависимый слой крестьянства именовался сервами, хотя они уже не были рабами в антическом значении этого слова. Несколько легче было положение лично свободных крестьян, находившихся, однако, в поземельной и судебной зависимости от своих сеньоров. В целом по Западной Европе они составляли весьма значительную часть крестьянства. Они могли более свободно распоряжаться своей движимостью, а иногда и земельным наделом с согласия феодала, однако также платили ему высокие ренты. В некоторых странах (Англии, Германии, на юге Франции, в Италии) сохранялся в ІХ-ХІ в.в. еще небольшой слой свободных крестьян-земельных собственников аллодиального типа, зависимость которых от сеньера носила в первую очередь судебный и политический характер.

Класс феодалов. Феодальная иерархия. Отношения между отдельными представителями класса феодалов в государствах Западной Европы строились по принципу так называемой феодальной иерархии («лестницы»). На ее вершине находился король, считавшийся верховным сеньором всех феодалов, их сюзереном- главой феодаольной иерархии. Ниже его стояли крупнейшие светские и духовные феодалы, державшие свой земли- нередко большие области-непосредственно от короля. Это была титулованная знать: герцоги, а также высшие представители клира, графы, архипескопы, епископы и аббаты крупнейших монастырей, державшие земли от короля. Формально они подчинялись королю как его вассалы, но фактически были почти независимы от него: имели право войны, чеканить монету, иногда осуществлять высшую юрисдикцию в своих владениях. Их вассалы-обычно тоже весьма крупные землевладельцы,-носившые часто название баронов, были рангом ниже, но и они пользовались в своих владениях определенной политической властью. Ниже баронов стояли более мелкие феодалы-рыцари-низшие представители господствующего класса, у которых не всегда были вассалы. В ІХ-начале ХІ в. термин «рыцарь»(miles) обозначал просто воина, несшего вассальную, обычно конную военную службу своему сеньору (немецкое-Ritter, от которого происходит русское «рыцарь»). Позднее, ХІ-ХІІ в., по мере укрепления феодального строя и консолидациии класса феодалов, он приобретает более широкое значение, становится, с одной стороны, синонимом знатности, «благородства» по отношению к простолюдинам, с другой-принадлежности к военному сословию в отличие от духовным феодалов. В подчинении у рыцарей обычно были только крестьяне-держатели, не входившие в феодальную иерархию. Каждый феодал был сеньором по отношению к нижестоящему феодалу, если тот держал от него землю, и вассалом высшестоящего феодала, держателем которого он сам являлся.

Феодалы, стоявшие на низших ступениях феодальной лестницы, как правило, не подчинялись феодалом, вассалами которых являлись их непосредственные сеньоры. Во всех странах Западной Европы (кроме Англии) отношения внутри феодальной иерархии регулировались правилом «вассал моего вассала-не мой вассал».

Среди церковных феодалов также существовала своя иерархия по рангу занимаемых ими должностей (от папы римского до приходских священников). Многие из них одновременно могли быть вассалами светских феодалов по своим земельным владениями, и наоборот.

Основой и обеспечением вассальных отношений являлось феодальное земельное владение-феод, или по-немецки лен, которое вассал держал от своего сеньора. В качестве специфического военного держания. Феод считалось привелигированным, «благодарным» владением, которое могло находиться только в руках представителей господствующего класса. Собственником феода считался не только его непосредственный держатель-вассал, но и сеньор, от которого вассал держал землю, и ряд других вышестоящих поиерархической лестнице сеньоров. Иерархия внутри класса феодалов определялась , таким образом, условной и иерархической структурой феодальной земельной собственности. Но оформлялась она в виде личных договорных отношений покровительства и верности между сеньором и вассалом.

Передача феода вассалу-ввод во владение-носила название инвеституры. Акту инвеституры сопутствовала торжественная церемония вступления в воссальную зависимость-принесение оммажа (hommage-от француззского слова I^’homme- человек),-во время которой феодал, вступающий в вассальную зависимость от другого феодала, публично призновал себя его «человеком». При этом он приносил клятву верности сеньору. У французов она называлась «фуа» (по-французки foi-верность).

Помимо основной обязанности нести в пользу сеньера и по его призыву военную службу (обычно 40 дней в течение года) вассал должен был никогда ничего не предпринимать ему во вред и по требованию сеньора защищать своими силами его владения, участвовать в его судебно курии и в известных случаях, определенных феодальным обычаем, оказывать ему денежную помощь: на принятие рыцарского звания его старшим сыном, при выдаче замуж его дочерей , при выкупе из плена. Сеньор в свою очеред обьязан был защищать вассала в случае нападения врагов и оказывать ему помощь в других затруднительных случаях-быть опекуном его малолетних наследников, защитником его вдовы и дочерей.

Вселдствие запутанности вассальных отношений и частого несоблюдения вассальных обязательств конфликты на этой почве были в ІХ-ХІ в.в. обычным явлением. Война считалась законным способом решения всех споров между феодалами. Однако с первой половины ХІ в. церковь, хотя и не всегда успешно, пыталась ослабить военные конфликты, пропагандируя идею «божьего мира» как альтернативу войне. От междоусобных войн больше всего страдали крестьяне, поля которых вытаптывались, деревни сжигались и опустошались при каждом очередном столкновении их сеньора с его многочисленными врагами.

Иерархическая организация, несмотря на частые конфликты внутри господствующего класса, связывала и обьединяла всех его членов в привилегированный слой.

В условиях политической раздробленности ІХ-ХІ в.в. и отсутствия сильного центрального государственного аппарата только феодальная иерархия могла обеспечить отдельным феодалам возможность усиленной эксплутации крестьянства и подавления крестьянских выступлений. Перед лицом последних феодалы неизменно действовали единодушно, забывая свои распри.