Тақырыбында облыстық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

6 
 
көрсетілген.  15  бап  дамуында  ауытқуы  бар    балалардың  әлеуметтік    және  
медициналық-педагогикалық    түзету    арқылы    қолдауды  кепіл  ретінде  
көмекті тегін  алуға  құқығын  бекітті. Осыған  қарамай, кейбір  ата-аналар  
балаларына    мемлекет    тарапынан    жасалып    жатқан    қамқорлықтарға  
мойынұсынғысы    келмей,  баласын,  көпшілік    ортасына    араластырмай,  өз  
беттерінше    әрекет    жасап,  баласы  есейіп    кеткеннен  кейін,  барып,  тиісті  
орындарға  шапқылайтындары  да  кездесіп  жатады.  
  
Инклюзивті  білім  берудің  негізі  мектептегі  барлық  балаға  олардың 
ерекшеліктерінен  тыс  сапалы  білім  беру  болып  табылады.  Жыл  санап 
дамуында  ауытқуы  бар  балаларға  деген  көзқарас  өзгеріп  келеді,  яғни,  орта 
оларды  қоғамның  белсенді  мүшесі  және  өз  тағдырына  батыл  сеніммен 
қарайтын  жеке  тұлға  ретінде  қабылдауда.  Осы  орайда  педагог 
қызметкерлердің ең басты міндеті болып, қоғамдағы дамуында ауытқуы бар 
балаларды  тәрбиелеу  мен  оқытудың  ерекшеліктерін  анықтап,  олардың 
отбасындағы  қарым-қатынасын  дамытып,  дені  сау  балалармен  аралас-
құралас  жағдай  туғызу,  қоғам  мен  жеке  адамдардың  түсінігінде  жарымжан 
балаларға  әркез  жәрдем  беруге  әзірлік  сезімін  туғызуды  қамтамасыз  ету 
болып  табылады.  
Отбасы  баланың  тұлға  ретінде  қалыптасуына,  қоғамда  алғашқы  қадам 
жасауына жәрдемдесуі тиіс. Дамуында ауытқуы бар бала дүниеге келгеннен 
кейін  оның  тәрбиесіне  отбасының  әрбір  мүшесі  жауапты.  Өйткені  мұндай 
балалар отбасына көптеген проблемаларды өзімен бірге  ала келеді. Ата-ана 
балаға  қойылған  аңғарымды  алғаш  естіген  кезде  үрейленіп,  қорқыныш 
сезіміне  беріле  бастайды.  Одан  кейін  өздерін  кінәлі  санау  басталады. 
Сондықтан,  мұндай  отбасылар  арнайы  педагог  мамандардың,  соның  ішінде 
дефектолог,  психолог,  әлеуметтік-педагогтардың  көмектеріне  зәру.  Өйткені 
мұндай балалар ерекше көңіл бөлуді, арнайы тәрбиелеу мен оқытуды талап 
етеді. Дамуында ауытқуы бар баланың отбасындағы қарым-қатынасын және 
өзі қатарлас балалармен қарым-қатынасын анықтау, олармен бірдей деңгейде 
араласуына  мүмкіндік  туғызу,  білім  деңгейіне  сай  оқыту  және  қоғамның 
болашақ өз-өзіне сенімді азамат етіп тәрбиелеу үшін педагог мамандар ата-
аналармен,  әлеуметтік  сала  қызметкерлерімен  тығыз  байланыста  болуы 
керек.  Тек  осы  жағдайда  ғана,  дамуында  ауытқуы  бар  балалардың  өздерін 
қоғамның толыққанды азаматы ретінде қабылдауына жағдай туар еді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

7 
 
АРНАЙЫ СЫНЫП  ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН  
ҚАЛЫПТАСТЫРУ АРҚЫЛЫ ТІЛІН ДАМЫТУ 
Урымбаева  Ардақ  Джекеновна 
Атырау қаласы, жалпы білім беретін  Ғ. Мұратбаев атындағы орта мектебі 
коммуналдық мемлекеттік мекемесінің дефектологы 
 
Тіл  кемістігі  бар  оқушылардың  жүйелі  сөйлеуін  дамыту  және  оның 
қарым–қатынас  құралы  екенін  ұғындыру,  байланыстырып  сөйлей  білуге 
дағдыландыру  арнайы  мектептің  оқыту  үрдісіндегі  ең  күрделі  мәселелер 
болып табылады. 
Логопедиялық сабақтағы мақсаттардың бірі–оқушыларды оқуға, сауатты 
жазуға үйрету, негізгі тілдік ұғымдармен таныстыру, тіл дыбыстарын дұрыс 
айтуға керекті сөйлеу мүшелерінің қимыл-қозғалыстарын жетілдіру, өз ойы 
мен пікірін еркін жеткізе алатын дара тұлға тәрбиелеу. Сабақта оқушыларға 
берілген  жаттығулардың  тек  грамматикалық  материалдар  көлемімен 
шектеліп  қалмай,  логикалық  ойын,  тілін дамыту,  сонымен  бірге  жан-жақты 
білім беру жағы да ескеріледі. Сондықтан, тапсырмалар қызықты, тартымды, 
мазмұны терең болуы, оқушылардың жас ерекшелігіне сай келуі көзделеді. 
Түзету оқуының ең басты бағыттары: 
Дыбыстарды  дұрыс  айтылуын  қалыптастыру  (арнайы  логопедиялық 
әдістерді  қолдана  отырып,  дыбыстарды  дұрыс  айтуға  үйрету,  дыбыстардың 
артикуляциясын анықтау). 
Фонематикалық  есту  қабілеттерін  жетілдіру  (дыбыстарды  ажырата 
білуге,  есте  сақтауға  үйрету,  артикуляциялық  дағдыларды  және 
фонематикалық  қабылдауын  дамыту,  дыбыстық  талдау  және  жинақтау 
қабілетін дамыту). 
Тіл дамыту оқуына дайындық (оқу мен жазу). 
Байланыстырып  сөйлеуін  дамыту.  Мектептегі  оқыту  үрдісі  тіл 
дамытудан  басталатыны белгілі. Тіл дамыту  жұмысының мақсаты – оқу мен 
жазуды  үйрету.  Тілі  дамымаған  баланың  басқа  да  психикалық  қызметтері 
дамымайды.  Әсіресе,  жазба  тілді  дамыту  маңызды,  әрі  күрделі  мәселе. 
Ауызекі  сөйлеу  тілінің  патологиясынан  басқа  жазу  тілдің  бұзылуы  болады. 
Қандай  да  бала  болмасын  еш  уақытта  бірден  дұрыс  жазып  және  оқып  кете 
алмайды.  Балалардың  барлығы  оқу  мен  жазуды  үйренуінің  алғашқы 
сатысында  азды-көпті  қателерді  жібереді.  Сөйлеу  тілі  дұрыс  жетілген 
балалар  мектепке  дейінгі  жастарында  қажетті  сөздік  қорларын  игереді, 
сөйлеу тілінің грамматикалық түрлерін меңгереді, сөздерге дыбыстық талдау 
жасай  алады.  Ал,  сөйлеу  тілдерінің  түрлі  патологиялары  бар  балаларда 
бұлардың даму барысы кешеуілдеп артта қалып қояды. 
Оқу мен жазу бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан, жазуындағы 
кемістіктер оқуында да қатар жүреді. 
Қазіргі  уақытта  балалардың  оқуы  мен  жазуындағы  кемістіктер  сөйлеу 
тілінің фонетика – фонематикалық және лексико – грамматикасының барлық 
сыңарларының  жалпы  толық  дамымауы  салдарынан  жиі  болатындығы 
анықталады.  

8 
 
Дисграфия мен дислексия жалпы сөйлеу кемістігінің ауыр түрлеріне  (1-
2  деңгей)  оқу  мен  жазуды  меңгеру  мүлде  мүмкін  емес.  Бұндай  балаларды 
жазуға  үйрету  үшін  бірнеше  жыл  бойы  олардың  ауызекі  сөйлеу  тілін 
қалыптастырумен айналысу керек. 
Біздің  тіліміз  ойлаумен  тығыз  байланысты.  Тіл  –  ойдың  құралы  деп 
аталады.  Сондықтан  баланың  тілін  дамытумен  бірге,  біз  оның  ойын  да 
дамытамыз. Олай болса баланың таза, дұрыс сөйлеуінің оның ойының дамуы 
үшін де үлкен маңызы бар. 
Сынып  оқушыларының  сөйлеу  тіліндегі  мүкістіктің  ішкі  сырының 
ерекшелігін  және  оның  ауқымдылығын  анықтай  білу  қажет.  Мүкістіктер 
сөйлеу  тілінің  фонематикалық,  лексикалық,  және  грамматикалық  жақтарын 
қамтиды. Сонымен бірге оқушылардың оқуы мен жазуын да тексеру қажет. 
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың бұзылуы өз бетімен дербес болып келуі 
белгілі, бірақ ол көп жағдайларда сөйлеу тілінің фонетикалық жағын, кейде 
фонетика – фонематикалық және лексико – грамматикалық жақтары сияқты 
жалпы  дамуын  да  қамтитын  бұзылудың  күрделі  нышанын  білдіретін 
ақаулықтарға  сай  келуі  мүмкін.  Сөйлеу  тілі  дыбыстарын  естіп 
қабылдауының,  ажыратуының  жеткіліксіз  дамуы  жекелеген  дыбыстардың 
айтылуындағы  бұзылуына  және  баланың  фонематикалық  түсінігінің 
кешеуілдеп  қалуына  себепші  болуы  мүмкін.  Сондай-ақ  ол  сөйлеу  тіліндегі 
дыбыстардың  талдауының  қалыптаспауына,  демек  оқуы  мен  жазуын 
меңгеруіне де әсер етуі мүмкін. 
Сөйлеу  тілін  тексермес  бұрын  ата-аналармен  әңгіме  өткізілу  қажет. 
Әңгімелесудің 
барысында 
баланың 
қандай 
аурумен 
ауырғаны, 
жарақаттанғандығы  және  сөйлеу  тілінің  дұрыс  қалыптаспауына  зиянын 
тигізетін  тәрбие  жағдайлары  анықталады  (анамнез  жинақтау).  Мектепке 
келген  балалардың  сөйлеу  тілінің  жалпы  жағдайынан  түсінік  алу  үшін 
қарапайым жеңіл әңгімелер өткізіледі.  
– 
Отбасы туралы әңгімелесу. 
Сұрақтар: Сенің атың кім? Сен қайда тұрасың? Отбасыңда кімдер  бар?  
Әңгімені  тек  сұрақ–жауаппен  шектеп  жүргізуге  болмайды.  Балаға 
бейнелі сурет бойынша қысқа әңгімені ауызекі айтып беруді ұсынуға болады. 
Оқу мен жазу сөйлеу тілі қызметінің ерекше түрі. Сөйлеу тілінің толық 
дамымауы  мен  оқу  және жазуының  бұзылуының  арасында  тығыз  байланыс 
бар. Баланың сөйлеу тілінің жазуын тексерудің үлкен маңызы бар, себебі ол 
жазуды  меңгеру  дағдысының  деңгейін  ғана  емес,  сонымен  бірге 
ақаулықтарының  түрлерін  де  анықтауға  жәрдем  береді.  Жазу  дағдысы  жат 
жазу арқылы тексеріледі. Қателердің себебін және ерекшелігін анықтау үшін 
дағдылануға  байланысты  сөздермен  немесе  қысқа  сөйлемдерден  жат  жазу 
жазғызуға  болады.  Сонымен  бірге  көшірме  жазуы  да  тексеріледі.  Жат 
жазуындағы  жіберілген  қателері  мен  көшірме  жазуындағы  жіберілген 
қателерді  салыстырып  теңестіреді.  Жазуды  енді  үйрене  бастаған  балаларға 
жат жазуды дыбыстарды жазғызудан бастайды.  Балаға өзінің сөйлеу тілінің 
айтылуындағы  жиі  бұзылатын  дыбыстарды  жазғызады.  Бала  буындарды 
немесе  қысқа  сөздерді  айтумен  қалай  жазатынын  тексереді.  Жат  жазумен 
қатар баланың айтуымен жазғанда байқалмайтын кейбір қателерін, сөйлемді