тақырып: Кәсіпорынның өтімділігі мен төлем қабілеттігін жоспарлау

6.1 Кәсіпорын өтімділігі мен төлем қабілеттігінің түсінігі және бағалау жолдары

6.2 Ақша ағыны негiзiнде төлем қабілетiгін жоспарлау

6.3 Өтiмдiлік резервтерiн жоспарлау

Әдебиетте кәсiпорынның өтiмділiгі және төлем қабылетiнiң ұғымдардың бiрмәндi түсiндiрулерi жоқ. Әдебиеттерде кәсiпорын өтiмдiлігі болып көп жағдайда ондағы айналым қаражаттарының қысқа мерзiмдi мiндеттемелердiң өтеуi үшiн теория жағынан алғанда жеткiлiктi болуы ұғылады (ең болмаса шартта ескерiлген өтеу мерзiмдерi бұзылысымен де).

Компанияның өтiмдiлігі ұғымы мұндай түсiндiрудiң жанында меншiктi айналым қаражаттары ұғымымен тiкелей байланған немесе бұл көрсеткішті жиi «таза айналым капиталы» немесе «жұмыс iстейтiн капитал» деп айтады, ол ағымдағы активтер және ағымдағы пассивтердың (қысқа мерзiмдi мiндеттемелер) арасындағы айырма ретінде анықталады. Егер таза айналым капиталының шамасы оң болса, серiктестiк өтiмдi болып есептеледi. Бұл көрсеткiш ағымдағы актив және пассивтердің сапа туралы мәлiметтерін бермейді.

Өтiмдiлікті түсiндiрудің осы тұжырымдамасы қорлар қозғалысының идеясына негiзделедi және бухгалтерлiк есептерде бекiтілетін нақтылы уақыт мерзiмі iшiндегі кiрiстер мен шығындарға (түсулермен және төлемдер) байланысты.

Төлем қабілеттілік әрбiр қаралатын уақыт аралығында компанияның өз мiндеттемелерін есептеу үшiн ақша қаражаттары мен олардың баламаларының жеткiлiктi түрде бар болуын призма арқылы қарастырады. Сәйкесiнше, төлем қабілеттіліктің негiзгi белгiлері болып мерзiмiнен өтiлген кредиторлық қарыздың жоқтығы және есептi шоттарда жеткiлiктi көлемiнде ақша қаражаттарының бар болуы табылады.

Осылайша, өтiмдiлік ұғымы компанияның өз мiндеттемелері бойынша есеп айырысу потенциалдық қабiлеттiлiгiн, ал төлем қабілеттілік ұғымы - өз мiндеттемелерi нақты орындау мүмкiндiгiн сипаттайды.

Егер өтiмдiлік қорлардың қозғалысымен байланысты болса, онда төлем қабілеттілік - қаржылардың қозғалысымен байланысты болады. Қорлардың қозғалысы және қаржылардың қозғалысы өзара байланысты. Бұл байланыстар жалпы жағдайларда тікелей төлем құралдарына активтердiң уақыт трансформациясы функциясы арқылы жүзеге асырылады.

Сурет 4-те кәсiпорынның төлем қабілеттілігі, өтiмдiлігі және барлық қабаттардың маңызы бiрдей болатын көп қабатты ғимаратпен салыстыруға болатын, баланс өтiмдiлігінің аралығындағы өзара байланысты көрсететін блок-схема келтiрiлген, бiрақ екiншi қабатты бiрiншiсiз құруға болмайды, үшiншi - бiрiншi және екiншi; егер бiрiншi қабат опырылып құласа, онда барлығы да құлайды. Демек, баланстың өтiмдiлігi - кәсiпорынның төлем қабілетi және өтiмдiгiнiң (iргесі) негiзi. Басқа сөзбен айтқанда, өтiмдiлік - бұл төлем қабілетiнiң сақтау әдiсі. Бірақ сол уақытта, кәсiпорын биiк имидждi алса және үнемi төлем қабілетті болып танылса, онда оған өз өтiмдiлігiн сақтау жеңiл болады.

Сурет 4. Кәсіпорынның өтімділік және төлем қабілеттілік арасындағы өзара байланысы

Компанияның өтiмдiлігiнiң бағасы көбiнесе оның бухгалтерлiк балансында болатын өткен мәлiметтер негiзiнде өндiрiп алынады. Серiктестiктiң өтiмдiлігi, бiр жағынан, оған төлеу талаптарының бар болуына, басқа жағынан, потенциалдық төлеу қорларының бар болуына тәуелдi болады. Осылайша, егер серiктестiктiң потенциалдық төлеу құралдары әрбiр уақыт мезетінде оның төлеу мiндеттемелерiнен асатын болса, онда ол өтiмдi болып есептеле алады.

Өтiмдiліктiң төрт түрлерi ажыратылады: тауарлық өтiмдiлік, қарыз өтiмдiлігi, келешек өтiмділiк және күтiлетiн өтiмділiк. Тауарлық өтiмдiлік тауарлар және игiлiктердiң төлем құралдарына айналу қабiлеттiлiгiне негізделеді. Бұл қабiлеттiлiктер сатып алушыны іздеу уақытына, сатып алушыны тиiстi тауарлар мен игiлiктерді алуға түрткi болатын нарық жағдайына; сатып алушының iздестiру шығынына және де тауарлардың техникалық сипатына, сонымен бiрге өткізу бағаларына байланысты болып келеді.

Компанияның өтiмдiлігін жоспарлау баланс құрылымын абсолюттi және салыстырмалы көрсеткiштер негiзінде жоспарлау процессін көрсетеді. Өтiмдiліктi жоспарлаудың баланстық үлгiсі активтерді олардың өтімділік дәрежесі бойынша топтастыруға және пассивтерді олардың төлеу жеделдігі дәрежесі бойынша топтастыруға негізделген.

Жоспарлаудың баланстық үлгi мәні мiндеттемелердiң әрбiр түрiне қажеттi мерзiмдерде, тиiстi мiндеттемелер түрін өтеуi үшiн қажеттi iске асырыла алатын активтердің ара қатынасын белгiлейді.

Әлемдік тәжірибеде активтер өтімділік дәрежесі бойынша келесі топтарға біріктіріледі:

А1 – ең өтімді активтер. Оған ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық салымдар жатады;

А2 – тез өткізілетін активтер. Оған дебиторлық борышты жатқызады;

А3 – баяу өткізілетін активтер, олар қорлардың барлық түрлерінен және ұзақ мерзімді қаржылық салымдардан тұрады;

А4 – қиын өткізілетін активтерден тұрады. Оған ұзақ мерзімді қаржылық салымдардан басқа айналымнан тыс активтер жатады.

Баланс пассивтері оларды төлеу жеделдігіне байланысты келесідей топтастырылады:

П1 – неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер. Бұларға кредиторлық борышты жатқызады;

П2 – қысқа мерзімді міндеттемелер, олар өздеріне қысқа мерзімді несиелер мен займдарды қосады;

П3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер, олар ұзақ мерзімді несиелер мен займдардан құралады;

П4 – тұрақты міндеттемелер, компанияның меншікті қаражаттары жатады.

Қарастырылыған схема бойынша баланс өтімділігін жоспарлау жақындатылған болып саналады, дәлірек 20-шы жүзжылдықтың 20-шы жылдары қолданылған нормативтік жеңілдіктерді қолданумен жоспарлау болып табылады.

А1 – ең өтімді активтер алдында көрсетілген есепке ұқсас анықталады.

А2 – тез өткізілетін активтер 80% дебиторлық борышты және басқа да айналым активтерін (R^A) өзіне қосады, жарғылық капиталға салымдары бойынша қатысушылардың қарызын(З_у) қоспағанда; 70% - қайта сатуға дайын өнім мен тауарларды (Z_г); 50% - қорлардың көлемінен (Z) және и ҚҚС, қайта сатуға дайын өнім мен тауарларды (Z_г) қоспағанда, сонымен бірге жүктелген (Z_Т) және келешек кезеңдегі шығындарды (Z_р).

А3 - баяу өткізілетін активтер өзіне қосады:

20% - бұрынғы есеп бойынша дебиторлық борышты (R^A);

30% - қайта сату үшін дайын өнім мен тауарларды (Z_г);

50% - бұрынғы есеп бойынша қорлардың көлемін;

100% - материалды құндылыққа ұзақ мерзімді салымдар (F_М) және ұзақ мерзімді қаржылық салымдарды (F_Д).

Қиын өткізілетін активтер А4 алдында көрсетілген есепке ұқсас анықталады.

Пассив балансы өзіне қосады:
П1 = 0,8 R^Р, (29)
мұнда R^Р – кредиторлық борыш.
П2 = 0,2 R^Р, (30)
П3 – несиелер мен займдар бойынша ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер.

П4 алдында келтірілген есепке ұқсас анықталады.
Жоспарлаудың баланстық үлгi мәні мiндеттемелердiң әрбiр түрiне қажеттi мерзiмдерде, тиiстi мiндеттемелер түрін өтеуi үшiн қажеттi iске асырыла алатын активтердің ара қатынасын белгiлейді (Сурет 5). Баланс ең өтімді болып саналады, және сәйкесінше компания да ең өтімді болып саналады, егер келесідей қатынаста болса:

А1 ≥ П1

А3 ≥ П3

Жоғарыда көрcетiлген теңсiздiктер жүйелерiнің бiр немесе бiрнешесiнің таңбасы көрcетiлгенге қарама-қарсы болған жағдайда, онда баланс негiзiнен өтімді емес болып танылады. Сол уақытта, егер алғашқы екi шарт орындалса, онда бұл баланстың ағымдағы өтiмдiлiгін қамтамасыз етуi туралы айтуға мүмкiндiк бередi және, сәйкесiнше, компанияның ағымдағы өтiмдiлiгін де.

Ұзақ мерзiмдi пассивтерді баяу жүзеге асырылатын активтермен салыстыру ұзақ мерзiмдi (перспективалы) өтiмдiліктi анықтауға мүмкiндiк бередi

Таза үстiрт көзқарастан төртiншi теңсiздiк «теңестіруші» сипатта болады, өйткенi егер бiрiншi үш шарттар орындалса, онда төртiншi шарт, баланста активтердің құндық бағасы пассивтердің құндық бағасына тең екенін есепке алына отырып, автоматты түрде орындалады. Сол уақытта, бұл теңдеулер жүйесiндегі төртiншi шарт өтiмдiліктi қамтамасыз етудің негізгі мағынасын білдіреді, өйткенi оның орындалу жағдайында серiктестiкте меншiктi айналымдағы ақшалардың болуын білдіреді..

Кәсіпорын өтімділігінің абсолютті көрсеткіштерімен қатар әдебиеттер мен тәжірибеде көбінесе көңіл салыстырмалы көрсеткіштерге (қаржылық коэффициенттерiне) де бөлінеді, олар аағымдағы, абсолюттік өтімділікті, айналым қаражаттарының өтімділігі мен мобилизациялық өтімділікті сипаттайды. Олардың ішінен мұндай көрсеткiштердi ерекшелейдi:

Ағымдағы өтiмдiлiк коэффициенті;

Абсолюттi өтiмдiліктiң коэффициентi;

Жедел өтiмдiліктiң коэффициентi;

Айналым қаражаттары өтiмдiлігiнiң коэффициенттерi (тез өтiмдiгi);

Құралдар мобилизациясындағы өтiмдiліктiң коэффициентi.

өтiмдiліктiң Барлық көрcетiлген коэффициенттерi айналым қаражаттарының (активтер) белшілі бір бөлігінің қысқа мерзiмдi мiндеттемелерге қатынасы ретінде анықталады. Әдебиетте бұл коэффициенттердiң мәндерiне (шамалар) әртүрлi атаулар берілген, жеке алғанда «нормативтiк», «кризистiк», «ұсынылатын».

Осы көрсеткіштер мәніне кейбір ұсынылған немесе нормативтік деңгейлер беруге талпыныстар жалпы жағдайда компанияның барлық түрлеріне, олардың қызмет түріне, өмірлік цикліне , сыртқы ортаның жағдайына және т.б. тәуелсіз, тым дұрыстау болып көрінбейді.

Iс жүзiнде сол немесе басқа көрсеткіштің мәні емес, ал оның динамикасы маңызды. Сондықтан кәсiпорынның қаржылық жағдайынының қолайлы немесе қолайсыз тенденцияларының айтылуы дұрыс, немесе бұл көрсеткiштердің көмегімен алынған кейбiр кризистiк нүктелер туралы.

Серiктестіктің жалпы сипаттамасын ағымдағы өтімділік коэффициенті көрсетеді, ол талданатын күнге айналым қаражаттар көлемінің сол күнге қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасымен есептеледі. Осы көрсеткiш мәнінiң төменгi шекарасы бiрлiктен төмен болмауы керек. Бұл басқа жағдайда қысқа мерзiмдi мiндеттемелердi өтеу үшiн айналымдағы ақшалардың жеткiлiксiздiгi туралы куәландырады. Бұдан басқа, бұл серiктестiктiң қатерлi қаржы саясаты туралы куәландырады, өйткенi осы жағдайда оның айналымнан тыс активтерi қысқа мерзiмдi мiндеттемелер арқасында қаржыландырылады.

Серiктестiктiң өтiмдiлігiн жоспарлауға мұндай жол баланстық үлгі негізіндегі жолмен салыстырғанда сыртқы көзбен жеткілікті түрде жеңіл және объективті болып көрінеді. Бірақ бұл сыртқы оңайлық дегенмен жоспарлалатын түсулер және төлеулердi негізделген болжаулар мүмкiндiктерiмен қиындай түседі. Ең алдымен, бұл негiзгi қызметтен түсулердi болжауға жатады.

6.2 Ақша ағыны негiзiнде төлем қабілетiгін жоспарлау

Ақшалай ағынның негiзiндегі өтiмдiліктiң жоспарлануы серiктестiктiң шаруашылық қызметін қаржыландыру мүмкiндiктерiмен түсімдер мен төлемдер процесстерін үйлестiруді білдіреді. Ол кез келген уақыт аралығында фирманың төлем мiндеттемелерiн қамтамасыз етуге арналған.

Ақшалай ағын деп уақыт аралығы (период), қызмет түрi және көлемі бойынша жүйеендірілген серiктестiктің (түсулер және төлеулер) қаржы- шаруашылық қызметiн жүзеге асыру процессiндегi ақша қаражаттарының қозғалысы ұғылады. Таза ақша қаражаттарының түсімі қарастырылып отырған кезеңде (жоспарлалатын, талданатын) ақша қаражаттар қалдығының өсуі қарастырылады, ал ақша қаражаттарының таза ағыны – кезең аяғына ақша қаражаттар қалдығының кішіреюі ретінде.

Осы анықтамада ақша ағыны нақтылы ақша қаражаттар қозғалысын акценттейдi, ол кейбiр олардың қоры емес, ол әр түрлі бағытталуы мүмкін, және де ақша қаражаттарының қозғалысы нақтылы уақыт аралықтары бойынша синхронизациялануы керек.

Ақшалай ағынның болжалуында талаптар қатарын сақтау керек. Олардың санына келесілер жатқызу керек:

- белгілі уақыт сәтіне түсімдер мен төлемдер құжатталуы керек;

- түсімдер мен төлемдерге сальдо жасауға рұқсат етiлмейдi (мысалы, сатып алушы мен сатушы өзара төлемдері); уақытша бос ақшалай қаражатты немесе қосымша төлем ресурстарын тарту бойынша басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін төлем құралдары профициті немесе дефицитіне түсімдер мен төлемдердiң ықпалы туралы мәлiмет үлкен мәнді иеленеді;

- ақша ағыны хронологиялық бірізділікте болуы керек, яғни барлық түсімдер мен төлемдер жоспарланған кезеңдер бойынша топтастырылуы керек

- ақша ағыны болжам балансымен, табыс және шығындар жоспарымен байланыстырылуы керек. Мысалы, жеке салықтық төлемдер салық өндiруге дейiнгі пайдамен, сатудан түскен табыспен және т.б. байланыстыруы керек.

Серiктестiктердегi негiзгi түсулер серiктестiктiң басқа активтерiн сатудан табыстары, қаржы операцияларынан түскен табыстардан, сатудан түскен табыстар ретінде серіктестіктің кассасына немесе есеп шотына ақша қаражаттарын алумен байланысты болып келеді. Негiзгi төлемдер ағымдағы шаруашылық қызметті қамтамасыз етуi үшін жоспарланатын салық төлемдерімен, сонымен қатар айналымнан тыс активтерді алумен байланысты.

Түсулермен және төлеулердiң арасындағы айырмашылық қаржылардың жинақы артықтық немесе дефицитті көрссетеді. Дефицит жағдайында ол жоспар алдындағы мерзiмдерде қаржы ресурстарының артықшылығынан немесе қарыз алулар арқасында жабылуы керек. Артықшылық немесе дефицит кезеңнің таза ақшалай ағындары болып табылады. Мұндай таза ақшалай ағынның түсiндiруiнің түсулер мен төлемдерден болған идентификацияға бағытталған, серіктестік қызметінің қорытындыларын бағалауға негіз болып табылатын анықтаулардан айырмашылығы бар.

Осы жағдайда қаржылық жоспарлаудың міндеті болып потенциалдық дефициттiң жабылуы мен меншiк иелері ара-арасында таратылмалған қалған қаражаттардың артықтарын тиiмдi қолдану табылады.

Ақшалай ағындар мен инвестицияларды жоспарлау заттық саладағы жоспарлау болып табылады, ал сыртқы қаржыландыру және төлем құралдарының қорын жоспарлау фирманың қаржылық жұмыс салаларына жатады.

Ақшалай ағындар (құйылулар мен қайтулар немесе түсімдер мен төлемдер) әр түрлi қызмет түрлерiне (өндiрiстiк, инвестициялық, қаржы) жатуы мүмкін, сонымен бiрге жалпы компания бойынша ақша ақаражаттарының қозғалысын сияқты, барлық қызмет түрлері бойынша да сипатталуы мүмкін.

Төменде талдау, жоспарлау және басқаруды тиiмдi жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн ақшалай ағындардың классификациясы келтiрiлген.

1. Ақшалай ағындар шаруашылық процессiнiң қызмет көрсету масштабтары бойынша бөлшектенедi:

• серiктестiк бойынша толық ақшалай ағындар;

• шаруашылық қызметтерінің жеке түрлерi бойынша ақшалай ағындар;

• жеке шаруашылық операциялар бойынша ақшалай ағындар;

• жеке құрылымдық бөлiмшелер (қаржы жауапкершiлiгiнiң орталықтары) бойынша ақшалай ағындар.

мұндай классификация Бюджеттендіру процессінде маңызды, ол бойынша шаруашылық процесстің нақты құрауыштары бойынша жiктелген мәлiметтерді топтауға мүмкiндiк бередi.

2. Есептеу әдiстерi бойынша ақшалай ағын бөлінеді:

• жалпы ақшалай ағын;

• таза ақшалай ағын.

Осы жағдайда Қаржылардың қозғалысы брутто - ақшалай ағындар және

нетто - ақшалай ағындар көзқарасымен жіктелінеді, ол қаржы коэффициенттерiнiң есептеуде маңызды болып табылады.

3. Уақытында бағалау әдiс бойынша ақшалай ағын бөлшектенедi:

• болжамды (жоспарлы) ақшалай ағын;

• ағымдағы (нақты) ақшалай ағын.

Болжамды ақшалай ағын қаржылардың құн бойынша алдағы (болжалатын) уақытқа келтiрiлген қозғалысын сипаттайды. Ағымдағы ақшалай ағын қаржылардың уақыт ағымдағы уақыт мезетіне құны бойынша келтiрiлген қозғалысы болып табылады.

4. Ақша қаражаттар ағыны қозғалыстарының нәтижесі бойынша бөлшектенедi:

• оң ақшалай ағын;

• терiс ақшалай ағын.

Қаржылардың қозғалысының бұл түрлерi өтiмдiліктiң жоспарлау жүйелерiнде талдаулардың бiртұтас объектісі ретiнде қарастырылады.

5. Ақшалай ағын қозғалысының ұзақтықтары бойынша бөлшектенедi:

• 
  қысқа мерзiмдi ақшалай ағын;
  
• 
  жедел ақшалай ағын;
  
• 
  ұзақ мерзiмдi ақшалай ағын.
  

6. Ақшалай ағын қаржылық-шаруашылық қызмет салалары бойынша бөлшектенедi:

• операциялық қызмет бойынша ақшалай ағын;

• инвестициялық қызмет бойынша ақшалай ағын;

• қаржылық қызмет бойынша ақшалай ағын.

Осы топтау серiктестiктің қаржылық-шаруашылық қызметiнiң жеке түрлерiн жүзеге асыруының қаржы нәтижесiн бекiтуге мүмкiндiк бередi.

Өтiмдiліктi жоспарлау көзқарасынан өте қажеттi әртүрлі қаржылық-шаруашылық салалар бойынша, сонымен қатармақша қаражаттар қозғалысы нәтижесі мен олардың қозғалысының ұзақтығы бойынша ақша ағындарының топтауы болып табылады. ,

Сыртқы қолданушылар үшiн ақшалай ағынның жоспарлауы ақшалай ағындар туралы есептеу нәтижелерiндегi регулятивті органдарымен бекітілген сол қызмет түрлерi шегінде жүзеге асыру. Ақшалай ағындар туралы қазақстандық есеп беруiнде (қаржылардың қозғалысы туралы есеп беру нәтижесi) операциялық, инвестициялық және қаржылық қызмет бойынша көрiнедi.

Операциялық қызметке негізгі мақсаты пайда алуға бағытталған немесе оның пайда алуы қызметiнiң пәнімен сәйкес емес, бойынша ұйымдардың қызметі жатады, яғни өнеркәсіп өндірісі, ауылшаруашылық өнімі, құрылыс жұмыстарын жүргізу, тауарларды сату, қоғамдық тамақтандыру қызметін көрсету, ауылшаруашылық өнімдерін өндіру, мүлікті жалға беру және т.б.

Инвестициялық қызметке жер телiмдерін, ғимараттар және басқа жылжымайтын мүлiк, жабдық, материалдық емес актив және басқа да айналымнан тыс активтерді алуға қатысты ұйымның қызметi, сонымен бiрге оларды сатуы жатады; меншiктi құрылыстың жүзеге асыруымен, ғылыми зерттеудi, конструкциялық-тәжiрибелiкке шығындары және технологиялық өңдеулер; (басқа ұйымдардың бағалы қағаздарын алуы, соның iшiнде борышты, басқа ұйымдардың капиталына салымдар, басқа ұйымдарға займдар беру ж»не т.б.) қаржы салымдарын жүзеге асыру.

Қаржылық қызметке ұйымның қызметі нәтижесінде ұйымның меншікті капиталының құрамы мен көлемінің өзгеруі, заемдық қаражаттардың (акция, облигация шығарудан түсімдер, басқа ұйымдармен займдардың берілуі, заемдық қаражаттарды өтеу және т.с.с.) өзгеруі жатады.

Ақшалай ағынын жоспарлау процессі қаржылар қозғалысының уақытында, қызмет түрі бойынша, түсулер мен төлемдердi болжау бойынша талдаудан, және қандай да бір уақыт кезеңіне ақша қаражаттар қозғалысы жоспарын өзіндік құрудан тұрады. Қаржылардың түсу болжамынның күрделілігін ескере отырып жоспарлау процесі үздіксіз болуы керек.

Бұл деген жоспарларды күнде немесе жетi сайын қайта қарау керек болатынын бiлдiрмегенiнде емес, ал қаржылардың қозғалысының нақты процесстерiн тұрақты талдау қажеттiлiгi және дер кезiнде шешiм қабылдау, бiрдей ахуалдар туралы тек қана 100% орындауына үмiт артпай жоспар қабылданған куәландыруында.

Ақшалай ағынның жоспарлау маңыздылығы ол жоспарлалатын пайда мен табыс көрсеткiштерiмен айтарлықтай тарқайтын нақты ақша қаражаттар қозғалысынан көрінеді. Өткізуден (сатудан) түскен табыс белгілі бір уақыт кезеңіндегі ақшалай сияқты, ақшалай емес те табыстарды көрсетеді. Ол меншiк құқығының жүзеге асырылатын өнiмге, қызметке, жұмысқа өтетін кезінде пайда болады, ал сатудан түскен ақшалай түсімдер серiктестiкке кешіктірілген уақытта түсуі мүмкін. Бұдан басқа, ақшалай ағынның жоспарлауында жарғылық капиталға қызметтiң басқа түрлерi, жарналарынан төлем есебi немесе қарыздар, заемдер, табыстардың түрiндегi серiктестiктiң кассасына қаржылардың басқа түсімдері де есепке алынады.

Ақша ағынын есептеуде тікелей және жанама әдiстер қолданылады. Мұндай бухгалтерлiк есептiң стандарттары бойынша Халықаралық комитет ұйымы есептеудiң тікелей әдiсiн пайдалануға кеңес береді. Бұл әдiс түсімдер мен төлемдердің ортақ сомасын анықтауға мүмкiндiк бередi және сол құйылу және қаржылардың қайтуының ең үлкен өлшемдерiн қалыптастырған баптарды бағалауға мүмкiншiлiк бередi. Осы әдiс кәсiпорынның iшкi бухгалтерлiк есебiне рұқсатты талап ететін дәлiрек, біруақытта сыйымдырақ болып саналады.

Жанама әдiс таза пайданың мәнi мен таза ақшалай ағын мәнiнiң аралығында сәйкессiздiктiң себебiн бақылауға мүмкiншiлiк бередi. Ол бухгалтерлiк баланс баптарының, шығын мен пайда туралы есебі және ақша қаражат қозғалысы туралы есеп нәтижесiнiң тепе-теңдiгiн бағалауға мүмкiндiк бередi.

Ақша ағынының жоспарлы есептеулерiндегi тікелей және жанама әдiстiң негiзгi айырмашылықтары кесте 4 көрсетілген.

Кесте 4

Ақша ағынын есептеуiнiң көрcетiлген әдiстерiнiң әрбiрiнің өзіндік артықшылығы болады. Әдеттегiдей, бұл әдiстер бiр-бiрiнен бөлек қолданылғандықтан, қаржы қозғалысының кешендiк талдауын жүзеге асыруға мүмкiндiк бермейді. Сондықтан жоспарлау тәжiрибесінде екi жолды да қолдану әбден қисынды болып келеді.

Тікелей әдiспен ақша ағынын есептеудің негiзгi компоненттерi кестеде 5 көрсетілген.

Ұқсас болжам есептеулердiң дәлдігі анықтаушы өлшемде, ақша ағымдарын ткелей жоспарлау үшін негізгі базасы болып табылатын операциялық жоспардың, пайда бойынша жоспар мен жоспарланған (болжамды) баланстың толық сыналғандығы мен негізделгендігіне тәуелдi болады.

Ақшалай ағындарды жоспарлауың өзіндік ерекшелiгi болады, салалық ерекшелiктермен де, даму кезеңдерiмен және т.б. негізделген. Мысалы, ұзақ мерзiмдi қаржы ресурстарының түбегейлi көлемдерiн қажетсiнетiн қор сыйымдылығы салаларындағы серiктестiктер үшін түсімдер мен төлемдердi жоспарлау маңызды вариацияға ие, ол иiлгiштiкпен сипатталады, өйткенi қаржыландыру көздерінің үлкен таңдауы және бұл төлемдердi жүзеге асыру мерзiмдерiнiң үлкен бостандығы да орын алады.

Еңбексыйымдылықты өндіріс компаниялары үшін операциондық төлемдер ақша ағындарын жоспарлаудың маңызды құрастырушысы болып табылады. Сонымен бірге, шығындардың (төлемдердің) маңызды бөлігі келісім-шарт міндеттемелерімен, заңнамалық актілерімен анықталады, ол өз кезегінде варияциялау мүмкіндігін тек төлем көлемдерімен ғана емес, сол сияқты төлемдер мерзімдерімен де кішірейтеді.

Ақшалай ағындарды жоспарлауда маңызды мәнді уақыт аралығын жоспарлау да алады, өйткенi кассалық қалдықтың тербелiсін, ақша қаражаттарының дефицит немесе профицитiн анықтау ақша ағандарын жоспарлаудың түпкi мақсаты болып саналады.

Шағын және орта кәсiпорындар үшін уақыт аралығының жоспарлаулары болып көбінде ай табылады. Үлкен, iрi серiктестiктерiнде айлық уақыт аралығымен ақшалай ағындардың жоспарымен қатар ақшалай ағындардың жоспарлауы және онкүндiк, апталық жоспарлау интервалдарымен қорытынды жасалады. Бұл жоспарлар төлеу күнтiзбелерi болып саналады.

«Төлем күнтізбесі» деген атаудың өзінен-ақ, бұл құжаттарда негізгі көңіл төлемдерге (төлеу) бөлінеді, өйткені оларды екі-үш аптаға кешіктірукомпания үшін тек қана айыппұл ретіндегі санкциялармен ғана емес, ал одан да үлкен бизнес бойынша серіктестіктермен, салық органдарымен және т.б.қаржылық проблемалаларға алып келуі мүмкін.

Ақшалай ағынның жоспарлаудың қысқа интервалын таңдау ақша қаражаттарының дефицит болу мүмкіндігін дәлірек болжауға және өз міндеттемелерін орындау үшін арзанырақ төлем құралдарын табу бойынша шаралар қабылдауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.

Кесте 5

Тікелей әдіспен ақша ағындарын жоспарлы есептеудің компоненттері

Төлемқабілетсіздік жағдайының алдын ала отырып, түсулер мен төлеулердiң жалпы көлеміндегi ақша қаражаттары қалдықтарының үлес салмағын ескеру керек. Мысалы, егер таза ақшалай ағын маңызды болса, онда айлық мерзiм iшiндегі тербелiс серiктестiк үшiн жағымсыз мәселелер әкелуі екіталай. Егерде касса қалдығы (таза ақшалай ағын) болмашы төлемдермен салыстырғанда маңызды емес болса, онда серiктестiк бір айдың iшiнде күйреу жағдайына ұшырауы мүмкін. Егер тiптi бұл маңызды шығындармен байланысты болса да, жоспарлау интервалын кiшiрейтуге әкеліп соғады.

Жоспарлау интервалын таңдауда инфляция қарқынын және талғаулы шығындарды да есепке алу керек. жоғары инфляция кезеңдерінде Кассадағы қаржылардың қорлары минимумға жетеді, ол қысқа мерзiмдi заемдерге қажеттiлгімен тең.

6.3 Өтiмдiлік резервтерiн жоспарлау

Өтiмдiліктiң резервтерiн жоспарлау қаржылық жоспарлау жүйесіндегi автономды процесс ретiнде болады. Ол қорытынды кезең сияқты, жоспарлауға негіз бола алатын кезең де бола алады.

Өтiмдiліктiң резервтерiн жоспарлау келешек шаруашылық жұмысының тәуекелдерiнен қорғау үшiн қажеттi төлеу құралдарының ең төменгi көлемiнiң анықтамасы ретінде болады. Оларды бар белгісіздік деңгейі негізіндегі төлемқабілеттілікті қамтамасыз ету бойынша төлем құралдарынан ажырата білу керек. Сәйкесiнше бұл резервтердiң өлшемдерi көбіне пайда қатынасындағы кәсiпкерлiктi жүргiзуi саясаттың басқыншылықтарына тәуелдi болады. Өтiмдiлік резервтерінiң бiрегей ережелі анықтамалары жоқ.

Қаржы жоспарлауының көкжиектерi серiктестiктермен өз алдына небiр қаржылай шешiмдер қабылданатын мерзiмдерге байланысты анықталады.

Қаржы жоспарлауы процессiндегi кәсiпорынның төлем қабілетiн қамтамасыз ету үшiн төлем құралдарына пайда болатын қажеттiлікті анықтау маңызды, ол дефициттiң толықтыруы үшiн тиiстi қорларды iздеу бойынша қажеттi шара қолдануға мүмкіндікбереді. Бұл дефицит уақытша немесе құрылымдық сипатта болуы мүмкін. Бiрiншi жағдайда бiр уақыт аралығындағы төлем құралдарының жетіспеушілігі басқа уақыт аралықтарындағы төлем құралдарының артығымен жабыла алады, ал қаржы жоспары негiзiнде балансталған болуы мүмкін.

Мұндай ахуал, кәсiпорынымен өз қаржы мiндеттемелерiнiң орындалуы үшiн, тіпті ауыр болуы мүмкін, бүркеме қаржы дефицитiнiң жоспарында бар болуын бiлдiредi. Түсімдер және төлемждердi жоспарлау терең болған сайын, төлемдермен байланысты келеңсіз жағдайлардың болу ықтималдығы да азая түсетіні анық. Алайда не тiптi төлемдердiң күн сайынғы жоспарлануы, төлем қорларына уақытша қажеттiлікті дәл көрсетуге кепiлдiк бере алмайды. Мұндай ықтималдық әрдайым болады, өйткенi кәсіполрынның төлем есебiне және кассасына қаражаттардың түсуiмен байланысты әртүрлі жағдайларды ескеріп, болжап отыру өте қиынға соғады, әсіресе кәсiпкерлiк бойынша әрiптестердiң мiнез-құлығын, оларыдң өз мiндеттемелерiн дер кезiнде орындауын болжау өте күрделi.

Құрылымдық қаржы дефицитi белгiлi бiр уақыт аралығында жоспарларда түсімдер мен төлемдер теңгерімінің бұзылғанын бiлдiредi. Бұл қаржы ресурстарының дефициті алдын ала және анық түрде жоспарда белгiлiлігін және болғандығын куәландырады. Оны жою үшiн қосымша сыртқы қаржыландыру керек. Уақытша құрылымдық дефицит үшiн iшкi қаржыландыру потенциалын жоғарылатуының есебi, әрине, әрдайым басты болып қалады, бiрақ iшкi қаржыландырудағы «тоқтап қалу» көбiнесе экономикалық айғақсыз болып келеді.

Қаржы жоспарларындағы бүркеме төлеу дефицитiнің бар болуы өтiмдiлік резервiн жасау қажеттiлiктері туралы куәландырады. Өтiмдiлік резервiне төлеу құралдарымен қатар жылдам жүзеге асырылатын активтер де жатқызылуы мүмкін, ең алдымен - қысқа мерзiмдi қаржы салымдары, дебиторлық қарыздың бір бөлiгi; сонымен бiрге қарызға алу есебiнен капиталды ұлғайтудың резервтерi.

сыртқы қаржыландырудың мүмкiндiктерi не бiр Уақыт аралығына шектелген, ал төлем құралдарындағы ойда болмаған қажеттiлігi кез келген уақытта пайда бола қалатын жағдайда, кәсікорын алдына потенциалды мүмкін қаржы тартылымының көлемін анықтау мәселесі тұрады. Әдебиетте бұл кәсiпорынның потенциалдық қаржы резервi қаржы мобилизациясының потенциалы атауымен таныс болып табылады.

Қаржы мобилизациясының потенциал шамаларын анықтауда қаражаттарды тарту көздерінің әр түрлі болуын ескеру керек. Келесi көздердi ерекшелейдi:

1. өтімділік резервтері, өздеріне төлем құралдары резервтерін, тез өткізілетін активтер резервтерін, қолданылмаған қарыз көздерін, капиталды ұлғайту резервтерін қосады.

2. қорлардың, дебиторлық қарыздардың азаюы, кредиторлық қарыздың өсуi есебінен меншiктi айналымдағы ақшалардың (жұмыс капиталы) азаюы .

3. маркетинг, зерттеу мен өңдеу шығындарын, басқару шығындарн азайту есебінен жалпы шығындардың азаюы.

4. дивидендтер және инвестициялық шығындардың қысқаруы.

5. ұзақ мерзімді салымдарды материалды бөлікте сияқты, қаржылық салым түрінде де тарату.

Қорлардың мобилизацияларын жоспарлауда белгілі бір ахуалдың пайда болу жағдайында, бұл жоспардың өткізілуі шындықта iске асырыла алатындығы туралы ұмытпау маңызды. Сондықтан активтердiң төлем құралдарына өзгеру уақытын ғана емес, сонымен қоса, мңызды болып табылатын, кәсіпорын бөлімшелерінің әр түрлі қызығушылықтарын да ескере отырып, ресурстарды мобилизациялауды жүзеге асырудың кезектілігін де анықтау маңызды.

Ақша қаражаттарын басқару кассалық қалдықтың оптималды деңгейі анықтамасын да өзіне қосад, ол ликвидті қаражаттар резервін құру үшін қажетті. Берілген мәселені шешу барысында қолма – қол қаражаттарды иеленудің артықшылығы немесе жетіспеушілігінен қатысты шығындарды минимумге апару қажет. Сонымен қатар, ақша қаражаттарының белгіленген нормативтік қалдығы шаруашылық операцияларды жүзеге асыруда маусымдық өзгерістерді ескеру керек.

Бақылау сұрақтары:

1. Кәсiпорынның өтiмдiлігі мен төлем қабілетінің негiзгi бағалау жолдарын атаңыз.

2. Ақшалай ағынның негiзiнде төлемқабілеттілікті жоспарлау маңыздылығы неде?

3. Нелiктен өтiмдiлік резервтерiн жоспарлау керек?

4. Өтiмдiк нені бiлдiредi?

5. Төлем қабілеттілік нені бiлдiредi?

6. Кәсiпорынның өтiмдiлігі және төлем қабілеттілігінің негiзгi көрсеткiштерiн атаңыз.

7.2 Банкроттықты бағалау және болжау

Экономикалық әдебиеттерде банкроттық термині кең қолданылады, бiрақ дұрысын айтсақ, бұл фактіні тек қана сот шешімдері белгілейді. Сондықтан кәсіпорындардың қаржылық қиыншылықтары оны банкроттыққа әкелуі мүмкін. Ажыратылынады:

1) экономикалық бейшаралық, сатудан және сатудан тыс түскен табыстардың ортақ шығындарды жаппайтынында. Жаңа капиталдың құйылуы және маңызды экономикалық өзгерiстер әрі қарай қызмет етуіне мүмкіндік бере алады;

2) төлемқабілетсіздік, ағымды төлемдер бойынша несие берушілердің талаптарын қанағаттандыру үшін ақша қаражаттың жетіспеуі. Жаңа капиталды тармағы немесе төлемдерді кейiнге қалдырылуы серiктестiктiң өмiр сүруіне мүмкiндiк бере алады;

3) банкрот алды төлемқабілетсіздік, ол барлық кредиторлық борыштың баланстық бағасының активтердің нарықтық бағасынан (баланстық емес) артуы.

4) банкроттық, төрелiк сотпен танылады. Синонимі дәрменсіздік болып табылады.

Заңда банкроттық (дәрменсіздік) деп қарыз алушының несие берушілер талабын қанағаттандыруға (кәсiпорын немесе азаматтар) қабілтсіздігі ұғылады: 1) қаржы міндеттемелері бойынша (тауарлар, жұмыстар, қызметтердiң төлеуiне), 2) бюджетке және бюджеттен тыс қорларға (салықтар, жиындар, жарналар тағы басқалар) ақшалай мiндеттемелер бойынша төлемдер. Несие беруші, осылайша, басқа кәсiпорын да, мемлекет те (салық органдары) бола алады. Бұл әсiресе көкейкестi, өйткенi көп кәсiпорындар мұндай ақшалай ағындардың өту схемасы және өзара қарыздарын үлестiрiлулерi негізінде, кәсiпорын жұмыс iстеуін жалғастырып, өнім өткізуін (соның iшiнде экспортқа) жалғастрады, бiрақ салық салынатын базасы нөлге ұмтылады немесе салықтар төлемі үшiн қаржылары болмайды.

Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы заңы» 1997 жылдың 21 қаңтарынан бастап (19.03.2010 жылдағы күйi бойынша ҚР-ның заңымен енгiзiлген қосымшаларымен және өзгерістерімен) банкроттықтың келесі белгілерін айқындайды:

1. маңызды белгiлерге Қарыз алушының кредиторлар талабын қанағаттандыра алмауы, сонымен қоса қарызгердің міндеттемелері оның мүлкінің құнынан алып кетуімен байланысты бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төлемдерді қамтамасыз ету.

2.Сыртқы белгiлерге оның ағымдағы төлемдердiң, оларды орындау мерзiмдерiнiң басталу күнiнен үш ай iшiнде тоқтатуы жатады; қарызгер оларды қамтамасыз ете алмауымен ьайланысты төлемдердiң тоқтатуы.

• 
  Қаржылай дәулетсiз корпорация ойдағыдай жұмыс iстейтiн корпорациялар үшiн маңызды қаржы-қаражаттық тәуекелдiктердi әкеледі - әрiптестерiне өз қызметiнiң процесстерінде оларға елеулi экономикалық зиян келтiруі мүмкін.
  
• 
  Қаржылай дәулетсiз корпорация мемлекеттiк бюджеттiң және бюджеттен тыс қорлардың табыс бөлiгiнiң құрастырылуын күрделендіредi.
  
• 
  Берiлген тауарлық және ақшалай формадағы несие қорларын тиімді пайдаланбай, қаржылай дәулетсiз корпорация кәсiпкерлiк саласында қолданылатын капиталға ортақ пайда нормасының төмендеуіне ықпал етедi
  
• 
  Мұндай корпорациялар, өз шаруашылық жұмысының көлемдерiн қаржы қиындықтарына байланысты амалсыздан қысқартып, ол арқылы жұмыс орындарының санын қысқартып, онымен елдегі әлеуметтік қиын жағдайд күшейтеді.
  

Тiптi экономиканың дамуының қолайлы кезеңдерінде де серiктестiктердiң үлкен саны күйреуге ұшырайды. Бұл айғақ сапалы қаржылық талдаудың маңыздылығын растайды.

Қаржылық талдау мақсаттарының бiрi - кәсiпорынның банкроттығы белгiлерiн дер кезiнде анықтау. Банкроттық кәсiпорын төлем қабілетсіздігімен байланысты.

Мүмкiн банкроттықтың болжамы мен қаржылық жағдайын бағалау үшін сандық факторлар қатары қолданылады. Мысалы, келесi факторлар ауыр қаржылық жағдай туралы куәландырады:

1 ) өтiмдiліктiң төмен коэффициенттерi;

2 ) жоғары қаржылық тетіг;

3 ) инвестициялардың төмен пайдалылығы;

4 ) өнiмнiң төмен тиiмдiлiгi;

5 ) пайыздарды жабудың жеткiлiксiз коэффициенті;

6 ) тұрақсыз пайда;

7 ) серiктестiктiң ықшамдаулары (сату көлемi бойынша немесе активтер мәнi бойынша)

8 ) акциялар, облигациялардың бағаларының тез төмендеуi;

9) бета- коэффициентінің бағалануындағы нарықтық тәуекелдiктiң түбегейлi үлкеюі;

10) акцияның нарықтық бағасы мен баланстық бағаның аралығындағы байланыстың маңызды үзiлуі;

11 ) дивиденд төлеулерiн төмендету;

12 ) капиталдың орташа құнының өсуi;

13) коммерциялық тәуекел факторларының үлкеюi, соның ішінде операциялық тетiктiң үлкеюі;

Көрсеткiштердiң қатары кризистiк аймақта бола алады, кейбiреулері әбден қанағаттандырылған жағдайда бола алады. Көрсеткiштер және олардың динамикасының есептеуi банкроттықтың ықтималдығының бағалары үшiн банкрот болған немесе iстей алған Ва банкротст құтылуға керек ұқсас Ция корпораларымен салыстыру керек жеткiлiктi. Ауыр мәселемен дегенмен фирманың iздестiруiн болып қалады.

Дүниежүзілік тәжiрибеде банкроттық болжауының бiрнеше жолдары анықталған:

• формализацияланған (қаржы күйi және қаржы орнықтылығын сипаттайтын аналитикалық көрсеткiштер) көрсеткiштердiң жүйесi;

• бейресми (қаржы күйiн нашарлау нышанын тоқататын белгiлер) белгiлердiң жүйесi;

• бiр кешендi көрсеткiштiң есептеуi;

• ақшалай ағымдарын талдау негізінде қаржылық жағдайды жобалау, олардың есептері сатуларды үлкейту негізінде пайда табуды қамтамасыз ету.

Формализацияланған критерийлер - бұл динамикасы банкроттықтың ықтимал шабуылы туралы куәландыратын қаржы коэффициенттерiнiң жүйесi.

Қанағаттанарлықсыз баланстың құрылымының мойындауы туралы шешiм, (дәулеттi ) төлей алмайтын кәсiпорынның нақты мүмкiндiгiнiң есепке алуы бар отандық тәжiрибесiндегi кәсiпорын ағымында нақтылы уақыт аралығының төлеу қабілетiн (немесе жоғалту) қалпына келтiруге қабылданады. Баланстың құрылымының бағалау белгiлерi осы жүйедегі мақсатта қосылған:

• ағымдағы өтiмдiлiк коэффициенті 2ден кем ;

К _АӨ0- есептi мерзiм басында ағымдағы өтiмдiлiк коэффициентiнiң нақты мәнi

Т – айлар бойынша есептi мерзiм

Егер 1-шi Квосст көбiрек болса, кәсiпорын өз төлеу қабілетiн 6 ай iшiнде қалпына келтiре алады. Егер 1-шi Квосст аз болса, ең жақын 6 ай ішінде кәсiпорынында төлеу қабілетi нақты қалпына келтiру мүмкiндiгi болмайды.

(35)

Белгiсi бар коэффициенттердiң мәндерi салыстыру негiзiнде нормативтiк кәсiпорын баланды құрылымға және оның төлеу қабылетiнiң күйi туралы ақырғы қорытындылар құрастырады.

1. Процесс, бастаушы банкроттыққа жүредi.

2. Серiктестiктер бiржолата (5-10 жылдар) банкрот болу үшiн жыл көп талап етедi.

3. Банкроттықта жұмыс жасауды ерекше белгiсi және (соның iшiнде қаржы) басқару, бастаушы серiктестiктер бар болады.

4. Процесс үш кезеңде бөлiне алады:

1) Менеджменттiң басқару, деңгейiне байланысты баланс жасалмаған шешiм қабылдаудың тократическоенiң аваларының есепке алу және бақылаудың кемшiлiктерi) шешiм қабылдаудың кемшiлiктерi мәлiм болады. (басым түскен) автократиялық басқаруға биiгiрек баллдарға жауап бередi. Терiс моментпен (басқаруды төрағамен) директорлар Кеңесiнiң төрағасын атқарушы директордың қызметiнiң орындауы болып есептеледi. Баллдардың саны қосарланулар айғақ болған жағдайда үлкеедi;

2) қате шешiмдер қабылданар едi (әдiс серiктестiк егер кемшiлiктердi алмайтын алғышартта салады, онда қате шешiмдер қабылданбайды). Қате шешiмдерге жатады: қарыз қаражаттарды биiк сонымен бірге, iрi инвестициялық жобаларды өндiрiстiң шамадан тыс кеңейтуi және жұмыс саласына қабылдануы (негiзгi қорлар, қауiп төнген жағдайда тез кеңейтілетін серiктестiк);

3) жақындап келе жатқан (қызметтiң көрсеткiштерi, жеке уақыт аралықтарында қазына кемшiлiкте бiлiнедi) төлей алмайтынның симптомдары айқындалады. Бұл кезеңдер ақырғы банкроттыққа дейiн 1-3 жылы әдетте созылады.

Көрсеткіштер жүйесінің А-үлгісі 6 кестеде көрсетілген.

Кесте 6

an - факторлар;

xn - n-шыға факторлы жүктемелер айнымалы

Z –Альтман есебі .

Белгiлi екi факторлық, бес факторлық және серiктестiктердiң банкроттықтың болжауын үлгiсiнiң жеті факторлығы.

Бес факторлы үлгі 1968 жылда жасалды. Оны құрастыру үшiн Э.Альтманмен 1946дан 1965 жылға дейiн мерзiмге банкрот болған серiктестiктер 33 зерттеген және жұмыс iстейтiн 33 ұқсас, бiрақ. 22 коэффициенттерді талқылап, олардың iшiнен өте мағыналы 5 тартып алып және Zтың жаңа мәндерiне алынды.

Z егер - кәсiпорынның банкроттығының аз 1, 8 ықтималдығы есеп өте биiк; шектердегi оның мәнiнде 1, 81 2, 7ге - банкроттықтың ықтималдығы орташа; мәнде 2, 8 2, 9ға - банкроттықтың ықтималдығы үлкен емес; жоғары 3, 0нен мәнде - банкроттықтың ықтималдығы болмашы аз

Бұл интеграцияланған көрсеткiштiң мәндерi шартты, олары ахуалдың ортақ индикаторы қалай тек қана қарауға болады. (п фондылық нарықтың салық заңы, дамымағандығы, кәсiпорынның есеп саясатын тұрақты емес және өйткенi) ҚРдың экономикалық ортасын ерекшелiк нақты бағаны бұрмалай алады.

Э.Альтманды 1977 жылда 5 жылдарда банкроттық турарақ болжасын 70 % дейiн дәлдiкпенуге мүмкiндiк беретiн үлгi семифакторнаяны жасалды. үлгiге келесi көрсеткiштер қосылған: коэффициентi активтердiң тиiмдiлiгi, пайданың динамикасы, пайданы пайыздарды жабулауды коэффициент, автономияның коэффициентi, жиынтық актив ағымдағы өтiмдiлiк жинақы пайдалылық. Осы үлгiнi қолдану дегенмен сыртқы қолданушылардың мәлiметтiң алуын күрделiлiк қиналады

1972 жылы Лис Ұлыбританияға арналған Z-есебіне байланысты формаланы ойлап тапты:

х₂ = жалпы пайда /барлық активтер

х₃=бөлінбеген пайда /барлық активтер

х₄=меншікті капитал

1977 жылы британдық ғалымдар Р. Таффлер және Г. Тишоу Z есебіне байланысты төртфакторлы үлгісін ұсынды:

х ₂=айнымалы актив/міндеттеменің соммасы

х ₃= қысқа мерзімді міндеттемелер/барлық автивтер

х₄ = сатудан түскен табыс/барлық активтер

Z есебінің шектi мәнi бұл формулада - 0, 2.

У.Бивердің үлгісі

Уильям Бивер белгiлi қаржы аналитигi банкроттықтың ықтималдығының анықтауын мақсаты бар кәсiпорынның қаржы күйiн баға үшiн көрсеткiштердiң өз жүйесiн ұсынды - келесi индикатор болатын бес факторлы үлгісі:

- (қарыз қаражаттарға таза пайданың сомасы және амортизацияның қатынасы) Бивера коэффициент;

- (активтерге таза пайданың сомасының қатынасы) активтердiң тиiмдiлiгi;

- пассивтардағы қарыз қаражаттарын меншiктi салмақ;

- активтердегi таза айналым капиталы;

- коэффициент (қысқа мерзiмдi мiндеттемелерге айналым капиталының қатынасы) ағымдағы өтiмдiлiк.

У.Бивераның үлгiсiндегi индикаторлары үшiн таразының коэффициенттерi ескерiлмеген және банкроттықтың ықтималдығының қорытынды коэффициентi есеп айырыспайды. Осы көрсеткiштердi алған мәндер жылдың iшiнде банкрот болған серiктестiктер үшiн фирманың үш күйлерi үшiн олардың сәттi серiктестiктер үшiн У.Бивером өлшеулi нормативтiк мәндерiмен теңеседi, және банкроттармен (кестенi 7 қара) бес жыл iшiнде тұрған фирмалар үшiн.

Кесте 7

У.Бивердің банкроттық көрсеткіштер жүйесі

Коэффициент банкротқа ұшырау қатер ықтималдықғана емес, қарыздар бойынша берешектi өтеу бойынша мiндеттемелердi орындамауды ықтималдық бағалауға мүмкiндiк бередi. Нөлге осы көрсеткiштi мән жақын болған сайын талданатын кәсiпорынның орнықтырақ қаржы күйi сол.

мұнда Р – Чессер коэффициенті

х₂ = табыс / (ақша қаражаттары мен тез өтімді бағалы қағаздар)

х₃ = табыс/ активтер

х₄ = заемдық капитал/ активтер

х₅ = меншікті капитал/ таза активтер

х₆ = айналымдық қаражаттар/ табыс

Таразының коэффициенттерi кәсiпорындардың iрiктеудi экономика-статистикалық талдауын негiздерде алынды. Егер коэффициенттiң мәнi 0- ден кем құраса, кәсiпорынның қаржы жағдайы қанағатты санайды.

5. Фулмер коэффициенті.

Дж.Фулмер моделі 60 компанияның (30 табысты және 30 банкротқа ұшыраған) негізінде құралған еді. Модельдің бастапқы нұсқасында 40-тан астам көрсеткіштер болған еді, сондықтан да оны қолдануда көптеген қиындықтар болды. Осы модель көмегімен бір жыл бұрын банкроттыққа ұшырайтын компаниялардың 98%-ын, ал екі жыл бұрын – 81%-ын болжамдайды.

мұнда V₁ = бөлінбеген пайда / активтер

V₂ = табыс / активтер

V₃ = салықты төлеуге дейінгі пайда / активтер

V₄ = ақшалай ағын / заемдық капитал

V₅ = заемдық капитал / активтер

V₆ = қысқамерзімді міндеттемелер / активтер

V₇ = материалды активтер / активтер

V₈ = айналымдық капитал / заемдық капитал

V₉ = салық пен пайызды төлеуге дейінгі пайда / төленген пайыздар

Фулмердың айтуы бойынша Н<0 жағдайында банкроттық компания ұшырайды.

Р.С.Сайфулин және Г.Г.Кадыков моделі

Ресейлiк ғалымдарымен Р.С.Сайфулиндармен және Г.Г.Кадыковпен жасалынған үлгі бар. Олардың рейтинг санының үлгiсiнде мынадай формула бойынша есептелінеді:

Ктл - ағымдағы өтiмдiлiк коэффициентi;

Ки - кәсiпорынның қызмет қабаттасқан құралдардың 1 теңге келетiн сату көлемiн мiнездейтiн алдын ала төлем жасалатын капиталды қарқын

Км - менеджменттiң коэффициентi, сатудан түсiмнiң шамасына сатудан түскен пайданы қатынасты мiнездейдi

Кпр - меншiктi капиталдың тиiмдiлiгi

Рейтинг саны нормативтiк деңгейлерiне қаржы коэффициенттерiнiң мәндерiнiң дәлме-дәлдiгiнде болады 1 тең. Аз 1-шi рейтинг саны бар кәсiпорындардың қаржы күйi қанағаттанарлықсыз сияқты мiнездейдi.

Талдау үшiн, кәсiпорынның iшкi мақсаттары үшiн банкроттықтың қаржы орнықтылығының болжауының үлгiлерi iскер әрiптестермен олардың бизнес- тәуекелдерi қолдануға болады - факторлы үлгiлердiң негiзiнде банкроттықтың диагностика және болжауы сонымен бiрге сауда бангi, инвестициялық институттар, жабдықтаушылармен және бұйрық келесi кемшiлiктерi болады:

• ұқсас үлгiлер төлей алмайтынның аймағына кәсiпорынның дәл тигiзуiн себептер бағалауға мүмкiндiк бермейдi;

• нормативтiгi рейтинг арқылы бағалау үшiн қолданылатын болып коэффициенттердiң мазмұниды кәсiпорындардың салалық ерекшелiктерiн есепке алмайды;

• әртүрлi елдер, салалардың коэффициенттерi үшiн (тұрақты) үлгiлердiң көрсеткiштерiнде айырмашылығы болауға тағы сол сияқтылар.

Ұқсас үлгiлердi қолданылсын ақылды сақтықпен керек

Бақылау сұрақтары:

1. «Кәсiпорынның қаржы тұрақтылығы» нені бiлдiредi?

2. Қаржы тұрақтылығын болжаудың негiзгi көрсеткiштерiн атаңыз.

3. Банкроттық ықтималдығын бағалауын қандай мақсатпен өткiзедi?

4. Банкроттық ықтималдығының төмендетуi бойынша процесстiң жоспарлауының негiзгi кезеңдерiн атаңыз.

5. Таффлер, Альтманның, Тишоу, Лис, Чиссер, Бивер және Фулмер үлгiлерiн қолдануының ерекшелiктерi неде:

8 тақырып: Бюджеттендіру жүйесі

Мақсат: қаржы жоспарлауын аспап ретiнде процесс оны мақсаттары және есеп, сонымен бiрге бюджеттердiң әр түрлi түрлерiнiң кәсiпорынның тиiмдi қаржы саясатын құрастыруындағы тағайындауды қарап шығу
Жоспар:

8.1 Бюджеттендіру процесстiң түсінігі, оның мақсаттары және міндеттері

8.2 Фирма бюджеттерi: ұғымы, түрлері, құрастыру қағидалары мен тәсілдері
8.1 Бюджеттендіру процесстiң түсінігі, оның мақсаттары және міндеттері
Бюджеттендіру процедурасы - шетел компаниялары және соңғы жылдары Қазақстан да үшiн норма болып табылады. Егер бюджет жасау кәсiпкерлiктiң даму серпiнiмен сәйкес келмесе қазiргi шарттардағы кәсiпорындары тиiмдi жұмыс iстей алмайды. Сонымен бiрге, бюджеттi құрастыру және келiсу – 50% кәсiпорындардың жоспарлауын барлық циклда өте сыйымды бөлiк бизнес- жоспарлау бюджеттi құрастыруда тiптi есепке алмайды

Бюджеттендіру (budgeting) есептеу және нақты уақыт аралығына ақшалай және табиғи өрнектегi корпорацияның бiртұтас қаржы жоспар тәптiштейтiн қаржы көрсеткiштердi жалпылауды процесс ұғылады. Көрсеткiштердiң мәнiнiң кестелерi көрсетiлген түрлерде бюджеттермен деп аталады.

Бюджет жасау жоспарлауды процесстiң құрама бөлiгi болып табылады: бiртұтас қаржы жоспар келешек қорытынды жасалған бойда, ол есептеулермен және бюджеттi құрастырумен қуаттанған бойдатек қана.

Сипат және масштабқа байланысты ұйымның қызметтерiн анықтайды: мақсаттар ортақ, бас, бөлiндiлер.

Сонымен бюджет жасаудың келесi бiр мақсаттары сипаттау мүмкiн:

• кәсiпкерлiктiң жүргiзуiн тұжырымдаманың (тапсырма) өңдеуi

• Нақтылы мерзiмге кәсiпорынның қаражат қожалығы қызметiнiң жоспарлауы

• Шығын және кәсiпорынның пайдасының ықшамдауы

• үйлестiру - кәсiпорынның әр түрлi бөлiмшелерiнiң қызметiнiң келiсуi

Бюджет жасаудың бас мақсаттары төмендегiше белгiлеу мүмкiн бұл сүйене белгiлеу мүмкiн:

Жоспарлау және бақылау. Кәсiпорынның қызметiнiң нәтижелерiне бақылау қызметтiң жоспарлы және нақты нәтижелерiнiң салыстыруы және ауытқулардың себептерiнiң келесi олардың толық талдауымен жолымен iске асады

• Жауапкершiлiктi үлестiру. Табыстар және пайда алған алып кеткен шығындарда жауапкершiлiктiң беруi.

• Ықшамдау. Ең жақсы қолдану шектелген қорларды қамтамасыз етедi

• Қызыметшiнiң себебi. Сандық өрнектегi межелерi туралы мәлiметтi қызметкерлерге iлiгедi және олардың жұмысының тиiмдiлiгi бағалау мүмкiндiгiн қамтамасыз етедi.

нақты уақыт аралығына. Көрсеткiштердiң мәнiнiң кестелерi көрсетiлген түрлерде бюджеттермен деп аталады.

Бюджет жасаулар мақсаттармен бөлiндiлерге жатады:

• көмек көрсетудi максимизация (табыс)

• Шығындарды барынша азайту

• Өткiзу нарығының ұстап қалу және кеңейтуi

• Ұйымның көрсеткiштерiнiң нақтылы қарқын экономикалық өсулерiн табыс және сүйемелдеу

Бюджет жасау келесi негiзгi функцияларды орындайды: жоспарлауды функция, есепке алуды функция, бақылау мiндетi

Бюджет жасау арқылы болатын өте мағыналы басқару есептер:

1. 
   кәсiпорындардың мақсатқа жету қамтамасыз ететiн операциялардың жоспарлауы;
   
2. 
   құрылымдық бөлiмшелер (шаруашылық жұмысының түрi) ретiнде әр түрлi кәсiпкерлiктердiң үйлестiруi;
   
3. 
   реттейтiн шаралардың өткiзуi туралы кәсiпорынның қызметiнiң нақты нәтижелерiнiң ауытқулары және оның құрылымдық бөлiмшелерiнiң қойылған мақсаттарынан жедел зерттеп отыру, бұл ауытқулардың себептерiнiң анықталу және талдауы, дер кезiнде және дәлелдi шешiм қабылдау;
   
4. 
   қаржы және заттық қорлардың жұмсауына тиiмдi бақылау, жоспарлы пәннiң қамтамасыз етуi;
   
5. 
   қаржы жауапкершiлiгiнiң орталықтарының жоспардың орындауын баға және олардың жетекшiлерiмен;
   
6. 
   өз бөлiмшелерiнiң мақсатқа жетуiне қаржы жауапкершiлiгiнiң орталықтарының менеджерлерiнiң ынталандыруы.
   
7. 
   олардың жұмысының тиiмдiлiгi бағалау мүмкiндiгi.
   
8. 
   нақты уақыт аралығына. Көрсеткiштердiң мәнiнiң кестелерi көрсетiлген түрлерде бюджеттермен деп аталады.
   

2-шi кезеңде (бюджеттердi құрылымның жасауы) - кәсiпорынның құрама бюджетiнiң құрастыруын ортақ схемаларды анықтайды.

3-шi кезеңдердi өткiзудiң нәтижесiнде (әдiстемелер және басқару есептiң процедураларының өңдеуi) есептiк қалыптастырады - кәсiпорынның қаржы саясатын, яғни құрастыру және бюджеттердi орындауды бақылау қабылданған шектеулермен сәйкес бухгалтерлiк, өндiрiстiк және шұғыл есептердi жүргiзудi ереже және консолидация.

4-шi кезеңнiң мақсаты (жоспарлауды регламенттiң өңдеуi) - жоспарлауды процедура, барлауды анықталсын және бюджеттердi орындамау, сонымен бiрге бюджеттердi ағымдағы түзету себептердiң талдау жүргiзу.

5-шi кезеңде (бюджет жасауды жүйенiң енгiзуi) жоспарлалатын мерзiмге операциялық және қаржы бюджеттерiн құрайды, кәсiпорынның қажеттiктерi оның сәйкестiгiнiң талдауының нәтижелерi бойынша бюджет жасауды жүйелердi сценарилi талдау жүргiзiп, түзетедi.

Деңгейден де, менеджерлер де кәсiпорындағы бюджет жасауды жүйенiң енгiзуiн жетiстiк құрастыру және бюджеттердi орындауды бақылаудың барлық регламенттер мен процедураларларын мұқият талқылаудан тәуелдi болады, сол сияқты бюджет жасау сәйкес келетiн бiлiктiлiктер. Кәсiпорындағы бюджет жасаудың енгiзулерiн кез келген жағдайда моментке басқару есептi мұқият селiсiм жүйе бар болуы керек.

Бюджет - бұл бойынша нақтылы мерзiмге кәсiпорынның жоспарының орталықтандырылған қойылған сандық көрсеткiштерiнде болатын құжат:

• активтердiң құрастыруға және қолдануына;

• қаржыландыру көздер;

• өткiзуден тыс табыстар мен шығындарға;

• қаржылардың қозғалысына.

Бюджет жасауды жүйелiк сипат жеке жауапкершiлiк орталықтардың бюджеттерiнiң мiндеттi түрдесiнде жиынтық бюджеттiк процессте серiктестiктiң құрама бюджетi негiзiнен қалыптастырғанын бiлдiредi. Басқа сөзбен айтқанда, бюджет жасаулары ақыр соңында объектiне жеке бөлiмшелер үшiн бiртұтас табандатқан, және бюджеттiк көрсеткiштер сияқты серiктестiгiнiң кәсiпкерлiгi қызмет көрсетедi және шаруашылық жұмысының жеке сегменттерi бойынша кәсiпорынның түпкi қаржы нәтижелерiнiң максимизацияның белгiсiнен негiзiнен сүйене бекiтiледi.

Олар қызметтiң ерекшелiктерiнiң құрылым және ұйымның өлшемi, өкiлеттiктердiң үлестiрiлуiне байланысты қолданылатын бюджеттерiнiң бiр түрлерi (Кесте 8) келесi белгiлер бойынша сыныптауға боладуға тағы сол сияқтылар көп бар болады.

Негiзгi классификациялық белгiлер бойынша бюджеттердi классификация

Бюджеттi құрылым түрлер және формалардың шексiз санын иемдене алады. Оның құрылымы бюджет құрастырудың арқау болатын тәуелдi болады; ұйымның өлшемi; бюджеттi құрастыруды процесске ұйымның қаржы құрылымымен интегралдаған дәрежелер; өңдеушiлердiң бiлiктiлiк және тәжiрибелерi.

Кәсiпорынның құрама бюджетiнiң (ұста - бюджет) типтi схемасы 10 суретте көрсетілген.

Құрама ұста - бюджет екi құрама бөлiктi бiрлестiредi: жедел (ағымдағы операциялық) және қаржы бюджеттерi.

Ағымдағы бюджеттермен шағылатын көрсеткiштердiң қызмет ағымдағы игерiлген жиындарын деп атайды, және iске асырылған табыстың алуы және ағымдағы шығындар ең алдымен.

Операциялық бюджетте болады:

• сатуларды бюджет;

• өндiрiстiк бюджет;

• тiкелей шығындардың материалдарына бюджет;

• еңбекақыға тiкелей шығындарын бюджет;

• өндiрiс аралық шығындардың бюджетi;

• өндiрiстiк Запасоволардың бюджетi;

• коммерциялық шығындарды бюджет;

• басқару шығындардың бюджетi;

• өткiзуден тыс табыстар мен шығындарды бюджет.

Қаржы бюджеттерiнiң қалай корпорацияның өндiрiстiк қызметiне қаржы және инвестициялық шешiмдер ықпал ететiнiн көрсетедi. Негiзгi қаржы бюджеттерiмен болып табылады:

• инвестициялық бюджет (бюджет iргелi салым);

• қаржылардың бюджетi ((cash budget) кассалық жоспар);

• алдын ала балансы.

Бюджет әртүрлi түрлер және форманы иемдене алады. Оның құрылымы тәуелдi болады:

- бюджеттiң құрастырулары зат;

- кәсiпорындар өлшем;

- кәсiпорынның қаржы құрылымымен бюджеттi құрастыруды процесстiң интегралдауының дәрежелерi;

- өңдеушiлердiң бiлiктiлiк және тәжiрибелерi.

Бюджеттi құрастырудың формалары:

1. Цифрларға көрсеткiштерде жылдың iшiнде өзгертпейтiн (дәстүрлi форма) ағымдағы бюджет.

2. Цифрларға көрсеткiштерде мерзiмдi жедел нәтижелердi қамтып көрсету үшiн жыл бойы түзете алатын солқылдақ бюджет. Солқылдақ бюджет шығын және нәтижелер өлшемдер қаржы жауапкершiлiгiнiң орталығының қызметiнiң әр түрлi көлемдiк көрсеткiшiнде көрсетедi

Солқылдақ бюджет:

• 
  Кәсiпорынның iскерлiк белсендiлiгiнiң әртүрлi деңгейлерi үшiн жоспарларды құрауға мүмкiндiк бередi.
  
• 
  Толық реттелетiн шығындардың орталықтары, өйткенi ол үшiн ең жақсы түрмен жақындайды қалай жетекшi шығында немесе көмек көрсетудi өндiрiс көлемi өзгерте әсер ете алатынын көрсетедi.
  
• 
  Есеп және кәсiпорынның қаржы жағдайларын турарақ қамтып көрсететiн жоспарлар құрауға мүмкiндiк бередi.
  

Кәсiпорынның бюджеттерiн жүйе келесi қағидаларға негiзделген:

- бюджет жүйесiнiң бiрлiктерi;

- бюджет жүйесi деңгейлердiң арасындағы өткiзуден тыс табыстар мен шығындарды шектеулер;

- бюджеттердi дербестiктер;

- бюджеттердiң өткiзуден тыс табыстар мен шығындарын шағылысудың толықтықтары;

- бюджет теңгерiмдiлiк;

- бюджеттi бездефитцитности;

- тиiмдiлiктер және құралдардың бюджеттi қолданудың үнемдiлiгi;

- бюджеттердi (жиынтық) ортақ шығындарды жабу;

- бюджеттiң ақиқаттықтары.

Бюджет жүйесiнiң бiрлiк қағидасы регламент белгiлейтiн нормативтiк базасының бiрлiгi, бюджеттiк құжаттаманың формалары, санкциялар және қызықтырулар, құрастыруды әдiстемелiк және бюджеттiк құралдардың қолдануын бiлдiредi.

Жеке бюджеттердiң арасындағы өткiзуден тыс табыстар мен шығындарды шектеу қағидасы басқарудың тиiстi субъекттерiне шығындардың жүзеге асыруы бойынша (толық немесе жартылай) табыстар және өкiлеттiктердiң тиiстi түрлерiнiң бекiтуiн бiлдiредi.

Бюджеттердi дербестiк қағидасы бiлдiредi:

• 
  басқарудың жеке субъекттерiнiң құқығы бюджеттiк процесстi өз алдына жүзеге асыру;
  
• 
  кәсiпорынның бюджетiн құрастыруды әдiстемелiкпен сәйкес анықталатын басқаруларды әрбiр субъекттiң бюджеттерiнiң меншiктi көз табыстарының бар болуы;
  
• 
  жұмыс iстейтiн әдiстемелiкпен сәйкес басқарудың субъекттерiнiң құқығы өз алдына тиiстi бюджеттердiң құралдарының жұмсауды бағытын анықтау;
  
• 
  бюджеттердiң шығындары бойынша бюджет, бюджеттер және үнемдеудiң сомаларының шығындарының үстiнде табыстардың асып кетуiнiң сомалары орындау барысында қосымша алған табыстардың алып қоюын рұхсат етiлмейтiндiк;
  
• 
  табыстардағы жоғалтулардың арқасында басқа бюджеттерiн өтемнiң рұхсат етiлмейтiндiгi және бюджет орындау барысында пайда болған қосымша шығындар.
  

Бюджет ескерiлген шығындардың көлемi ненiң бюджет теңгерiмдiлiгiн қағида оның дефицитiнiң көз қаржыландыруынан бюджеттiң табыстары және түсулерiн жиынтық көлемге сәйкес келуi керек бiлдiредi.

Бюджет тапшылығының өлшемiнiң минимизациялауын қағидадан құрастыру, бекiту және бюджеттi орындауда шығуға керек.

Тиiмдiлiк және бюджеттiк құралдардың қолданудың үнемдiлiгiнiң қағидасы басқарудың тиiстi субъекттерi құрастыру және бюджеттердi орындауда құралдардың бюджет нақтылы көлемнiң қолдануы бар ең жақсы нәтижесiнiң табысының құралдарының ең кiшi көлемiнiң қолдануы бар тап қалған нәтижелерiнiң табыстың қажеттiлiгiнен шығуы керек болатынын бiлдiредi.

Ортақ шығындарды (жиынтық) жабуды қағида барлық бюджеттiк шығындар кәсiпорынның ортақ табыстар жиынтығымен жамылуы керек болатынын бiлдiредi.

Бюджеттi ақиқаттықтың қағидасы кәсiпорынның әлеуметтiк-экономикалық дамытуын болжамның көрсеткiштерiнiң сенiмдiлiгi негiзiнен бiлдiредi және басқарудың жеке субъекттерi, бюджеттiң өткiзуден тыс табыстар мен шығындарын есептеудiң шынайлығы.

Бюджет жасаудың негiзгi әдiстерi:

1.Нөлдiк әдiс. Ол жаңа кәсiпорын үшiн қолданамыз немесе жұмыс iстейтiн кәсiпорынның қызметiнiң маңызды өзгерiсiнде. Басында осы жыл менеджерлер қаржы жауапкершiлiгiнiң олардың орталықтары үшiн шығын жоспар өндiрiстiң ең төменгi деңгейiнде дайындайды, содан соң Цфоның қызметтiң қосымша өсуiнен шығын және пайдаларды анықтайды. Жоғарғы басқару басымдылықтарды жақсы анықталуға мүмкiндiк беретiн мәлiметтi алады: егер қазiргi жұмыс салаларында аласа рейтинг болса, жетекшi олардың iшiнен жаңа қызметке, биiгiрек рейтингпен қорлары ауыстыра алады.

2. Дәстүрлi әдiс - жеткен деңгейден жоспарлау.

Бюджет жасауды тиiмдiлiк сайып келгенде кәсiпорынның жұмысының тиiмдiлiгi негiзiнен анықтайды. Бұл енгiзуде және қолдану бюджет жасаулар бұған дейiн белгiлi болмайтын кәсiпорынның көп мәселелерi айқындалып классификациялауға жақсы көмектеседi.

Бақылау сұрақтары:

1. Бюджет жасау нелiктен кәсiпорынның дамытуындағы ең маңызды рөлдi ойнайды?

2. Бюджет жасаудың жалпы мақсаттарын атаңыз.

3. Бюджет жасаудың бас мақсаттарын атаңыз.

4. Бюджет жасаудың жеке мақсаттары атаңыз.

5. Ағымды бюджеттерге қандай бюджеттер жатады?

6. Қаржы бюджеттер нені көрсетедi?

7. Ағымдағы бюджеттiң солқылдақтан айырмашылығы неде?

8. Бюджеттендірудің нөлдiк әдiсі қандай жағдайда қолданылады?

9. Бюджеттi құрылымы неге тәуелдi болады?

10. Бюджеттендірудің міндеттерін атаңыз.

9 тақырып: Операциондық және қаржы бюджетi, оларды құрастыру ерекшелiктері

Мақсат: кәсiпорынның операциялық және қаржы бюджетiн ұғымды қарап шықсын, сонымен бiрге негiзгi құрайтын осы бюджеттер ашылсын және олардың мазмұнының толық сипаттамасы беру.

Жоспар:

9.1 Операциондық бюджет және оны құрастыру кезеңдерi

9.2 Қаржы бюджетi және оны өңдеу ерекшелiктері

9.1 Операциондық бюджет және оны құрастыру кезеңдерi
Операциялық бюджеттер пайда туралы бюджеттiк есептеу нәтижелерiн қамтамасыз ететiн шығын мен кiрiстiң бюджеттерiн жиынтық қаржы есептi мерзiмiн аяғына шамаға және қаржылардың бюджетiнде және баланс бейнеленген қалдықтарының ақшалай ағындардың қарқыны туралы куәландырады болады. Демек, операциялық бюджеттiң қарастырулары объект, кәсiпорынның қаржы циклi болып табылады.

Операциялық бюджеттi тағайындау - жоспарлауының заттай көрсеткiштерiн байланыстыруы құн; өте маңызды пропорциялар, шектеулер және негiзгi бюджеттердi құрастыруда есепке алу керек болатын жорамалдардың анықтауы. Ең алдымен, операциялық бюджеттi құрам (бюджеттiк комитет) ұйымның басқаруын кәсiпкерлiктiң ерекшелiгi, кәсiпорынның әдiстемелiк, ұйымдастыру және техникалық дайындығының дәрежесiнiң ұйымның алдында тұрған мақсаттарының сипатынан сүйене анықтайды.

Операциялық бюджеттiң өңдеулерi процессте бюджеттiк құжаттардың қалыптарымен анықталады, бюджеттердi аналитика және бап бойынша регламент өндейдi, әзiрлеудi процедура және бюджеттердi қабылдануларды бекiтiледi.

Ең алдымен операциялық бюджеттi өңдеудiң жанында анықтау ретiнде негiзiн қалайтын күтiлетiн ақшалай түсулердi қаралатын сатуларды бюджет қалыптасады.

Ол нарықтық экономика шарттарындағы болуы, маркетингтiң қызметiнiң ұсынысы барынша есепке алуы керек. Тап солдың бюджетi маркетинг шараларының есепке алуында байырқайды. Сатуларды бюджеттi өңдеудiң жанында өнiмдi және тауардың санына дұрыс баға қоюға керек. Сату көлемi арасында негiзгi болып табылған келесi әдiстер қолдана есептеуге болады:

– экстраполяцияның әдiсi;

– сарапшылық бағаларды әдiс;

Бағамен және тұтынушылардың сатып алулары және олардың ұсыныстарының арасындағы арақатынас болуы мүмкiн баға деңгей анықтай жақсы түсiнуi керек. Байланыс экономикалық теорияның позицияларымен бұл өзара тауарға нарықтық тепе-тең баға дүкеншi сатып алушы және ұсыныс сұраныстың сәйкестiгiнде жақтан жақтан жететiн анықталады. Біріншісін тұтынушы құны (тауар қоғамдық қажеттiліктерін қанағаттандыра ма), екiншi - коммерциялық ұйымның шығын себепшi болатын құн қызықтырады.

Нарықтың зерттеулерi талдаудың нәтижесiнде, требителей бойынша және олардың сегментi, сұраныстың деңгейi, себеп леялар, кәсiпорынның жағдайын тұтыныңыз болады сатуларды бюджеттi құрастыруда қолдану ұйымның тауарларына базар нарғы базарға қалыптасады.

Сату көлеміне ықпал ететiн факторларға жатады:

• жоспар алдындағы мерзiмнiң сату көлемi;

• бағалы саясат;

• сатулардың секторлар және нарық сегменттерiнiң таңдауы, сатулардың өлкелерiнiң таңдауынан тәуелдiлiк;

• шығарылған өнiмнiң ассортиментi;

• сатып алушылар сұраныс жақтан;

• бәсекелестiк;

• маусымдық ауытқулар;

• өндiрiс қуаттары;

• ұйым және өндiрiс технологиясының тиiмдiлiктерi;

• сатулардың жалпы экономикалық көрсеткiштерiнен тәуелдiлiк - бағалар, жұмыспен қамтылу деңгейi, дербес табыстар және басқалары.

Сату бюджеті бизнес-жоспардың ұйымның iшiне алынған келiсiм шарттары, көрсеткiштерiнiң базасы, алдыңғы жылдардың өндiрiстiк қызметтi талдауында қалыптасады.

Сату бюджеті табиғи бiрлiктер және құндық көрсеткiш қарама-қайшы негiзгi өнiм түрлерiнде есеп айырысады.

Содан кейiн сатулар, келесi қадам бюджеттi түзген - сатулар ақшалай түсулердi өлшемнiң анықтауы бұдан.

Шығарылған өнiмi (кассаға қаржылардың түсуi, есептi және есептiң ныесiнiң валюталары) ақшалай есебiне сата алады немесе қарызға. Қарызға сату қай дебиторлық қарызға әкелiп соғады ақырында ақша жинап, ақшаланады.

Инкассацияның коэффициентi (Кi) өнiмдердi сатуының моментiнен сатулардың тиiстi уақыт аралығында күтiлетiн де нәзiк түсулердi пайызды бiлдiредi және келесi формула бойынша есептеледі:

Кі = і кезеңі ішінде дебиторлық қарыздың өзгеруі / j айындағы сатулар (44)

j - өнiмнiң тиеуiн ай.

Қажеттi сатуларды бюджеттiң формалары содан кейiндердi келесi кезеңге кiрiсу мүмкiн құрала өндiрiстiң бюджетiн құрастыру кiрiсу мүмкiн. Дегенмен басқа операциялық бюджеттер немесе барлық үш негiзгi бюджеттердi құрастырудан кейiн болуы мүмкiн түзетуге тура келуге сатуларды қосып жасалған бюджет еске сақтау керек. Сатуларды бюджеттiң көрсеткiштерiнiң ықшамдауын әңгiме мынада (қаржыландыру көздер, өтiмдiк арналған құрам және өзiндiк құн, шектеудi құрылымды тағы сол сияқтылар) негiзгi бюджеттердi параметрлер бiле iске асыруға болады, тек қана.

Осы бюджеттi өңдеудiң жанында өнiмнiң номенклатурасы, өндiрiстiң ұйымының әдiстерi бойынша өндiрiстiк циклданың ұзақтығы бойынша айыратын өндiрiс тұрпаттар бiлiп ерекшелеуге керек, технологиялық үдерiстiң мерзiмдi ерекшелiктерiмен.

Өндiрiстiк бюджет саясатқа байланысты (тапсырысқа қарашы тапсырыс, жиынға қойма, өндiрiске өндiрiс) ұйымның сыртқы сұранысының қанағаттандырулары дайын өнiмгеғана емес, (аралық құрастырулар) бұйымдардың құрастыруы үшiн бөлшекте және түйiндер, используе мые немесе тiптi шикiзат және материалдар қалыптаса алады. Өндiрiстiк бюджеттiң шығарылатын бұйымдардың үлгiлерiнiң кретныхы есепке алумен сатуларды бюджеттiң құрастырулары жағдайда байланысты әрбiр жеке үлгiге сонымен бiрге қалыптаса алады.

Бюджетi обясына затель өндiрiстiк шамасында түйiндер және құрастырулар құрамына кiруғана емес, түрде бөлек сатылсын қордағы жиiрек бөлшектiң шығарылған ұйымдарына формиросы мiндеттi.

Өндiрiстiк бюджет келесi көрсеткiштер тұрады:

– табиғи өрнектегi жоспарлалатын сату көлемi;

– мерзiмнiң аяғына дайын өнiмнiң жоспарлы қалдықтары;

– мерзiмнiң басына дайын өнiмнiң қалдықтары;

– дайын өнiмнiң шығарылымының көлемi.

Тiкелей шығындардың материалдарына бюджет өндiрiстiк бюджеттiң өңдеулерiнен кейiн қалыптасады. Материалдарға тiкелей шығындарды бюджеттi тағайындау шикiзаттың шығыны, негiзгi материалдар, қажеттi дайын өнімнің өндiрiсi үшiн қажеттi комплект жасайтын шикiзаттарды анықталғандай етiп.

Отандық кәсiпорындарға тiкелей шығындарды материалды бюджеттi құрастыруды екi негiзгi әдіске бөлуге болады:

• нормативтiк әдiсi;

• аналитикалық әдiс.
Нормативтiк әдiсi өте дәл, бiрақ сонымен бiрге болды ендi сыйымды , қисынды болып табылады . Осы әдiстi мән шикiзат, шығынның қойылған нормаларынан сүйене анықталуға комплект жасайтын материалдар заттық айналымдағы ақшаларға шығын болғандығында. Iрi және орташа өнеркәсiптiк кәсiпорындардың көпшiлiгi шикiзаттың түрлерi бойынша шығынның меншiктi нормалары орнатылатын және материал өнiм бiрлiгiне жоспарлы калькуляцияны құрайды. Осылайша айтып келгенде, материалдардың шығыны және өндiрiстiк бюджеттiң мәлiметтерiнiң қойылған (стандарттар) нормаларының негiзiнде бюджеттiк мерзiмге қажеттiктердi үмiт артады.

Тәжiрибе материалдардың мөлшерлеуiн жүйенi болмайтын шағын кәсiпорын көрсетедi. Осы жағдайда қолдану аналитикалық әдiс қолдану болуы мүмкiн. Оның практикалық қолдануда оңай анағұрлымы салыстырғанда нормативтiк әдiсiмен, дегенмен заттық шығындардағы дөрекi бағадан астам қажеттiктердi бередi. Осы әдiстi мән ар жағында өнiмнiң өндiру және өткiзуiнiң нақты деректерiн негiзде негiздi есеп беру. Болған жыл және ортақ материалдардың шығындары жоспарлалатын бюджеттiк мерзiмге шығынның норма қолданылған орташа өлшемдi есеп айырысатындығында. Содан соң бұл шығынның нормалары материалдардағы қажеттiктердiң анықтауы үшiн жоспарлы сату көлемдерiне және шығарылымдарды қолданылады.

Қажеттi (шикiзаттың түрлерi бойынша және материалдар) сатып алуларды санның есептеуi шикiзаттың санының анықтаулары және келесi кезеңнiң өнiмнiң өндiрiсi үшiн тиiстi материалдарынан кейiн болып табылады.

Еңбекақыға тiкелей шығындарын бюджеттi өнiмнiң жасауымен (өнiм бiрлiгi, жататын жасауларды сан) өндiрiстiң бюджетiнен, еңбектiң осы өнiмдiлiктер i және еңбекақының жалакилерi өндiрiстегi негiзгi қызметкерлер құрамы, бос емес тiкелей сүйене дайындалады

Еңбекақының бюджетiнде өндiрiстегi негiзгi қызметкерлер құрамы екi құрама бөлiк ерекшелеуге керек:

• 
  (тұрақты ) бекiтiлген еңбектiң төлеудiң бiр бөлiгiн;
  
• 
  (айнымалы ) iсте еңбектiң төлеудiң бiр бөлiгiн.
  

Еңбекақыға тiкелей шығынды бюджеттi есептеуден кейiн өндiрiспен ұйымды, қызмет көрсету және басқаруға шығындар қосатын қосымша шығындарды бюджет қалыптасады.

Керек мерзiмдерде тап қалған көлемнiң өнiмiнiң өндiрiсiнiң қамтамасыз етуi үшiн қажеттi өндiрiстiк қорлардың бюджеттерi қажеттi осыдан кейiн қорытынды жасалады. .

Өндiрiстiк қордыңбюджетi екi жоспарлы құжаттардың үлгілері үшiн қажеттi:

- өткiзуден тыс табыстар мен шығындарды бюджет - сатылған өнiмнiң өзiндiк құны туралы мәлiметтердiң әзiрлеудiң бiр бөлiктерiнде,

- баланстың болжамы - дайын өнiмнiң қор күйi туралы мәлiметтердiң бiр бөлiгiнде, бiтпеген өндiрiс және жоспарлы мерзiмнiң аяғына материалдары.

Өндiрiстiк запасоволардың бюджетi ақшалай өрнекте қорытынды жасалады және дайын өнiмнiң қорлары, бiтпеген өндiрiс және материалдар арналған жоспарлы көрсеткiштерде болады.

Келесi кезеңмен коммерциялық шығындар және басқару шығындардың бюджетiн өңдеу iске асады.

Коммерциялық шығындарды деңгей туралы шешiм ұйымның дамуды стратегиядан тәуелдi болуы керек. Өнiм өткiзуге шығындарының көпшiлiгi сату көлемiне проценттi қатынасында жоспарланады. Коммерциялық шығындарды өсу бұл екпiндерде сатуларды деңгейдiң өсу қарқындары озуы керек.

Өнеркәсiптiк кәсiпорынның шығындарының (аралық шаруашылық ) келесi бiр үлгiдегi басқарушы баптарын ерекшелейдi:

- жалпы шаруашылық шығындар(негiзгi құралдардың қалған зауыт аралық қызыметшiнiң мазмұны, амортизациясы, ғимараттардың мазмұн және жөндеуi, қосалқы материалдардың шығыны, коммуналдық төлеулер, және тағы басқалар);

- салықтар, алымдар, (жататын өнiмнiң өзiндiк күндерiне)төлемдер;

- өнiмсiз шығындар (қоймада сақтаудағы жай қарапайымдар, материалдардың бұзуынан жеткiлiксiздiк және жоғалтудан жоғалту).

Мысалы, тек қана басқару шығындардың ептеген бөлiгi амортизациялық төлем таза есептi жолымен есептейдi. Алдағы бюджеттiк мерзiмге көбiнесе басқару шығындары пайданың нормативтiк көрсеткiштерiнiң қамтамасыз етуiн мақсатпен (лимиттер) нормативтардың түрiнде бекiтiледi. Басқару шығындардың нормативтарының үлкеюi сөзсiз шартты сақтауда сату көлемдерiнiң өсуiнде рұқсат етiледi: көрсеткiштер азуы керек

Тыс табыстар мен шығындарды бюджеттен тыс өткiзуден . Осы бюджеттi құрастыру операциялық бюджеттi демалыс формасы болып табылады. Осы құжатта есеп айырысады:

• жоспарлалатын сату көлемi;

• жүзеге асырылатын өнiмнiң өзiндiк құны;

• коммерциялық және басқару шығындар;

• қаржы сипатының шығындары;

• (жоспарлалатын шама) салықтар.

Өткiзуден тыс табыстар мен шығындарды бюджет екi варианттардағыны орынды құрау: құрама (жеке өнiм түрлерiнiң пайдалылығы қарама-қайшы) және айқара ашылған (ұйымдар бойынша негiзiнен). Нақтылы мерзiм iшiнде және олардан көмектi өндiрiстiң тиiмдiлiгi туралы мұндай құжаттың құрастыруы шығынсыз талдау жүргiзуге боладуға соттауға мүмкiндiк бередi.

Қаржы бюджетi - бұл қаражаттарды шамаланған көздер және олардың қолдануының бағыты келесi мерзiмде шағылысатын жоспар. Қаржы бюджетi қаржылардың қаржылардың қозғалысы туралы бюджеттiк бухгалтерлiк баланстар және есептеу нәтижесi бюджеттiк шығынмен пайдалы туралы ақпармен бiрлесiп талқылау олардың негiз дайын тұрған кәсiпорындары iргелi шығындардың бюджетi, бюджет тұрды.

I. Инвестициялық бюджетте алдағы жоспарлы мерзiмге шығын және инвестиция салудың көздерiн есепке алынады. Инвестициялық бюджет жылға және ұзақ кесiндiлерден астам уақыттар өндеуге ұсынылады. Инвестициялық бюджетте инвестиция салудың объекттерi, көлемдер және нақты инвестициялардың мерзiмдерiнiң ақырғы анықтауында болады. Ерекше iлтипат құжат бұл түпкi қаржы нәтижелерiнiң шамасына жаңа инвестициялардың ықпалының анықтауына бөлуi керек.

Жеткiлiксiз шама iргелi салым ұйым ағымдағы сату көлемiн меңгермегенiн бiлдiредi. Коммерциялық ұйым масштабтарындағында аудандармен, еңбектiң тиiмдiлiктi төмендетумен мол iргелi салым насырға шабатын жай қарапайымдармен және бос тұрған преткiлiксiз шама iргелi салым ұйым ағымдағы сату көлемiн меңгермегенiн бiлдiредi. Коммерциялық ұйым масштабтарындағында аудандармен, еңбектiң тиiмдiлiктi төмендетумен мол iргелi салым насырға шабатын жай қарапайымдармен және бос тұрған өндіәрістік. Айналымнан тыс активтер шығынсыздықты табалдырықтарды жоғарылататын тұрақты шығын артынан ертедi.

Егер шамаланған iргелi салым екi топтарда бөлiнсе дұрыс шешiмнiң өндірістік. Айналымнан тыс активтер шығынсыздықты табалдырықтарды жоғарылататын тұрақты шығын артынан ертедi.

Егер шамаланған iргелi салым екi топтарда бөлiнсе дұрыс шешiмнiң ықтималдығы биiк болады:

• коммерциялық ұйымның тiрi қалуы өзi байбаламмен болатын iргелi салым бiрiншi қажеттiлiк;

• шығынды төмендетуге немесе пайданың жоғарылатуларына қызмет көрсететiн дискрециялық iргелi салымы, дегенмен қажеттi болып табылмайды.

Iргелi шығындарды осы бюджеттi өңдеудiң жанында (құрылымдық бөлiмшелерге ) кәсiпкерлiктiң түрлерi бойынша үлестiруге керек. Шығын неткен түрлер және көлем неткен орталықтандырылған қаржыландыратынын, неткен болғанын бұл анықталу, шеңберiнде жеке бiрлiгу үшiн сол үшiн керек

II. Қаржылардың қозғалысының бюджетi.

Осы бюджеттi өңдеу құралдардың көз түсуiн нақтылықтың тексеруi және шығындардың дәйектемесi, олардың пайда болуын iлеспелiк, анықтау үшiн қажеттi қарыз қаражаттардағыны қосымша қажеттiктiң шамасы болуы мүмкiн.

Осы құжатты әзiрлеудi қажеттiлiк келесi шартталған:

• өткiзуден тыс табыстар мен шығындарды бюджеттегi өткiзуден тыс табыстар мен шығындары ұғымдар қаржылардың нақты қозғалыстарын қамтып көрсетпейдi: сатылған өнiмге шығындар соңғы тұтынушыға тиеп қойған уақыт аралығына әрдайым жатады;

• өткiзуден тыс табыстар мен шығындарды бюджетте кәсiпорынның қызметi бағыттары туралы мәлiметтi болмайды: (негiзгiсi ) өндiрiстiк, қаржы және инвестициялық.

Қаржылардағы қажетті бюджеттiк мерзiм iшiнде айтарлықтай өзгере алады. Көрсеткiш Бддстер бюджеттiк мерзiмнiң соңғасына ұйымның жеткiлiктi өтiмдiгi туралы куәландыратында ахуал (айларға, онкүндiктерге, апталарға) тоқсандар бойынша бөлуi бар жоспар мерзiмнiң бiр немесе бiрнеше моменттерiндегi қаржыларының кемшiлiгi көрсете алады болуы мүмкiн. Сондықтан күтiлетiн маңызды зерттеп отырсын уақытша тiлудегi төлеулерi де түс.

III. Бұл коммерциялық ұйымның актив және пассивтарын күйдi болжамның балансының болжамы. Сәйкес бұл кәсiпорынның актив және пассивтарын күйдi болжамдар активтер және мiндеттемелердiң турлерiн Струк және өткiзуден тыс табыстар мен шығындарды бюджеттi iске асырудың процессiнде, қаржылардың қозғалыстың бюджетi және инвестициялық бюджеттi оның өзгерiс пайда болатын. Ол, сонымен қатар бухгалтерлiк баланс, екi негiзгi бөлiмдерден тұрады - өзара берiспеуi керек болатын актив және пассив. Баланстың болжамы әрбiр статтың шамаланған өзгерiстерiнiң есепке алуы бар мерзiмiнiң басына баланстың негiзiнде салады

Баланстың болжамының тағайындауы - қалай ұйымның жүзеге асырудың нәтижесiнде қаражат қожалығы қызметiнiң коммерциялық ұйымының баланстық құны негiзiнен өзгеретiнiн немесе оның құрылымдық бөлiмшелерi бюджеттiк мерзiм iшiнде болғанын көрсету. Баланстың болжамы бухгалтерлiк балансқа қарағанда ұйым үшiн негiзiненғана емес, кәсiпкерлiктiң жеке түрi және (дербес заңды тұлға немесе филиал) құрылымдық бөлiмше үшiн құрала алады.

Бақылау сұрақтары:

1. Сату көлемінің болжамын жасау үшін қандай әдістер қолданылады?

2. Өндірістік бюджет өзіне қандай көрсеткіштерді қосады?

3. Өндірістік қорлар бюджеті қандай жоспарлы құжаттарды құру үшін қажет?

4. Қаржы бюджетінің құрылымына қаңдай бюджеттер кіреді?

10.1 Бюджеттендіру процессін әзiрлеу

10.2 Бюджеттердi қалыптастыру

10.3 Жиынтық бюджеттiң орындалуын бақылау (мониторинг).Жауапкершiлiк орталықтары

Тесiп өткен жоспарлауды (бюджет жасау) процесстiң тұрақты негiзiнде жүргiзу мүмкiн емес кәсiпорынның бiрдей ұйымдық құрылымын бар болусыз. Операциялық, инвестициялық, қаржы және құрама бюджеттердiң құрастыруы тиiстi функциялары бар бөлiмшелердiң бар болуы және өкiлеттiктермен талап етедi.

Бюджет жасаулар процесстiң әзiрлеуiмен жасау ұғылады: бюджет жасаулар процесстiң ұйым сәйкес келетiн ұйымдық құрылымдар; мәлiметтердiң жиын және салыстырудың жобалық форма стандарттайтын нормативтiк құжаттары, есептеу нәтижелерiнiң мәлiметтiң тексеруi және беруi.

Бюджеттердi құрастыру бойынша жұмысты ұйымдастыруды екi схемалар әдетте танып бiледi:

break-downнiң әдiсi (үстiнде - төмен) бойынша: бюджеттi құрастыру бойынша жұмысты үстiнде бастайды, яғни кәсiпорынның басқаруы мақсаттар және есептi анықтайды, пайда бойынша жоспарлы көрсеткiштер жеке алғанда. Барлық тәптiштелгенiрек формаларда содан соң бұл көрсеткiштер, кәсiпорынның құрылымының деңгейлерi аласалауға алға басуды шара бойынша, бөлiмшелердiң жоспарларында қосылады.

"үстiнде – төмен" жол жоғарғы басқару бөлiмшелер және төменгi деңгейдiң бөлiмдерiнiң менеджерлерiнiң ең төменгi тартуымен бюджет жасауды процесстi жүзеге асыратынын бiлдiредi. Мұндай жол серiктестiктiң стратегиялық мақсаттарын есепке алып, уақыттың шығынын кiшiрейтiп және және жеке бюджеттердi агрегаттау келiсуге қатысты мәселелер құтылуға толық мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге, осы жолды кемшiлiк мақсатқа жету туралы төменгi және орташа буынның менеджерлерiнiң әлсiз себебi болып табылады.

build-upнiң әдiсi (астыдан - жоғары) бойынша керiсiнше түседi. Мысалы, iске асырудың көрсеткiштерiнiң жеке сауда бөлiмшелерi есептеу, кәсiпорынның iске асыруының бөлiм бастығы ендi содан соң кәсiпорынның бюджетiне құрама бөлiкпен кейiннен кiре алған бiртұтас бюджетке бұл көрсеткiштер апарады.

"астыдан - үстіге" жол бөлiм бастықтары бөлiмшелер, сәйкесiнше сәйкесiнше цех, өндiрiс және зауыттың бюджеттерiнде сонан соң жалпылайтын бөлiмдердiң бюджеттерi құрайтын үлкен кәсiпорындарға қолданылады. Орташа және жоғарғы жетекшiлерге әр түрлi бюджеттiк көрсеткiштердiң келiсу және үйлестiруi осы жағдайда тура келедi. Шығындар бойынша жоспарлы көрсеткiштер көтерме баға қойған, табыстар бойынша еңбегiне лайық емес сыйлық берудi орындаудың жанында алыну үшiн төмендететiн бұл жолдың кемшiлiктердiң бiрлерi.

Жетекшiлердiң бұл әдiсi коммерциялық жұмыстың басқарудың төңiректерiдегi өңдеу үшiн (өз өнiмi және өткiзу нарықтары үйрену) маркетингпен кәсiпорында ахуалдың жақсы бiлiмiне мүмкiндiк туғызатын дәл болжамдардан астам шұғылдануға жүйелi түрдете алады; олардың жүзеге асыруы үшiн шектердегi өте орынды және тиiмдi коммерциялық шаралар, мұңсыз бар қор мүмкiндiктердi анықтау;

Бұл әдiс ортақ басқарудың ұйымның төңiректерiдегi кәсiпорын iске асатын (коммерциялық, өндiрiстiк, қаржы, әкiмшiлiк және тағы басқалар) әрбiр функцияға мән және орынды айқын анықтайды, және тиiстi кәсiпорынды басқарудың барлық қызметтерiн қызметтiң үйлестiруi, бұл қызметтерiмен қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi нәтижелердiң бекiтiлген бюджеттерiн табысы үшiн сонымен бiрге жұмыс iстете алады;

«Төменнен жоғарыға» жол өзi баланс жасалған болып табылады және екi өз негiзiн салушыларының келеңсiз салдары құтылуға мүмкiндiк бередi. Такомалардың жолында, жоғарғы басқару серiктестiктiң мақсаттары туралы ортақ нұсқауларды бередi, төменгi және орташа буынның жетекшiлерi серiктестiктiң мақсатқа жету бағытталған бюджеттердi дайындайды.

10.2 Бюджеттердi қалыптастыру

Мұндай басқару облыстарында бюджет жасауды қолдану тиiмдi:

• қашан және, неткен соманы қаржыландыру қамтамасыз етуi керек болғанын шектердегi шығындарының көлемiн реттеу тиiстi ортақ ақша қаражаттарының түсiмге алдын ала құрастыруға боладуға көмегiмен кәсiпорынның кәсiпкерлiгiнiң құрылымы туралы айқын ұсыныс жеткiлiктi жалғыз құралды бұл әдiстiң қаржы менеджменттiң төңiрегiдегi, анықтауға болып табылады;

Басқарудың төңiректерiдегi бұл әдiстiң шығынымен үнемдi жұмсаудан астам өндiрiстiң құралдары, заттық және қаржы ресурстердiң мүмкiндiк туғызады және шығындарының бақылауын қамтамасыз етедi олар үшiн сәйкес өндiрiп алады шешулердiң басқару алған мақсат соған сәйкес нақтылы;

• бұл әдiс кәсiпорынның дамытулары ортақ стратегияның төңiрегiдегi қызметтiң сандық бағасының құралы, тәуелсiз қойылған мақсаттардың табыс тiкелей сәйкес келетiн жетекшiлердiң қызу қабылдауынан болып табылады, және болжам көрсеткiштерден нақты нәтижелердiң ауытқулары туралы хабары ахуалдың қолайсыз өзгерiстерi туралы кәсiпорынның басқаруына жолымен сигнал бередi.

Кәсiпорынның құрама жылғы, кварталдық және айлық бюджеттерi экономикалық қызметтермен қалыптасады. Бөлiмше бастықтары өз бөлiмшелерi тiкелей қызметтi ұрындырған және ол айқын бiледi, сондықтан олар бюджеттi өңдеудiң маңызды қатысушыларымен болып табылады.

Сатуларға арналған менеджерге тауарлар немесе қызметтердiң келешек сату көлемдерi және iске асырудың бағасы, сонымен бiрге пайда өлке және сатып алушыға байланысты жобалауға керек.

Жұмыстардың өндiрiс көлемi, кестенi құрастыруы, жұмыс, өндiрiстiң ұйымының ең жақсы әдiстерiнiң табылуы, жөндеу және жабдықтың алмастыруын басқару шығарылған өнiмнiң сапасы, үлкею немесе кiшiрейтуге ответствен өндiрiс бойынша менеджер.

Сапа бойынша менеджер өнiм сапасы бағалайды, мәселе және олардың пайда болуын себептi айқындайды, сапаны бақылау бойынша талап құрастырады.

Сатып алуларға арналған менеджер физикалық және құн көлемдерiндегi сатып алуы бюджет жасайды, жеке жабдықтаушылар бойынша бұл сатып уда ал жоспарлай алады.

Еңбекақы төлеуге жұмсалатын шығындарға арналған, адам сан бойынша кадрлар бойынша менеджер қызыметшi бойынша деректер тiркеуiн апарады, өнiмдiлiк, жұмысқа шықпауды себептi қоса үмiт артып талдайды, және кадрлардағы қажеттiктiң бюджетiн анықтайды.

Несие бақылауы бойынша менеджер (егер бұл ақтаған) қарыздың алуы сату көлемiнiң үлкеюiне мүмкiндiгi кеңейтуi арқылы үмiтсiз есептердiң бiр уақыттағы кiшiрейтуiнде жауап бередi.

Бюджеттi орындауды iшкi бақылаудың жүйесi - бұл үстiрт (немесе ) және ұйымның шығындармен, мiндеттемелерiнiң үйреншiктi емес процедураларының қорлардың талдау және басқарудың тиiмдiлiктi бағасы үшiн қолайлы логикалық құрылымы (көлемдердiң ағымдағы қызметтiң периодты барлауы, салыстыруы және бюджеттiк нормативтармен шығын, шамадан тыс шығындардың құтылуы) бюджеттiк мерзiм iшiнде. Ол тұрды: шеңберiнде қойылған бюджеттiк тапсырманың ұтымды екiнiң бiрлерiнiң таңдаудың белгiсiнен сүйене ұйымдастыру иерархиясының әр түрлi деңгейлерiне басқарушылық шешiмдерiн ағымдағы қабылдану.

Бюджет жасау керi байланыссыз - бұл тегiн жұмсаған уақыт. Егер талдау жүйенi жасайтын ескеретiн керi байланыстың элементтерi өз құрамында және оның күйi туралы сигналдың түсуiнiң шарасы бойынша жүйенiң мiнез-құлығының ағымдағы түзетуiн алса, кез келген жүйе тiршiлiк қабiлеттiк болып табылады. Бюджет жасау - бұл кәсiпкерлiктiң қаржы жоспарлауын ол да жүйе, сап-салмақты және жауапты жүйе, және ол тиiстi керi байланысты ескеруi керек. Керi байланыстың рөлi бюджеттi орындауды бақылау осы жағдайда ойнайды. Кәсiпорындағы бюджеттi орындауды бақылаудың жүйесi кәсiпорынның қаржы күйiн өзiндiк барлау болып табылады. Бұл жүйенiң маңыздылығы шектендiрмейдi. Әйтсе де, кәсiпорынның стратегиялық орнын анықтауы ықыласқа жүйенiң жаттығу iске асыруы жолдары туралы айта қабылдау керек.

Кәсiпорынның бюджетiн бақылаудың жүйесiнiң iске асыруына келесi жолдары танып бiледi:

1. ауытқулардың түзетуге келесi жоспар бағдарлалған талдауы тұрып қал;

2. ауытқулардың келесi басқарушылық шешiм бағдарлалған талдауы;

3. екiұштылық шарттарындағы ауытқуларының талдауы;

4. ауытқулардың талдауына стратегиялық жол.

Қалай болғанда да, жолдардың әрқайсылары ауытқулардың талдауына бағытталған. Жолдардың әрқайсыларының мiнездемесiн беремiз.

Жолдың мәнi жүйе бюджеттiк көрсеткiштер және олардың нақты мәндерiнiң салыстыруы бюджеттi орындау күйi жолымен тексеретiн тұрады. Егер ауытқу маңызды сипатты тасысса, онда қаржы менеджерi келесi мерзiмнiң бюджетiне тиiстi түзетулердi кiргiзуге қажеттiлiк туралы шешiм қабылдайды. Ешқандай да түзетушi әрекеттерде өндiрiп алмайды.

Осыған байланысты маңызды шығындардың маңыздылығы туралы сұраққа көрiнедi. Мысалы, шығындардың маңыздылықтың анықтауы үшiн белгi ретiнде жиынтық ақшалай ағынның шамасын түпкi қорытынды бюджеттiк көрсеткiштер қолдану керек болатынын көрiнедi. Тиiстi компьютер бағдарламасы бола, қаржы менеджерi жиынтық ақшалай ағынның шамасына жоспарлы мәндерiнен нақты көрсеткiштердi нақты ауытқудың зардабын үмiт артады. Қажеттiлiк туралы қорытындының жоспарлы мәнiнен ауытқу негiзiнде нақты жиынтық ақшалай ағын келесi мерзiмнiң жоспарға түзету жасауын өндiрiп алуға iстелiнедi.

Ауытқулардың келесi басқарушылық шешiм бағдарлалған талдауы ақшалай ағынға кәсiпкерлiктiң параметрлерiнiң әр түрлi ауытқуларының ықпалының толығырақ факторлық талдауы ойлайды. Негiзiнде, ықпалдың декомпозициясы қорытынды ақшалай ағынның шамасына ауытқу бiрге алған барлық өндiрiп алады. Мұндай бақылаудың өткiзуiн технология төмендегiше көрiнедi.

1-шi адым. Ақшалай ағынның шамаларына ықпал ететiн барлық факторларды анықтау.

2-шi адым. Бюджеттiк мәннен ақшалай ағынның жиынтық ауытқуының анықтауы.

3-шi адым. Ауытқудың нәтижесiнде әрбiр жеке фактордың жылғы ақшалай ағынының ауытқуының анықтауы.

4-шi адым. Орын-орныменге барлық факторларды мәндiрек бастай орналастырған ықпалдың басымдылықтарының кестелердi құрастыруы.

5-шi адым. Бюджеттi орындау бағытталған басқарушылық шешiмдердi бөлiктегi ақырғы Жадағайлалар және ұсыныстарының құрастырулары.

Екiұштылық шарттарындағы ауытқуларының талдауы ауытқулардың маңыздылығының қатынасындағы шешiм қабылдауды бiрнеше басқа схеманы қарайды. (баға, көлемдер, шығын коэффициенттерi және тағы басқалар) кәсiпкерлiктiң барлық параметрлерiн бұған сәйкес схемаларға танылады белгiсiз мәндермен негiзi бойыншады және емес менменседi, жеке сандардың түр емес, екiұштылықтың интервалдарының түр. Мысалы, мысалы, өнiм баға осылай қандай болмасын 2100 теңгеге 1500 теңге интервалдың түрiнде менменседi, санның түрiнде емес - 2000 теңге. Сондай болып жорамал ауытқу душар болған кәсiпкерлiктердiң барлық параметрлерiн қатынаста iстелiнедi.

Егер сонымен бiрге соңғы талдаудың арқау болса кәсiпкерлiктiң параметрлерiнiң қатынасындағы екiұштылық пайданың и/илиының қорытынды жылғы ақшалай ағынының екiұштылығын тудырады. Ақшалай ағынның екiұштылығы бағаласын имитациялық пiшiндеу көмегiмен мүмкiн. Мысалы, ол үшiн Crystal Ball үйреншiктi программамен қандай болмасын пайдалану керек.

Осы бағдарлама (екiұштылықтың тап қалған интервалдарымен сәйкес) кәсiпкерлiктiң белгiсiз параметрлерiнiң барлық жиынын статистикалық пiшiндеу қайта қайта өндiрiп алып және жылғы ақшалай ағын немесе пайда үшiн екiұштылықты интервал құрастыруға мүмкiндiк бередi.

Crystal Ball бағдарлама кәсiпкерлiктiң параметрлерiнiң мәндерi, тиiстi тап қалған интервалдарды (қолданушы өзiмдi имитациялардың санын таңдайды) 1000 пiшiндейдi. Бюджеттi мәндердiң үлгi жасалған жиындарын тосыладыдан үлгiге әрбiрi, және қорытынды параметрдiң шамасы есеп айырысады - таза пайда немесе жылғы таза ақшалай ағын.

Қаржы менеджерi жылғы ақшалай ағын және болады қорытынды параметрлердiң (негiзiнен, дәл келтiрiлген) нақты мәндерiнiң үлкен саны жеткiлiктi таза пайданың мәндерiнiң интервалы анықтайды.

Бюджеттi орындауды бақылау төмендегiше өндiрiп алады. Егер қорытынды параметрдiң нақты мәнi нәтижеде имитациялық пiшiндеу алған екiұштылықтар интервалға түссе, онда бюджеттi орындау табысты болып есептеледi. Басқа жағдайда кiшiрейтуге кәсiпкерлiк параметрлерге екiталайлығуға бағытталған қосымша талдау жасауға керек. Бұл тиiстi басқарушылық шешiмдердi қабылдануды қажеттiлiк өз кезегiнде шақырады. Шешiм қаржы менеджерi бюджеттi бақылауға екiншi жолды қолдануға қабылдайтынын шығармаған.

Ауытқулардың талдауына стратегиялық жол кәсiпорынның қызметiнiң нәтижелерiнiң баға сенiмде кәсiпорын шығатын стратегияның есепке алуымен iске асу тиiстi бюджеттi орындау жеке алғанда iске асу тиiстi негiзделедi. Осы жол бақылаудың қандай болмасын есептеуiш технологиясын ұсынбайды. Ол бюджеттi бақылаудың шыққан жер процедурасын орнатады. Басқаша айтқанда, қаржы менеджерi бақылаудың есептеуiш процедурасына тиiстi бұл стратегияны кәсiпорынның стратегиясын талдап таңдайды.

Кәсiпорынның стратегиясы екi өлшемдердегi қарала алады:

- (жеткен деңгейдiң кеңейту, сүйемелдеуi және қолдану табыстар) стратегиялық бағытталғандықтың бағдарлары,

- (аласа шығындар және өнiмнiң дифференциациясы) бәсекелестiк артықшылықтардың сүйемелдеуiн стратегиялық орнын анықтау.

Бюджеттi орындауды бақылаудың жүйесi шығындар бойынша жетекшiлiк (жартылай, жеткен деңгейдiң сүйемелдеуi) табыстардың қолдануының стратегиясына бәсекелестiк артықшылықтардың стратегиялық орнын анықтауында бағытында бағдарлайтын кәсiпорын үшiн элементтi маңыздылық бойынша кризистiк болып табылады. Кәсiпорын мұндай ахуалдарда өз шығындары және түсулердi әрбiр теңге бұрын жоспарлалған сценарилардан ауытқудың себебiн жете айқындай саната алды. Бұл талпыныстың шағылысуы бюджет бақылаудың әдiс болу болып саналады (шеңберiнде қолданылатын классификацияның екiншi жолы) басқарушылық шешiм фокустiлген.

Демек, басқа жағынан, кеңейту және факторлық талдау қолданушы шығындарды бақылаудың тәптiштелген жүйесiн салу кеңес беру керегу екiталай өнiмдi әртараптандыруға кеңес беру керегу екiталай бағдарлалған кәсiпорынға. Шеңберiнде негiздi технологияның кәсiпорынының бюджетiн құрастыру бұл жерде көп көрсетiлген, бiрақ ауытқулардың талдауын ең оңай схема бойынша агрегатталған көрсеткiштермен, және бюджеттi орындауды бақылаудың өткiзуi. Кәсiпкерлiктiң параметрлерiнiң ұсынысында екiұштылықтары интервалдары арқылы негiзделген осы жағдайда үшiншi жолдың қолдануының перспективалылығы асты сызылу керек. Шеңберiнде екi жақты схема жұмыс iстейтiндiгi:нен, бюджеттi бақылаудың аралықтық әдiсi қарапайым жеткiлiктi егер жоқ болса - бюджетi iстелiнбеген болып болып есептелсе егер қорытынды параметр интервалға түссе, онда бұл жақсы.

Сонымен бiрге бюджеттi имитациялық пiшiндеумен сабақтас күрделiлiктер қорығу керек емес. (сонымен бiрге RISK кеңес беруге болады) Crystal Ballдың түрi бағдарлама болған жағдайда пiшiндеудi өткiзудiң әдiстемелiк күрделiлiктерiн жоғалады, тек қана интервалдарды дәлелдеуге болып қалады кәсiпкерлiк параметрлерге екiталайлығады.

Жауапкершiлiк орталықтар барлық бюджеттiк көрсеткiштер қарама-қайшы төмендегiше жiктеледi: орталықтандырылған орнатылатын басқару аппараттармен; орнатылатын өзiнiң құрылымдық бөлiмшелерi.

Жауапкершiлiк орталық - жетекшiсi нақтылы жұмыс шебiне есеп беретiн сегмент.

Жауапкершiлiктiң есепке алуы - сөзсiз бюджеттiк процесс барлық кезеңдерiнде фирама iшiндегi бюджет жасау құрайтын: құрама бюджеттiң құрастыруы, орындауды бақылау, орындауды талдау. Жауапкершiлiк орталықтарға ұйымның бөлуiн мүмкiндiк бередi: ұйымның әрбiр бөлiмшесiнiң қызметiнiң ерекшелiктерiнiң есепке алуымен басқарудың ерекше әдiстерiн қолдану; ұйымдық құрылыммен жоспарлауды байланыстыру; жоспарлауды оның басқару барлық деңгейлерiнде жүзеге асыра орталықсыздандыру; жауапты шығын, көмек көрсету, пайданың пайда болуларына орнату.

Мысалы, шығынның ортасы - бұл қызмет немесе жетекшiсi тауарлар немесе қызметтердiң тек қана сапа және санына жауап беретiн шығын сонымен бiрге өндiрiстiк цех, конструкторлық бюро алып кеткен шығындарда шоғырланатын ұйымның жауапкершiлiгiнiң ең кiшi сегментi.

Мысалы, (табыс ) көмек көрсетудiң ортасы - бұл жетекшiсi тек қана көмек көрсетуге жауап беретiн бөлiмше, бiрақ өткiзу бөлiмiнiң шығынында емес.

Мысалы, пайдада да, шығында да пайданың ортасы - бұл қарай бөлiмшеге, ассортимент тобы немесе жетекшiсi iрi бiрiктiрудi құрамдағы кәсiпорынға жауап беретiн географиялық өлкеге қызмет бағаланған жауапкершiлiк орталық.

Инвестициялардың ортасы - бұл жетекшiсi көмек көрсетудi және шығындағана емес, капитал жұмсауда да жауап беретiн бөлiмше. Мысалмен меншiктi пайданы инвестиция салуға құқыққа ие болған еншiлес кәсiпорын қызмет көрсете алады.

Бақылау сұрақтары:

1. Компания бюджетін құрастыру графигі өзіне нені қосады?

2. «Break-down» және «build-up» әдiсi бойынша бюджеттерді құрастыру ерекшеліктері неде?

3. Бюджеттендіру кезінде қандай факторларды еске алу керек?

4. Кәсіпорын бюджеттерінің жиынтық жылдық, тоқсандық және айлық бюджеттері кіммен құрылады?

5. Бюджеттендіру процесіне қандай бөлімшелердің басшылары қатысады?

6. Бюджетті орындаудың ішкі бақылау жүйесі нені білдіреді?

1. Кәсіпорынды басқаруда жоспарлаудың мәні, ролі және орны

2. Қаржылық жоспарлаудың міндеттерi. Жоспарлау процесстiң негiзгi кезеңдерi.

3. Болжамдардың типологиясы. Болжау жүйенi қалыптастырудың негiзгi қағидалары.

4. Болжау әдiстерiнiң сыныптамасы. Болжам ақпараттың түрлерi.
Әдiстемелiк нұсқаулар:

Бiрiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

- қазiргi кезеңдегi қаржы жоспарлауын мәні мен функциялары;

- нарықтық экономика шарттарындағы қаржы жоспарлауын қажеттiлiгі;

- қаржы жоспарлауы қаржы қатынастарының қандай ауқымын қамтиды;

- қаржы жоспарлауы нелiктен ғылым болып табылады;

- жоспарлау ғылымның объектiсі мен пәні не болып табылады;

- қаржы жоспарлауы нелiктен өнер болып табылады.

Екiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

- қаржы жоспарлауының негiзгi есептерi бұл ғылым және нақты кәсiпорынның қызметiнiң түрi;

- қаржы жоспарлауының негiзгi объекттерi;

- кәсiпорындағы қаржы жоспарлауын ұйым;

- жоспарлаулар және оның iске асыруының кезеңдерi құрайтын процесстер.

Үшiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

- болжау жүйенiң негiзгi элементтерi;

- болжамдардың бiр түрi, олардың құрастыруының қағидалары;

- болжау жүйелердiң айырмашылық белгiлерi және фирама iшiндегi жоспарлауды мазмұн;

- болжамдардың тiркесiнiң формалары және жоспар.

Төртiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

- болжам мәлiметтiң көздерi;

- қолданылатын болжамдау әдiстерi бар жиылатын мәлiметтiң өзара байланыстары схеманы;

- екi үлкен топтарға бөлшектеуге болған болжамдау әдiстерi: фактограф (сандық) және сарапшылық (сапасы).

1. Царев В.В.Внутрифирменное финансовое планирование – СПб.: Питер, 2002, с.73-103.

2.Планирование на предприятии: Учебник / А.И.Ильин. – Минск: Новое знание, 2001, с.5-45.

3.Басовский Л.Е. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. – М.: ИНФРА-М, 2004, с.8-39

4. Стратегическое планирование / под ред.Э.А.Уткина. – М.:ЭКСМОС, 1998, с.6-15.
********************************************************************
Тақырып 2. Қаржылық жоспарлау және болжаудың әдiстемесі

Жоспар:
1. Жоспарлы шешiмдердiң қабылданудың дәстүрлi әдiстерi.

2. Ұтымды шешiмдердi дәлелдеуiнің жаңа технологиялар.

Бiрiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

- Кәсiпорынның заңсыз қаржылық қызметiн жоспарлаудағы творчестволық қабiлеттiлiктердiң қолдануының ерекшелiктерi;

- Жоспарлаудағы өнердiң процессiнiң құрылымын ашу;

- Жоспарлаудағы бухгалтерлiк есептiң құндылық анықтайтын факторлар;

- Шектi талдаудың қолдану облыстары;

- Қабаттасқан капиталға пайда нормасының анықтауына жолдар кең таралғанды;

- Параметрлер, жоспарлаудағы Дисконт қолданылатын iн ретiнде;

- Сезгiштiктiң талдауын алгоритмның кезеңдерi жоспар.

Екiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

Ұсыныстар форма бойынша үлгiлердiң классификациясын, уақыт аралықтарының шағылысуы көздiң нүктесiмен;

- Ықтималдықтар теориясы және математикалық санақ негiзделген үлгiлердiң құрылымы;

- Математикалық программалаудың үлгiлерiнiң құрылымы;

- Имитациялық үлгiлер көмегiмен болатын жоспарлы есептердiң сыныптары;

- Жүйенiң мәнi жоспарлауда ентелеген;

- Дж. Форрестердiң үлгiнiң мәнi.

1.Планирование на предприятии: Учебник / А.И.Ильин. – Минск: Новое знание, 2001, с 91-127.

2.Басовский Л.Е. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. – М.: ИНФРА-М, 2004, с.40-74
*********************************************************************

Тақырып 3. Тәуекелді жоспарлау

Жоспар:

1. Тәуекел түсінігі және оның сыныптамасы. Тәуекел көрсеткіштері мен оны бағалау әдістері.

2. Тәуекелдерді талдау мен жоспарлау әдістемесі
Әдiстемелiк нұсқаулар:

Бiрiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

- тәуекелдiң ұғымдарының анықтауы, жоғалту»;

- сыртқы және iшкi тәуекелдер, заттық және қаржы жоғалтулары, төлеу қабылетiнiң жоғалтуының тәуекелдерi, өтiмпаздық тәуекелдiктер, қолдан кеткен пайданы мән, проценттi, инвестициялық, несие тәуекелдерi;

- белгi аймақтар: тәуекелсiз аймақ, мүмкiн тәуекелдiң аймағы, кризистiк тәуекелдiң аймағы, апатты тәуекелдiң аймағы;

- есеп - аналитикалық, сарапшылық және қауiп-қатердi бағалаудың статистикалық әдiстерi;

- қауiп-қатердi бағалаудың негiзгi көрсеткiштерi: дисперсия, орташа квадратиялық ауытқу, вариация.

Екiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

- белгiнiң төмендетуiнiң әдiстерi: белгi белгi, сақтау сақтандыру, кепiлшiлiк, кепiлдiк, үлестiрiлу.

- белгiнiң талдауын алгоритм;

- белгi саралау әдiстерi: сценарилар, шешiмдер ағашы жоспардың параметрлерiнiң сезгiштiктiң талдауы, орнықтылықтың тексеруi, түзетуi, талдау;

- белгiнiң саралау әдiстерiнiң қолдануының ерекшелiктерi;

- мәселелер және қолайсыз ахуалдардың пайда болуының себептерiнiң болжауы.
Әдебиеттер:

1.Планирование на предприятии: Учебник / А.И.Ильин. – Минск: Новое знание, 2001, с.189-213

2.Басовский Л.Е. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. – М.: ИНФРА-М, 2004, с.18-34
*********************************************************************
Тақырып 4. Инновациялық және инвестициялық қызметтiң қаржылық жоспарлауы

Жоспар:

1. Инвестициялық жобаларды бағалау әдiстемесi

2. Инвестициялардың жоспарын құрастыру тәртібі мен әдiстемесі
Әдiстемелiк нұсқаулар:

Бiрiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

- инвестициялық жобаны ұғым және оның құрылымын;

- кәсiпорынның инвестициялық циклдасы құрылымды;

- инвестициялық жобаларды тиiмдiлiктiң негiзгi көрсеткiштерi: таза келтiрiлген табыс, тиiмдiлiктiң кеткен қаржының қайту мерзiмi, iшкi нормасы, тиiмдiлiк коэффициентi.

-талғаулы инвестициялық жобаларды талдауды рет және таңдау бiр өте керек.

Екiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

- фирманың ҒТҚ-ының жоспарлауының негiзгi кезеңдерi;

- инвестициялық стратегияның құрастыруы, мақсаттар және инвестициялық жоспардың құрастыруын есеп;

- инновациялар және инвестициялардың жоспарлауын алгоритм;

-бизнес-жоспардың құрастыруының негiзгi себептерi және оның негiзгi тармақтары;

-бизнес-жоспардың әрбiр бөлiмiнiң мазмұны;

-кәсiпорындағы инвестициялардың потенциалдық қаржыландыру көздерi.
Әдебиеттер:

1.Планирование на предприятии: Учебник / А.И.Ильин. – Минск: Новое знание, 2001, с. 143-187

2. Горемыкин В.А., Богомолов А.Ю. Бизнес- план: Методика разработки. М.: Издательство «Ось-89», 2002, с.198-227
*********************************************************************

Тақырып 5. Кәсiпорын қызметiнiң қаржылық нәтижелерiн жоспарлау

Жоспар:

1. Қаржылық нәтижелер түсінігі және бағалауы. Пайданы жоспарлау технологиясы

2. Пайданы болжаудың дәстүрлi әдiстерi

3. CVP талдауы негiзiнде пайданы жоспарлау

Бiрiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

-табыс, қаржы нәтижесi, пайда ұғым»;

-пайдалар түрлердiң классификациясын;

- пайданы жоспарлаудың кезеңдерi;

-толық шығындарды негiзде пайданы жоспарлау; шығындардың бөлуiн негiзде пайданы жоспарлау айнымалы және тұрақтыға; жамылғының сатылы сомаларының негiзiнде пайданы жоспарлау;

-инвестициялық пайданың жоспарлауын рет.

Екiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

- экстраполяцияның әдiсi тренд;

- регрессиялық есептеулер бос тұрулар; регрессиялық есептеулер;

- есептiң түзуiн әдiс; нормативтiк әдiсi; аналитикалық әдiс;

- ақшалай ағынның негiзiнде операциялық пайданың болжамдау әдiсi;

- шығындар, iске асыру және пайданың көлемдерiнiң өзара байланыстың жүйесiнiң әдiсi;

- факторлы пiшiндеудi әдiс.

Үшiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

- шығынды деңгей, iске асыру, сатулар, өндiрiс көлемдерiнiң құрылымының бағаларынан пайданың тәуелдiлiгi;

- залалсыздықты талдау, шығынсыздықты нүкте, қаржы орнықтылығының қоры;

- сатулар, айнымалы және тұрақты шығындардың шамасы пайданың тәуелдiлiгiнiң үлгiлерi көлемнен

1.Планирование на предприятии: Учебник / А.И.Ильин. – Минск: Новое знание, 2001, с. 143-187

2. Планирование на предприятии: Учебник / Иванов В., Цытович Н. – Спб, 2009, с.113-204.
********************************************************************

Тақырып 6. Кәсіпорынның өтімділігі мен төлем қабілеттігін жоспарлау
Жоспар:

1. Кәсіпорын өтімділігі мен төлем қабілеттігінің түсінігі және бағалау жолдары. Төлем қабілеттілікті жоспарлау

2. Өтiмдiлік резервтерiн жоспарлау
Әдiстемелiк нұсқаулар:

Бiрiншi сұрақты қарастыру кезінде келесілерге көңіл аудару қажет:

• 
  «төлемқабілеттілік» және «өтімділік» түсініктері, ерекше артықшылықтары және екі көрсеткіш арасындағы қарым-қатынас;
  
• 
  өтімділік және төлемқабілеттіліктің қатысты және абсалютті көрсеткіштері;
  
• 
  ақша қозғалысы негізінде төлемқабілеттілікті жоспарлау;
  
• 
  төлемқабілеттілік және өтімділікті жоспарлаудың баланстық моделі;
  

• 
  «резерв төлемқабілеттілік» және «резерв өтімділік» түсініктерін;
  
• 
  кәсіпорынның төлемқабілеттілігін арттыру және оның өтімділігін жақсарту үшін негізгі резервтер.
  

1.Планирование на предприятии: Оқулық/ А.И.Ильин. – Минск: Жаңа білім, 2001, с. 619-625

2. Планирование на предприятии: Оқулық / Иванов В., Цытович Н. – Спб, 2009, с. 205-245.
*********************************************************************

Тақырып 7. Қаржылық тұрақтылықты жобалау. Банкроттылықты жобалаудың модельдері

Жоспар:

1. 
   Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы. Қаржылық тұрақтылықтың негізгі көрсеткіштерін жобалау.
   
2. 
   Кәсіпорынның банкротқа ұшырау ықтималдылығы жайлы жалпы мәлімет. Банкротқа ұшырау ықтималдылығын жобалау модельдері.
   

Бірінші сұрақты оқу барысында төмендегілерді қарастыру қажет:

• 
  қаржылық тұрақтылықтың түсінігі, нарықтық экономика жағдайындағы қаржылық тұрақтылықты жоспарлаудың қажеттілігі;
  
• 
  кәсіпорынның өтімділігі, төлемқабілеттілігі және қаржылық тұрақтылығы арасындағы өзара қарым-қатынас;
  
• 
  қаржылық тұрақтылықтың қатысты және абсалютті көрсеткіштері;
  
• 
  қаржылық тұрақтылықты жоспарлаудың және талдаудың алгоритмі.
  

• 
  Альтмонның 2, 5 және 7 факторлы модельдері;
  
• 
  модель-А және оның негізгі критериилері;
  
• 
  Таффлер,Тишоудың, Лис және Бивердың банкроттықты жобалау модельдері;
  

• 
  Чессер және Фулмердың коэффициенттері, оларды қолданудың ерекшеліктері;
  
• 
  Банкроттыққа ұшырау ықтималдылығын төмендету бойынша шаралар.
  

1. 
   Жилкина А.Н. Финансовое планирование на предприятии – М.: ООО Фирма «Благовест- В», 2004, с. 69-75
   
2. 
   Планирование на предприятии: Оқулық / Иванов В., Цытович Н. – Спб, 2009, с.105-145
   
3. 
   Погодина В.В. Финансовое оздоровление кризисных предприятий: Оұу кешені – СПб, 2001, с.55-69
   

*********************************************************************

1. 
   Бюджеттендіру процессі жайлы түсінік, оның мақсаттары және тапсырмалары
   
2. 
   Фирма бюджетінің түрлері және формалары
   

В процессе изучения первого вопроса необходимо рассмБірінші сұрақты оқу барысында келесілерді қарастыру қажетотреть:

• 
  жоспарлау процессі сияқты бюджеттендірудің түсінігі, орталықтандырылған және нарықтық экономика жағдайындағы аталған процесске деген қажеттілік;
  
• 
  жалпығ негізгі және жеке мақсаттары мен тапсырмалары;
  
• 
  бюджеттендіру процесінің принциптері;
  
• 
  бюджеттендірудің технологиялары мен әдістері.
  

• 
  «жоспар» және «бюджет» түсініктері арасындағ айырмашылық;
  
• 
  икемделген және бекітілген бюджеттер;
  
• 
  операциондық бюджеттің әр түрлілігі
  
• 
  қаржылық бюджеттердің әр түрлілігі
  
• 
  кәсіпорынның генералды (еркін) бюджетінің құрылымы.
  

1. 
   Басовский Л.Е. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. – М.: ИНФРА-М, 2004, с.286-338
   
2. 
   Добровольский Е., Карабанов Б., Боровков П., Глухов Е., Бреслав Е. Бюджетирование: шаг за шагом. – СПб.: Питер, 2006, с.34-76
   

*********************************************************************

1. 
   Операционды бюджет және олардың қалыптасу кезеңдері
   
2. 
   Қаржылық бюджет және оларды өңдеудің ерекшеліктері
   

Бірінші сұрақты оқу процесі кезіңде келесілерді қарастыру қажет:

• 
  оперативті (операционды, немесе ағымдағы), қаржылық және капиталды бюджеттер;
  
• 
  әкімшілік шығындар сметасы, еңбекақыны төлеу бойынша тікелей шығындар сметасы, материалдарға кеткен тікелей шығындар смеатасы, өндіріс бойынша бюджеттерді құрастыру алгоритімі;
  
• 
  оперативті бюджеттерді құрастырудың кезеңдері мен әдістері.
  

• 
  қаржылық бюджеттің түсіігі және оны өңдеудің ерекшеліктері;
  
• 
  қаржылық бюджетті құрастырудың принциптері;
  
• 
  ақша қоры (немесе кассалық cash budget), алдын ала баланс жасауды құрастырудың алгоритімі;
  
• 
  капиталды бюджет немесе капитал салымдары бюджетін құрастыру алгоритімі (capital budget).
  

1. 
   Планирование на предприятии: Оқулық / А.И.Ильин. – Минск: Новое знание, 2001, с.251-366
   
2. 
   Добровольский Е., Карабанов Б., Боровков П., Глухов Е., Бреслав Е. Бюджетирование: шаг за шагом. – СПб.: Питер, 2006, с.219-225
   

*********************************************************************

1. 
   Бюджеттендіру процесін дайындау
   
2. 
   Бюджеттерді қалыптастыру
   
3. 
   Құрама бюджеттiң орындауын (барлау ) бақылау. Жауапкершілік орталықтары
   

Бірінші сұрақты оқу барысында келесілерді қарастыру қажет:

• 
  «бюджеттік цикл» және «бюджеттік кезең» түсініктерін анықтау;
  
• 
  бюджеттендіру процесі түсінігі
  
• 
  бюджетті құрастыру бойынша жұмыстарды ұйымдастыру схемалары: схемы организации работ по составлению бюджетов: break-down әдісі бойынша және build-up әдісі бойынша;
  
• 
  бюджеттендіру процесін дайындау алгоритімі.
  

• 
  кәсіпорынның айлық, тоқсандық және жылдық құрама бюджеттері кіммен қалыптастырылады;
  
• 
  кәсіпорын бюджетін өңдеу барысындағы сату бойынша менеджерлердің, несиелерді бақылау бойынша менеджерлердің, сапа бойынша менеджерлердің, кадрлар бойынша менеджерлердің, өндіріс бойынша менеджерлердің функциялары мен рөлі.
  

• 
  бюджетті атқарудың ішкі бақылау жүйесі: қойылған бюджеттiк тапсырманың шеңберiнде ұтымды екiнiң бiрлерiнiң таңдаудың белгiсiнен сүйене ұйымдастыру иерархиясының әр түрлi деңгейлерiне басқарушылық шешiмдерiн ағымдағы қабылдану;
  
• 
  нақты жағдай спецификасы кезіңде анықталатын жауапкершілік орталықтары: шығындар орталығы, табыс орталығы, пайда орталығы, инвестиция орталығы.
  

1. 
   Царев В.В.Внутрифирменное финансовое планирование – СПб.: Питер, 2002, с.366-384
   
2. 
   Добровольский Е., Карабанов Б., Боровков П., Глухов Е., Бреслав Е. Бюджетирование: шаг за шагом. – СПб.: Питер, 2006, с.219-225
   

1. 
   Қаржылық жоспарлау басқарушылық функция ретінде. Жоспарлау процесінің негізгі кезеңдері.
   
2. 
   Қаржылық жоспарлаудың пәні, объектісі және тапсырмалары.
   
3. 
   қаржылық жоспарлаудың түрлері және технологиялары.
   
4. 
   Кәсіпорындағы қаржылық жоспарлау процесін құрастырудағы негізгі принциптері.
   
5. 
   Стратегиялық қаржылық жоспарлау.
   
6. 
   Тактикалық қаржылық жоспарлау.
   
7. 
   Стратегиялық қаржылық жоспарлаудың функциялары. Перспективалық жоспарлаудың болжаудан айырмашылығы.
   
8. 
   Болжамдардың типологиясы. Болжау жүйесін құрастырудағы негізгі принциптер.
   
9. 
   Болжамдау әдістерінің классификациясы. Болжамдау және жоспарлау жүйесіндегі айырмашылық.
   
10. 
    Болжамданған ақпараттың түрлері. Болжамдау әдісін таңдау.
    
11. 
    Қаржылық жоспарлаудың ақпараттық базасы.
    
12. 
    Жоспарлы шешiмдердi дәлелдеудің құралдары және әдiстерi.
    
13. 
    Қаржылық жоспарлаудың дәстүрлі әдістері.
    
14. 
    Ұтымды шешiмдерді дәлелдеудің жаңа технологиялары.
    
15. 
    Қаржылық жоспар: құрылымы, мазмұны, құрастыру кезеңдері.
    
16. 
    Тактикалық қаржылық жоспар: негізгі талаптар, негізгі элементтері және өңдеу тізбегі.
    
17. 
    Салықтық және қаржылық жоспарлау арасындағы өзара байланыс.
    
18. 
    Қауіп қатер көрсеткіштері және оларды бағалау әдістері.
    
19. 
    Талдау және қауіп қатерді жоспарлау әдістемесі.
    
20. 
    Инвестициялық жобаларды жоспарлау және бағалау аспектілерінің әдістемесі.
    
21. 
    Ұйымның ғылыми-техникалық дамуын қаржыландыру және жоспарлау.
    
22. 
    Бизнес-жоспар және инвестициялық жобаны негіздеудегі оның рөлі.
    
23. 
    Бизнес-жоспардың құрылымы және оның бөлімдерінің сипаттамасы.
    
24. 
    Бизнес-жоспардың қаржылық бөлімі.
    
25. 
    Инвестицияны жоспарлау.
    
26. 
    Қаржыландыру көздерін жоспарлау.
    
27. 
    Пайданы болжамдаудың дәстүрлі әдістері.
    
28. 
    CVP талдауы негізінде пайданы жоспарлау.
    
29. 
    Имитациялық модельдер негізінде пайданы болжау.
    
30. 
    Өзіндік құнды жоспарлаудың мақсаты. Өзіндік құнды жоспарлаудың әдістері.
    
31. 
    Ақша ағымы негізіндегі төлемқабілеттілікті жоспарлау.
    
32. 
    Өтімділік резервтерін жоспарлау.
    
33. 
    Кәсіполрынның қаржылық тұрақтылығы. Қаржылық тұрақтылықтың негізгі көрсеткіштерін болжамдау.
    
34. 
    Банкротқа ұшырау ықтималдылығын бағалау. Банкротқа ұшырау ықтималдылығын төмендетуді жоспарлау.
    
35. 
    Кәсіпорындағы бюджеттендіру: түсінігі, мақсаттары және функциялары.
    
36. 
    бюджеттің түрлері және формалары.
    
37. 
    Операционды бюджет және оның қалыптасу кезеңдері.
    
38. 
    Қаржылық бюджет және оны өңдеудің кезеңдері.
    
39. 
    Бюджеттендіру процесіне дайындық. Бюджеттерді қалыптастыру.
    
40. 
    Құрама бюджеттің атқарылуын бақылау. Жауапкершілік орталықтары.
    

1. Жоспарлау - бұл:

А) кәсіпорындағы ақша қорының қозғалысын ұтымды басқарудың жүйесі

В) кәсіпорындағы ақша құралдарының қозғалысы және оларды қолдану, негізгі және айналым капиталының қалыптасуы кезіңде пайда болатын қаржылық қатынас

С) сандық және сапалы өрнектегi өңдеулер және мақсат қоюларды қабылдануды процесс, сонымен бiрге бекiтуiрек олардың өте тиiмдi табысы анықтау

Д) компаниядағы қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету бойынша пайда болатын сұрақтарды шешу

Е) кәсіпорынның есептік құжаттамаларын жүргізу
2. Қаржы жоспарлауын ұзақ мерзiмдi кезеңгее заңсыз қаржылық қызмет және кәсiпорынның қаржылық жағдайының негiзгi көрсеткiштерiнiң болжамының өңдеуінен тұратын түрiң көрсетiңiз:

A) ағымдағы қаржылық жоспарлау;

B) бюджеттендіру;

C) перспективалық қаржылық жоспарлау;

D) оперативтік қаржылық жоспарлау;

E) қаржылық жоспарлау.

A) оптимизациялық модельдің әдісі;

B) корреляциялық модельдеудің әдісі;

C) көп факторлы экономико-математикалық модельдеудің әдісі;

D) есепті-аналитикалық әдіс;

E) экономико-статистикалық әдіс.

A) корреляциялық модельдеудің әдісі;

B) есепті-аналитикалық әдіс;

C) экономико-статистикалық әдіс;

D) оптимизациялық модельдің әдісі;

E) көп факторлы экономико-математикалық модельдеудің әдісі.

A) экономико-статистикалық әдіс;

B) есепті-аналитикалық әдіс;

C) корреляциялық модельдеудің әдісі;

D) оптимизациялық модельдің әдісі;

E) көп факторлы экономико-математикалық модельдеудің әдісі.

A) экономико-статистикалық әдіс;

B) есепті-аналитикалық әдіс;

C) корреляциялық модельдеудің әдісі;

D) оптимизациялық модельдің әдісі;

E) көп факторлы экономико-математикалық модельдеудің әдісі.

А) экономикалық талдау әдісі

В) нормативті әдіс

С) баланстық есептеу әдісі

D) ақша ағымы әдісі

Е) есептеудің көп варианттылығы әдісі

8. Қаржы жоспарлауын бұл әдiсінің мәнi алдын ала белгiленген нормалардың және техникалық-экономикалық нормативтарға қаржылық ресурстар жәнет олардың көздеріне деген шаруашылық субъектілерінің қажеттіліктері есептеледі

А) экономикалық талдау әдісі

В) нормативті әдіс

С) баланстық есептеу әдісі

D) ақша ағымы әдісі

Е) есептеудің көп варианттылығы әдісі

9. кейіннен оптималды нұсқа таңдау үшін, жоспарлы есептеудің альтернативті нұсқаларын өңдеуден тұратын қаржылық жоспарлаудың әдісі:

А) экономикалық талдау әдісі

В) нормативті әдіс

С) есептеудің көп варианттылығы әдісі

Д) баланстық есептеу әдісі

Е) экономикалық-математикалық модельдеу әдісі
10. Қаржылық жоспарлау процесі кезеңдерін дұрыс кезектілікпен орналастырыңыз: 1) негізгі болжамдық құжаттарды құрастыру; 2) оперативті қаржылық жоспарлауды жүзеге асыру; 3) алдыңғы кезеңдегі қаржылық көрсеткіштердің талдануы; 4) болжамдық қаржылық құжаттардың көрсеткіштерін нақтылау және бекіту; 5) жоспарларды тәжірибелік ендіру және олардың орындалуын бақылау

А) 1,2,3,4,5

В) 3,1,4,2,5

С) 5,4,3,2,1

D) 5,2,4,3,1

Е) 2,5,4,1,3

11. Қазіргі жағдайда перспективалық қаржылық жоспарлау қай кезеңді қамтиды

А) 1 жылдан 3-ға дейін

В) 5 жылдан 10 –ға дейін

С) 10 жылдан 25-ға дейін

Д) 1 айдан жарты жылға дейін

Е) 1 жетіден 1 жылға дейін
12. Стратегиялық жоспарлау кезіңде келесі жағдай орын алады:

А) альтернативті нұсқаларды іздеу және олардың ішіндегі ең қолайлысын таңдау

В) болжамдық қаржылық көрсеткіштерді нақтылау және бекіту

С) өткен кезең бойынша қаржылық көрсеткіштерді талдау

Д) кәсіпорынның табиғи жән құндылық көрсеткіштерінің қозғалысының негізгі заңдылықтарын анықтау

Е) қаржылық жоспарды және оның орындалуын бақылауды тәжірибе негізінде ендіру

А) жоспарлау бір жағынан қаржы облысындағы қате қызметтерінің алдын алумен, екінші жағынан – қолданылмаған мүмкіншіліктердің санын азайтумен байланысты

В) перспективное планирование определяет важнейшие показатели, пропорции и темпы расширенного воспроизводства, является главной формой реализации целей предприятия

С) перспективалық жоспарлау 1 жылға дейінгі кезеңді қамтиды

D) перспективалық қаржылық талдау өзіне кәсіпорынның қаржылық стратегиясын өңдеуді және қаржылық қызметті жоспарлауды қосады.

Е) қаржылық стратегия негізінде кәсіпорынның нақты қаржылық қызметтері бағыттары на основе финансовой стратегии определяется финансовая политика предприятия по конкретным направлениям финансовой деятельности: налоговой, амортизационной, дивидендной, эмиссионной и т.д.

А)оперативті қаржылық жоспарлау өзіне төлем күнтізбесін құрастыру және орындауды, қысқа мерзімді кезеңдегі қажеттіліктерді есептеу және кассалық жоспарды қосады

В)төлем күнтізбесі бір тоқсанға айлар және де одан да аз кезеңдерге бөлініп құралады

С) күтілетін түсімдерден жоспарланған шығындардың артуы оларды жабу үшін өзінің мүмкіндіктері жеткіліксіз екендігін білдіреді

D) төлем күнтізбесінде ақшалай қорлардың түсімі және шығыны балансталған болмауы қажет

Е) кәсіпорын қашан және қандай салық төлеу керек екендігі жайлы мәліметер салықтық күнтізбеде көрсетіледі

А) капиатлды салымдардың бюджеті

В) сату көлемінің ұзақ мерзімді болжамы

С) табыстар мен шығындар есебінің болжамы

D) жалпы шаруашылық шығындар бюджеті

Е) сметы затрат на производство и реализацию продукции

А) 1, 2, 3

В) 3 ,2, 1

С) 3, 1, 2

D) 2, 1, 3

Е) 2, 3, 1

А) 2,1,5,3,6 4

В) 1,3,4,5,6,2

С) 1,5,6,3,2,4

D) 1,2,3,5,6,4

Е) 3,2,1,5,6,4

А) табыстар мен шығындар жоспары

В) ақша қорының қозғалысы жоспары

С) жоспарлы баланс

D) кассалық жоспар

Е) несиелік жоспар

А) кассалық жоспар

В) төлем күнтізбесі

С) ақша қорының тоқсандық бюджеті

D)ақша қорының тоқсандық сметасы

Е) бизнес-жоспар

А) табыстар мен шығындар жоспары

В) ақша қорының қозғалысы жоспары

С) жоспарлы баланс

D) кассалық жоспар

Е) несиелік жоспар

А) табыстар мен шығындар жоспары

В) ақша қорының қозғалысы жоспары

С) өндірістік жоспар

D) маркетингтік жоспар

Е) кәсіпорын бюджеті

А) төлемқабілеттілік принципі

В) мерзімнің қаржылық қатынасы принципі

С) шекті рентабельділік принципі

D) қатысу прмнципі

Е) нақтылық принципі

А) төлемқабілеттілік принципі

В) мерзімнің қаржылық қатынасы принципі

С) шекті рентабельділік принципі

D) қатысу прмнципі

Е) нақтылық принципі

А) төлемқабілеттілік принципі

В) мерзімнің қаржылық қатынасы принципі

С) шекті рентабельділік принципі

D) қатысу прмнципі

Е) нақтылық принципі

А) төлемқабілеттілік принципі

В) мерзімнің қаржылық қатынасы принципі

С) шекті рентабельділік принципі

D) қатысу прмнципі

Е) нақтылық принципі

А) төлемқабілеттілік принципі

В) мерзімнің қаржылық қатынасы принципі

С) шекті рентабельділік принципі

D) қатысу прмнципі

Е) нақтылық принципі

А) ұйымдастырушылық мақсаттарды жақсы көрсетеді

В) генералды директивті бюджеттердің болуын талап етеді

С) өндірістік процесте қатысатын жұмыскерлермен жүзеге асырылады

D) жеке атқарушылар мен бөлімшелердің қызығушылықтарын есепке алуға мүмкіндік береді

Е) жоғарыда аталғандардың барлығы

А) ұйымдастырушылық мақсаттарды жақсы көрсетеді

В) генералды директивті бюджеттердің болуын талап етеді

С) өндірістік процесте қатысатын жұмыскерлермен жүзеге асырылады

D) жеке атқарушылар мен бөлімшелердің қызығушылықтарын есепке алуға мүмкіндік береді

Е) жоғарыда аталғандардың барлығы

А) пайда және шығын жоспары

В) ақша ағымының қозғалысының жоспары

С) жоспарлы баланс

Д) кассалық жоспар

Е) несиелік жоспар

А) ұйымдастырушылық мақсаттарды жақсы көрсетеді

В) генералды директивті бюджеттердің болуын талап етеді

С) өндірістік процесте қатысатын жұмыскерлермен жүзеге асырылады

D) жеке атқарушылар мен бөлімшелердің қызығушылықтарын есепке алуға мүмкіндік береді

Е) жоғарыда аталғандардың барлығы

А) қаржылық акт.

В) қаржылық жоспар.

С) Бухгалтерлік баланс

D) Сертификат

Е) Қабылдау акті

А) бизнесті жүргізудің концепциясын өңдеу, белгілі бір уақыт кезеңіне кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін жоспарлау

В) табысты (кірісті) максимилизациялау, шығынды минимилизациялау

С) ұйымның экономикалық көрсеткіштер өсімінің нақты темптерін өолдау және қол жеткізу, өтім нарығын кеңейту және ұстау

D) жоспарлау және бақылау, оптимизация.

Е) ұйымның нарықтық құның максимизациялау, саладағы технологиялық көшбасшылық

А) бизнесті жүргізудің концепциясын өңдеу, белгілі бір уақыт кезеңіне кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін жоспарлау

В) табысты (кірісті) максимилизациялау, шығынды минимилизациялау

С) ұйымның экономикалық көрсеткіштер өсімінің нақты темптерін өолдау және қол жеткізу, өтім нарығын кеңейту және ұстау

D) жоспарлау және бақылау, оптимизация.

Е) ұйымның нарықтыұ ұүның максимизациялау, саладағы технологиялық көшбасшылық

А) бизнесті жүргізудің концепциясын өңдеу, белгілі бір уақыт кезеңіне кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін жоспарлау

В) табысты (кірісті) максимилизациялау, шығынды минимилизациялау

С) бизнесті жүргізудің концепциясын өңдеу, белгілі бір уақыт кезеңіне кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін жоспарлау

D) жоспарлау және бақылау, оптимизация.

Е) координация, коммуникация

А) өтімділік бюджеті

В) ақшалай қорлардың бюджеті

С) капиталды бюджет

D) алдын ала жасалған баланс

Е) функционалдаудың қаржылық жағдайындағы мүмкін болатын өзгерістер есебін алғандағы қаржылық нәтижелер жайлы есеп беру

А) өндірістік бюджет

В) ақшалай қорлардың бюджеті

С) капиталды бюджет

D) алдын ала жасалған баланс

Е) функционалдаудың қаржылық жағдайындағы мүмкін болатын өзгерістер есебін алғандағы қаржылық нәтижелер жайлы есеп беру

А) өтімділік бюджеті

В) ақшалай қорлардың бюджеті

С) шығындар бюджеті

D) өндірістік қорлардың бюджеті

Е) өндірістік бюджет

А) өтімділік бюджеті

В) балансты болжау

С) шығындар бюджеті

D) өндірістік қорлардың бюджеті

Е) өндірістік бюджет

А) 2,3,5,1,4,6

В) 1,3,4,5,6,2

С) 4,5,6,3,2,1

D) 1,2,3,5,6,4

Е) 3,2,1,5,6,4

А) өтім бюджеті

В) материалдарға кеткен тікелей шығындар бюджеті

С) шығындар бюджеті

D) өндірістік қорлардың бюджеті

Е) өндірістік бюджет

А) өтім бюджеті

В) материалдарға кеткен тікелей шығындар бюджеті

С) шығындар бюджеті

D) өндірістік қорлардың бюджеті

Е) Е) еңбекақыны төлеуге кеткен тікелей шығындардың бюджеті

А) өтім бюджеті

В) материалдарға кеткен тікелей шығындар бюджеті

С) өндірістік шығындар бюджеті

D) басқарушылық шығындардың бюджеті

Е) еңбекақыны төлеуге кеткен тікелей шығындардың бюджеті

А) өтім бюджеті

В) материалдарға кеткен тікелей шығындар бюджеті

С) өндірістік шығындар бюджеті

D) басқарушылық шығындардың бюджеті
44. Бюджетті кезеңдегі өндірістің көлемін және жоспарланған номенклатураны анықтайтын өндірістік бағдарлама

А) өтім бюджеті

В) материалдарға кеткен тікелей шығындар бюджеті

С) өндірістік бюджет

D) басқарушылық шығындардың бюджеті

Е) еңбекақыны төлеуге кеткен тікелей шығындардың бюджеті

А) сату бюджеті

В) материалдарға кеткен тікелей шығындар бюджеті

С) өндірістік бюджет

D) басқарушылық шығындардың бюджеті

Е) еңбекақыны төлеуге кеткен тікелей шығындардың бюджеті

А) операциялық және қаржылық

В) баланстық және коммерциялық

С) операциондық және коммерциялық

D) коммерциялық және қаржылық

Е) детализированданған және кешенді

А) операционды, инвестициялық және қаржылық

В) ағымды, капиталды

С) функционалды, кешенді

D) тұрақты, икемді

Е) оңай, қиын

А) операционды, инвестициялық және қаржылық

В) ағымды, капиталды

С) функционалды, кешенді

D) тұрақты, икемді

Е) оңай, қиын

А) операционды, инвестициялық және қаржылық

В) ағымды, капиталды

С) функционалды, кешенді

D) тұрақты, икемді

Е) оңай, қиын

А) операционды, инвестициялық және қаржылық

В) ағымды, капиталды

С) функционалды, кешенді

D) тұрақты, икемді

Е) оңай, қиын

А) кәсіпорынның өндірістік-технологиялық және инновациялық саясатын негіздеу

В) капиталдың оптималды құрылымы шегіндегі қол жетімді резервтердің есебімен қажетті қаржылық ресурстар көлемін анықтау

С) кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымын оптимизациялау

D) маркетингтік стратегияны қамтамасыз ету

Е) қызметкерлерді ынталаңдыру

А) 3 жылға дейін

В) 1 жыл

С) ай

Е) апта
53. Ағымдағы қаржылық жоспарлаудың кезеңін көрсетіңіз

А) 3 жылға дейін

В) 1 жыл

D) тоқсан

Е) апта
54. Оперативті қаржылық жоспарлаудың кезеңін көрсетіңіз

А) 5-10 жыл

В) 3-5 жыл

С) 1-3 жыл

D) 1 жыл

Е) тоқсан, ай

А) бюджет

В) смета

С) бизнес-жоспар

D) табыстар мен шығындар бюджеті

Е) өндңрңстңк жоспар

А) жоспарла, жарнама-пропагандалық

В) таратушы, бақылаушы

С) фискалды, реттеуші

D)тұрақты төлемқабілеттілікті қамтамасыз ету

Е) елдегі экорномикалық жаңдайды болжау, компания қызметіндегі мақсаттар мен тапсырмаларды қалыптастыру

А) фирма дамуының концепцияларын қалыптастыру, займдарды және несиелерді тарту

В) таратушы, бақылаушы

С) фискалды, реттеуші

D)тұрақты төлемқабілеттілікті қамтамасыз ету

Е) елдегі экорномикалық жаңдайды болжау, компания қызметіндегі мақсаттар мен тапсырмаларды қалыптастыру

А) тұрақты төлемқабілеттілікті қамтамасыз ету

В) фирманың кеңею темптерінің қаржылық тұрақтылық позициясына сәйкес қол жетімділігін анықтау

С) ұсынылатын займдардың қайтарылмауы мүмкіндігінен сақтандыру

D) өндірістік қорларды қаржыландыру

Е) ақша қорлары және олардың эквиваленттерін басқару

А) тұрақты төлемқабілеттілікті қамтамасыз ету

В) фирманың кеңею темптерінің қаржылық тұрақтылық позициясына сәйкес қол жетімділігін анықтау

С) потенциалды әріптестерді тарту

D) фирма дамуының жаңа бағыттарын негіздеу

Е) бизнестің даму концепцияларын өңдеу

А) сату бюджеті

В) қаржылық ресурстарды қалыптастыру және тарату бюджеті

С) генералды бюджет

D) республикалық бююджет

Е) индикативті бюджет

1. 
   Закон Республики Казахстан «О бан­кротстве» от 21 января 1997 г. (с изм.и дополнениями, внесенными Законами РК по состоянию на 19.03.2010 г.)
   
2. 
   Ковалев В.В. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2006.
   
3. 
   Акофф Р. Планирование будущего корпораций. М.: Прогресс. 1985.
   
4. 
   Царев В.В.Внутрифирменное финансовое планирование – СПб.: Питер, 2002
   
5. 
   Планирование на предприятии: Учебник / А.И.Ильин. – Минск: Новое знание, 2001
   
6. 
   Басовский Л.Е. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. – М.: ИНФРА-М, 2004
   
7. 
   Добровольский Е., Карабанов Б., Боровков П., Глухов Е., Бреслав Е. Бюджетирование: шаг за шагом. – СПб.: Питер, 2006
   
8. 
   Жилкина А.Н. Финансовое планирование на предприятии – М.: ООО Фирма «Благовест- В», 2004
   
9. 
   Стратегическое планирование / под ред.Э.А.Уткина. – М.:ЭКСМОС, 1998
   
10. 
    Лихачева О.Н. Финансовое планирование на предприятии. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2004.
    
11. 
    Планирование на предприятии: Учебник / Иванов В., Цытович Н. – Спб, 2009
    
12. 
    Кадерова, Н. Н. Корпоративные финансы: учеб. пособие. - Алматы: Экономика, 2008.
    
13. 
    Зелль А. Бизнес- план: Инвестиции и финансирование, планирование и оценка проектов. – М.: Издательство «Ось-89», 2002.
    
14. 
    Бухалков М.И. Планирование на предприятии. - М.: ИНФРА-м, 2005
    
15. 
    Горемыкин В.А., Богомолов А.Ю. Бизнес- план: Методика разработки. М.: Издательство «Ось-89», 2002
    
16. 
    Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. М.: Финансы и статистика, 1996
    
17. 
    Бочаров В.В. Внутрифирменное финансовое планирование и контроль. – СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1999.
    
18. 
    Платонова Н.А., Харитонова Т.В. Планирование деятельности предприятия. – М.: «Дело и Сервис», 2005.
    
19. 
    Хруцкий В.Е., Сизова Т.В., Гамаюнов В.В. Внутрифирменное бюджетирование: Настольная книга по постановке финансового планирования. – М.: Финансы и статистика, 2007.
    
20. 
    Финансовый бизнес-план / под ред.Попова В.И. – М.: Финансы и статистика, 2000
    
21. 
    Погодина В.В. Финансовое оздоровление кризисных предприятий: Учебное пособие – СПб, 2001
    
22. 
    Бекпаева Е.А. Основные методы и проблемы прогнозирования
    банкротства // Вестник университета «Туран».- 2000, №3,158-162 с.
    
23. 
    Брейли Р., Майерс С. Принципы корпоративных финансов. – М.: Олимп, 1997
    
24. 
    Деловое планирование: методы, организация, современная практика / Под ред. В.И. Попова – М.: Финансы и статистика, 1997
    
25. 
    Бочаров В.В. Коммерческое бюджетирование. – СПб.: Питер, 2003.
    
26. 
    Бочаров В.В. Финансовое моделирование. – Спб.: Питер, 2000
    
27. 
    Шим Джай К., Сигел Джойл Г. Основы коммерческого бюджетирования: Полное пошаговое руководство для нефинансовых менеджеров. – СПб, 1998
    
28. 
    Шапиро В.Д. Управление проектами. – СПб.: Два Три, 1996.
    
29. 
    Финансовый менеджмент: теория и практика. / Под ред. Е.С. Стояновой. М.: Перспектива, 1996
    
30. 
    Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. М.: Финансы и статистика, 1996
    
31. 
    Бочаров В.В., Леонтьев В.Е. Корпоративные финансы. Учебное пособие. Санкт - Петербург, 2002
    
32. 
    Жуйриков К.К., С.Р. Раимов. Корпоративные финансы. Учебное пособие. Алматы, 2004
    
33. 
    Воробьев П., Ф. Земеров Ф. Бюджетирование производственных предприятий (опыт разработки и внедрения) // Проблемы теории и практики управления. – 2001. - №6. – с.112-117.
    
34. 
    Дроченко О.Б. Принципы эффективного бюджетирования. // Финансовый директор. – 2002. - №5 – с.56-65.
    
35. 
    Теплова Т.В. Планирование в финансовом менеджменте. - М.: ГУ ВШЭ, 1998.
    
36. 
    Савчук В.П. Финансовый менеджмент предприятий: практические вопросы с анализом деловых ситуаций. – Киев: “Максимум”, 2001.
    
37. 
    Reilly K. Investment Analysis and Portfolio Management. – The Dryden Press, 1991
    
38. 
    Brigham E. Fundamentals of Financial Management. – The Dryden Press, 1992.
    
39. 
    Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта. - 2-е изд., доп. - М.: Финансы и статистика, 2001.
    
40. 
    Салтыкова Г.А. Финансовое планирование и анализ движения денежных потоков. – СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1999.
    
41. 
    Солнцев И.В. Общая схема постановки бюджетирования на предприятии // Финансовый менеджмент. – 2003. - №3. – с.23-42.
    
42. 
    Хан Д. Планирование и контроль: концепция контроллинга. – М.: Финансы и статистика, 1998.
    
43. 
    Шепеленко Г.И. Экономика, организация и планирование производства на предприятии. – М.: ИКЦ “Март”; Ростов-на-Дону: “Март”, 2003