22
арналары арқылы 1.4-суретте бейнеленген ақпаратты беру процесінің
схемасын ұсынған.
1.4-сурет. Ақпаратты жіберудің техникалық жүйе схемасы
Мұндай схеманың жұмысын баршаға таныс телефон арқылы
сөйлесу процесіне түсінік беру арқылы қарастыруға болады. Сөйлеп
тұрған адам – ақпарат көзі. Кодтау құрылғысы – телефонның
трубкасы, оның көмгімен дыбыс толқындары (сөз) электр
сигналдарына түрленеді. Байланыс арнасы – телефон желісі (сымдар,
сигналдар өтетін телефон торабының коммутаторлары). Ақпаратты
қабылдаушы, яғни тыңдап тұрған адамның телефон трубкасының
дыбыс беретін жағы (наушник) декодтаушы құрылғы болып
табылады. Мұнда келген электр сигналы дыбысқа айналады.
Үздіксіз электрлік сигналдар түрінде берілетін байланыс
аналогты деп аталады.
Ақпарат көзінен, байланыс арнасымен жіберуге жарамды
формаға, ақпараттың кез келген түрленуін кодтау деп түсіну керек.
Дискретті (үзікті) байланыстың мысалы ретінде, ертеде қолданылған
Морзе азбукасын айтуға болады. Мәтін нүктелер және сызықшалар
(қысқа және ұзын сигналдар) тізбегіне түрленіп эфирге жіберілген.
Мұндай хабарды есіту арқылы қабылдаған адам мәтін түріне қайта
кодтауды (декодтау) істей білуі қажет болған.
Қазіргі кезде цифрлық байланыс кеңінен қолданылады. Мұнда
жіберілетін ақпарат екілік пішімге (0 және 1 – екілік цифрлар)
кодталады, кейін мәтінге, бейнеге, дыбысқа декодталады. Цифрлық
байланыс дискретті болып табылады.
“Шу” терминімен ақпараттың мазмұнын жойдыратын түрлі
кедергілерді атайды. Осындай кедергілер әсіресе техникалық
себептерден болады: сапасы нашар байланыс, бір арнамен жіберілген
ақпараттар ағындарының бір-бірінен қорғанысыздығы, т.б. Мұндай
жағдайда шудан қорғаныс жасау қажет.
Бірінше кезекте, байланыс арналарын шудан қорғаудың
техникалық тәсілдері қолданылады. Мысалы, «жалаңаш» сымның
А
қп
ара
т көзі
Код
та
у
құ
ры
лғ
ы
сы
Де
код
та
уш
ы
құры
лғ
ы
А
қп
ара
тт
ы
қа
бы
лд
ауш
ы
Шу
Байланыс
арнасы
Шудан
қорғау
23
орнына қалқаланған (орысш. – экранированный) кабельді қолдану,
пайдалы сигналды шудан бөліп алатын әртүрлі сүзгіштерді (орысш. –
фильтрлерді) пайдалану және т.б.
Қазіргі
цифрлық
байланыс
жүйелерінде
ақпаратты
жоғалтпаудың мына тәсілі жиі қолданылады. Барлық жолдама
кішігірім бөлік – блоктарға бөлінеді. Әрбір блок үшін бақылау
қосындысы (екілік цифрлардың қосындысы) есептеледі де осы
блокпен бірге жіберіледі. Қабылданған жерде блоктың бақылау
қосындысы қайтадан есептеледі, егер ол алғашқы қосындымен бірдей
болмаса, онда блок қайта жіберіледі. Осылай, алғашқы және соңғы
қосындылар бірдей болғанға дейін қайталана береді.
Ақпаратты жіберу жылдамдығы тақырыбын қарастырғанда
ұқсастық (аналогия) тәсілімен талқылауға болады. Ұқсастық – су
жүргізетін құбырлар бойымен суды айдау процесі. Мұнда суды жіберу
арнасы құбырлар болып табылады. Бұл процестің қарқындылығы
(жылдамдығы) судың шығынымен, яғни бір уақыт бірлігінде (cек/л
немесе сек/куб.м.) айдалатын судың литр немесе кубометр санымен
сипатталады.
Ақпаратты жіберу процесінде, техникалық арналар желісі –
ақпараттық арналар болады. Ал, егер ақпаратты адам тікелей
қабылдаса, онда оның сезім мүшелері – адамның ішкі ақпараттық
арналары. Су жүргізетін құбырлармен ұқсастық бойынша, арналармен
жіберілетін ақпаратық ағын деп айтуға болады. Бір уақыт бірлігінде
жіберілетін хабардың ақпараттық көлемі – ақпаратты беру
жылдамдығы. Сондықтан ақпараттық ағынның жылдамдығының
өлшем бірлігі: сек/бит, сек/байт және т.б.
Ақпарат және ақпараттық процестер бағытыы бойынша
оқушылардың біліміне қойылатын талаптар
Оқушылар білуге міндетті:
ақпарат ұғымын кибернетикалық (алфавиттік) және
мазмұндық тұрғыдан анықтау;
және
кибернетикалық
жолдарға
сәйкес
ақпараттың
анықтамасы;
ақпараттық процестер дегеніміз не;
ақпаратты тасымалдауыштарының кандай формалары бар;
бит – ақпараттың өлшем бірлігі қалай анықталады;
байт, килобайт, мегабайт, гигабайт дегеніміз не;
ақпаратты жіберу жылдамдығының өлшем бірлігі;
қандай да бір оқиға туралы хабардағы ақпараттың саны және
оның болу ықтималдығы (тең ықтималды жуықтауда және жалпы
жағдайда) арасындағы байланыс;
24
байланыстың техникалық арналары арқылы ақпаратты беру
процесінің К. Шеннонның схемасы;
Оқушылар істей білу керек:
техника, тірі табиғат және адам іс-әрекеті аясынан ақпарат
және ақпараттық процестер мысалын келтіру;
ақпаратты тасымалдаудың нақты процесінде арнаны, ақпарат
көзін, қабылдауышты анықтау;
ақпаратты және ақпаратты емес хабарлардың мысалдарын
келтіру;
1 бит ақпарат әкелетін хабарлардың мысалын келтіру;
мәтіннің ақпараттық көлемін байтпен өлшеу (компьютер
алфавитін қолданғанда);
ақпараттың санын түрлі өлшем бірліктермен санау (бит,
байт, Кбайт, Мбайт, Гбайт, т.б.);
ақпараттың
тасымалдау
жылдамдығын
көлем
және
тасымалдау уақыты бойынша есептеу, сондай-ақ кері шығару;
оқиға туралы хабардағы ақпараттың санын белгілі
ықтималдылықпен есептеу (теңықтималды жуықтауда және жалпы
жағдайда).
1.8. Зертханалық жаттықтыру тапсырмалары
Зертханалық жұмыс «Ақпарат және ақпараттық процесстер»
І. Тезаурус құру үшін қажетті ұғымдар:
ақпарат (анықтамасының әртүрлі берілуі);
информатика, кибернетика;
ақпараттық процестер;
тілдің ақпаратты беру тәсілі ретінде ;
ақпарат көздері;
ақпаратты қабылдаушы;
ақпаратты тасымалдаушы;
байланыс каналы;
бит;
ІІ. Келесі әдістемелік сұрақтарға жауап беріңіз:
1. «Ақпарат» ұғымының анықтамасының әртүрлі берілуі себебі
неде? Ақпарат анықтамасына әкелетін диалогтың мысалын келтіріңіз.
2. Оқушыларға декларативті және процедуралық білімнің
айырмашылығын қалай түсіндіруге болады? Осы ұғымдарды
иллюстрациялайтын мысалдар келтіріңіз.
3. «Мәліметтің ақпараттылығы» ұғымын енгізудің әдістемелік
мағынасын түсіндіріңіз.
4. Оқушыларға ақпарттық техникада ақпаратты өлшеудің
Достарыңызбен бөлісу: |
