Студенттерге арналған фсо

Қыс кезінде ақ аю көбінесе түлендермен және аздап балықтармен қоректенеді. Түлендер де қалқыма мұзда тіршілік ететіндіктен ақ аюға оңай ұсталады.Арктика теңіздерінде гренляндия түлені (Pagophilus groenlandica ), айдарлы түлен (Cystophora cristata) «теңіз қояны» (Erignathus barbatus) атты түлендер кең таралған. Олардың негізгі қорегі – балықтар: Арктикалық терең суда көптеп кездесетін ақсаха, нәлім, сутіл, теңіз алабұғасы тәрізді балықтармен қоректенеді. Теңіз жағасының таяз сулы бөлігін мекендейтін «теңіз қояны» атты түлен балықтармен қатар су түбінен қос жақтаулы және құрсақаяқты былқылдақ денелілер, ас шаян, таңқы шаяндарды теріп жейді.

Балықтар теңіз суында кең таралған омыртқасыз жануарлармен ( ас шаян, жамбас шаян, ескек аяқ және бұтақ мұртшалы шаяндар т.б.) қоректенеді. Ал бұл шаяндар көбінесе планктон балдырларды, су түбіне шөккен органикалық заттарды сүзіп жеп тіршілік етеді.

Осылайша, арктикалық теңіз суындағы жануарлардың қорек арқылы бір біріне тәуелденіп байланысқан тізбегін көре аламыз. Ол: балдырлар→ теңіздің планнктон және бентос омыртқасыз жануарлары→балықтар→түлен→ақ аю.

Арктикалық табиғи жағдайына ойдағыдай бейімделген жануарлардың бірі – морждар яғыни сойдақ тістілер (Odobenidae). Олар арктикалық теңіздердің былқылдақ денелілерге бай, таяз сулы жағалауларында мекендейді. Теңіз, мұхиттың жағалауларындағы құрлыққа және мұздың үстіне жатып демалады. Бір жерге бірнеше мыңдаған сойдақ тіс шоғырланып үйірімен өмір сүреді. Шоғырланып жиналатын орыны – сойдақ тістер жатыны деп айтылады. Олар судың 80-90м тереңдігіне дейін сүңгіп, қос жақтаулы былқылдақ денелілермен (Bivalvia) қоректенеді. Күндіз көп уақыт бойында мұздың үстінде жатып дем алатындықтан жатын орнының маңында қалқыма мұздың мол болуы шарт. Сойдақ тістердің шыққан байырғы тегі құрлықта тіршілік еткен жануарлар болғанымен қазіргі кездегі сойдақ тістер суда тіршілік етуге өте жақсы бейімделген: суда жылдам жүзіп, терең сүңгіиді. Терісінің астында қос қалтасы бар. Қалталарына ауа толтырып суға сүңгіиді. Қалталарына толтырылған ауамен тыныс алып су астында ұзақ уақыт бола алады және толтырылған ауа салмағын жеңілдетіп, жүзімталдығын арттырады.

Сойдақ тістілердің мұрты өте қатты және айтарлықтай күшті. Олар мәңгі күнгірт қараңғылық орнап тұратын терең судың астынан қорегін (былқылдақ денелілер) тауып жеуіне сол мұрттарының сезгіштігі көмектеседі. Мұртымен су астындағы заттарды сипап сезумен қатар қоректік затын бөлшектейді.

Ересектерінің ұзындығы 3,7-4,2 м, салмағы 1270-1700 килограмға жетеді. Олар өздерінің алып денесі, ұзын сояу тісі, үрейлі пішіні арқылы қандай да жануарларға қорқыныш тудырады. Олар аса күшті сойдақ тістерімен кез келген жануарды оп-оңай жара салады. Ақ аюдың өзі де сойдақтістердің айғырымен шайқасудан сескенеді.

Сойдақтістілер көбінесе қос жақтаулы былқылдақ денелілермен қоректенеді. Сонымен қатар судың түбінде кездесетін көпқылтанды құрттар, басқа да омыртқасыз жануарларды қорек етеді. Ашыққан жағдайда балық, түлендерге де шабуылдайды.

Сойдықтістілерге табиғи жағдайда шабуылдап нұқсан келтіретін жануарлар ретінде ақ аю, тісті киттер және адамды атауға болады. Олардың шаруашылыққа маңызы зор: еті мен майынан тағам өндіріледі. Терісін әртүрлі бұйым өндіруге пайдаланады. Бірақ сойдақтістілер өте азайып кеткендіктен Табиғат және табиғи қорларды қорғау Халықаралық одағының және Ресейдің Қызыл кітабына кіргізіліп қорғауға алынды.

Тундра белдемі Европаның, Азияның және Солтүстік Американың солтүстік жағалауын көмкере орналасқан. Беринг, Охот, Норвег теңіздері және әлемдегі ең үлкен арал- Гренландия аралы да тундра белдеміне жатады. Тундра белдемі оңтүстігінде орман белдемімен шектеседі.

Тундра белдемінің жазы қысқа және суық, қысы 7-8 ай бойына жалғасатын өте ұзақ және аса қатал. Қыста мұнда 2 айға жуық ешбір күн көзі көрінбейді. Жер беті аса қатты суытып -70 градусқа жететін сұрапыл аяз, қарлы бұрқасын жиі кездеседі. Тундра белдемі жер шарының биік ендігінде орналасқандықтан жазда түн болмай, поляр күні екі айға жуық уақытқа созылады. Поляр күні кезінде күн көкжиекке түсіп, батуға таяп барып қайтадан көтеріледі. Сондықтан күн батпайды. Бірақ күн биікке көтерілмейтіндіктен күннің сәулесі жер бетіне сүйір бұрыш жасап түседі де, жер бетін нашар қыздырады. Тундра белдемінде ең жылы күннің температурасы 10 градустан аспайды. Жаздың кез келген күнінде қарлы қатқақ кездесіп тұрады. Топырағының беткі 30-35 см-ге дейінгі қабаты ғана жібиді. Бұдан төменгі қабатын түгелдей ұзақ жылдық тоң иеленеді. Суық, салқын климат басым болуына байланысты жер бетіндегі судың булануы өте аз, баяу. Топырақтың терең қабатына суды өткізбейтін тоң қабаты орналасуының әсерінен тундра белдемінде батпақты жерлер жиі ұшырасады.

Жаз мезгілі салқын және қысқа болғандықтан тундра топырағында өсімдіктің шіріп, ыдырауы өте баяу жүріледі. Мұның бәрі өсімдік өсуіне бөгеттік жасайды. Сондықтан тундра белдемінде өсімдік жамылғысы өте сирек, өсімдіктің түрлік құрамы өте аз. Көбінесе суыққа төзімді өсімдіктер (криофит) басым кездеседі. Атап айтсақ өсімдік жамылғысының басым бөлігін қыналар (Lichenes), мүктер (Bryophyta), қияқөлеңдер (Carex), мүкжидек (Vaccinium oxycoccus), көкжидек (Vaccinium uliginosum), жатаған қайың (Betula nana), тайпақ талдар (Salix) құрайды.

Тундра белдемінің табиғи экологиялық жағдайы қатал, жануарларға қолайсыз болғандықтан ондағы жануарлардың түрлік құрамы көп емес. Тундраның жағымсыз қатал табиғатына бейімделіп төзе алған аз ғана түрлі жануарлар кездеседі. Оның есесіне мұндағы әрбір түрдің жануары өте өсімтал. Тез көбейіп, аса көп ұрпақ береді.

Тундраның құрлығында тіршілік ететін омыртқасыз жануарлар қыста қар астында, өсімдіктің арасына кіріп анабиоз күйге түсіп, қысқы ұзақ ұйқы жағдайында өткізеді. Олар көктем басталысымен жаппай көбейе бастайды. Дернәсіл, қуыршақ, жұмыртқа сатысында қыстап шыққан омыртқасыз жануарлар көктем шыға дамуын қайта жалғастырады.

Тундраның жер беті батпақ пен суға бай екенін жоғарыда айтқанбыз. Осы су мен батпақта сансыз құжынаған ұсақ шаян тәрізділер мен жәндіктер, олардың дернәсілдері тіршілік етеді. Олардан жазда орасан зор мол маса шіркей дамып жетіледі де адам мен жануарларға мазасыз жағдай тудырады.

Жаз маусымы басталысымен тундраға ұялап жұмыртқа басу үшін үйрек тұқымдастар тобын құрайтын жыл құстары ұшып келіп қоныстанады. Олар- аққулар, қаздар және үйректер. Бұлардың денесі нығыз, бітімі сымбатты, мойыны ұзын, аяқтары төрт саусақты. Алға қарай бағытталған үш саусағы ұзын, олар өзара жүзбе жарғақтар арқылы бір-бірімен жалғасып қосылады. Бұлардың қауырсыны нығыз, мамықтары қалың және денесін біртегіс тұтастай жауып орналасады. Құйымшақ безінен бөлініп шыққан майлы сұйықпен майланған мамық жүніне су жұқпайды. Суда жақсы жүзеді.

Мамыр айында қар ери бастасымен тундра аққуы (Cygnus bewiekii) алыс оңтүстіктен ұшып келеді. Бұл әсем және маңғаз құс. Аққулар көбінесе өсімдікпен қоректенеді. Су өсімдіктерін де, құрлықта өсетін өсімдіктерді де қорегіне жаратады. Аққулар әрқашан да жұбымен тіршілік етеді. Ұрғашы аққу су жайылмайтын, биіктеу төмпек жерге ұя салып, оған өзінің мамық жүнін төсейді. Жұмыртқасы дамып балапан болысымен олардың тіршілігі құрлықтан суға ауысады. Балапандарының қауырсыны жетіліп және ересек аққулар түлеп біткен соң олар балапандарын ерітіп оңтүстіктегі қыстайтын мекеніне қайтады. Тундра аққуы- саны сиреп бара жатқан, сәнді де маңғаз құс. Ол Ресейдің қызыл кітабына енгізілген. Тундралық суларға көктемде аққулармен қатар қаздардың бірнеше түрі келіп мекендейді. Әсіресе мұнда ақмаңдай қаз (Anser albifrons), аққаз (A.caerulescens), сұрқаз (A.anser), қызыл жемсаулы қарашақаз (Branta ruficollis) жиі кездеседі (25-сурет). Солардың ішінде сандық көрсеткіші тұрғысынан ақмаңдай қаз басымдылық көрсетеді. Ақмаңдай қазды қауырсынының сұр түсінен және маңдайдағы ақ меңінен басқа қаздардан оңай айыруға болады. Тундра белдемінде ол көбінесе құрлық жерлерді мекендейді, ал бірақ суда жақсы жүзеді, қажеттілік туса су астына да жақсы сүңгиді. Судан алыс емес құрлық жерлерде ұя салып жұмыртқалайды. Күзде оңтүстікке қайтып кетеді.

Тундралық қаздардың тағы бір өкілі- қызылжемсаулы қарашақаз. Оның мойыны қысқа, өңі басқа қаздардан ашық: тұлғасы қара ала бола тұра кеудесі, жемсауы, ұрттары қызыл күрең болуы- оның түсінің негізгі ерекшелігі. Ол тундраның суға жақын орналасқан үстірт, қыраттарын мекендейді. Суға жүзімтал және жақсы сүңги алады. Ол маусым айының ортасы кезінен жұмыртқалайтын жерін таңдап тауып, шөбі бітік, бұталы, суға жақын жағалауға ұялайды. Бір жерге 4-5 жұп қарашақаз колониялы топпен ұя салады.

Тундралық өлкелерді шаруашылықтың әртүрлі салалары дамып, өлкені игере бастауы және қаскерлік түрде заңсыз атып аулаудың әсерінен қызылжемсаулы қарашақаздың саны соңғы жылдары азая бастады. Осыған байланысты оны Ресейдің қызыл кітабына енгізіп және Таймыр жеріне мемлететтік қорын орнатып қорғауға алынды.

Тундра жеріне үйректерден айдарсыз сүңгуір (Nyroca marila), қылқұйрық (Anas acuta), теңізші үйрек (Clandula hyemalis) ұшып келіп жұмыртқалайды. Бұлардың барлығы да суда жақсы жүзетін, шебер сүңгитін құстар. Олар көлдердің жағалауына ұя салып, жұмыртқалайды. Жұмыртқадан жаңа шыққан жас балапандары алғашында енесімен бірге ұясының маңайында тіршілік етеді де, тек бірнеше күннен кейін ғана суда тіршілік ете бастайды. Енесі үнемі балапандарымен бірге болып, суға жүзіп сүңгуге, қорек тауып жеуге, жыртқыш аң, құстардан сақтануға үйретеді. Үйректер ұсақ шаяндармен және су жәндіктерімен қоректенеді. Үйректің балапанына көбінесе шағалалар шабуыл жасап шығындайды.

Жаз маусымында тундра белдеміне үйрек, қаздармен бірге лашын (Falco peregrinus), ақ сұңқар (Falco gyrfalcon), жүнбалақ жамансары ( Buteo logopus) қатарлы жыртқыш құстар келіп жұмыртқалайды. Олар сом денелі, саусақтары ұзын, тұмсығы мен тұяқтары имек және өткір болады. Лашын ұясын жартасқа, жарқабаққа немесе батпақ арасындағы аралшық, төмпешіктерге салады, ал ақсұңқар көбінесе басқа құстардың ескі ұясына жұмыртқалайды. Лашын, ақсұңқарлар ұсақ құстармен (үйрек, ақторғай, сарыторғай т.б.) қоректенеді.

Жүнбалақ жамансары ағаштың ұсақ бұтақтарын тоқып жерге немесе бұталардың басына ұя салады. Ол лемминг тышқандармен қоректенеді. Әдетте 2-4 жұмыртқа табады. Бірақ жұмыртқасының саны лемминг тышқандарының санына байланысты: лемминг аз жылдары мүлдем жұмыртқаламайды.

7. 
   
   
   
   жүктеу 9,41 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: