Тарау. ҚР – дағы шағын және орта бизнестің

2.1. ҚР – дағы шағын және орта бизнестің жағдайы.

Бұл сұрақта Қазақстандық кіші және орта кәсіпкерліктің қазіргі кезедегі мен соңғы жылдардағы жағдайы қарастырылады.

Дамыған индустриалды мемлекеттерде шағын бизнестің өзі ғана жалпы ішкі өнімнің 50% - дан астамын алады. Біздің елімізде болса, шағын бизнесті және оған орта бизнесті қосқанның өзінде олардың ЖІӨ - гі сыбағалы үлесі 30% - дан аспайды. Мәселен, 2002 жылдың нәтижелері бойынша еліміздегі шағын және орта бизнес субъектілерінің жалпы іші өнімдегі үлесі 17% болды, ал 2003 жылы бұл пайыздық қатынас 20% шамасында болды. Бұл статистикалық мәліметтер осы сектордың ұлттық экономикасындағы елеулі еместігін көрсетеді. /1.,2../.

Мұндай жағдайдың қалыптасуын ең алдымен осы сектордың бәсекелестік еместік қабілетімен байланысты.

Шағын және орта кәсіпкерлік секторындағы қалыптасып отырған жағдайдың қандай екенін көру үшін енді статистикалық мәліметтерді келтірейік.

Қазақстандық экономиканың соңғы бес жылдағы қарқынды өсуі өзінің бастауын әлемдік рыноктардағы шикізат ресурстарына бағалардың шарықтауынан және үкіметтің сауатты нарық реформаларды жүргізуінен алады. Олардың нәтижесінде Қазақстандық экономикаға ақша массасының (мұнай долларының түсімінен) қысымы артып барады. Сол себепті қазіргі кезде біздің елімізде инвестициялау объектілерінің тапшылығы байқалуда. Сондықтан көптеген тұлғалар өз істерін ашуға тырысуда.

Жоғарыда келтіріліп кеткен статистикалық мәлеметтерден көріп отырғанымыздай шағын бизнес субъектілері көбінесе сауда мен сервис саласында әрекет етеді. Ол көбінесе шағын кәсіпорында ашушылардың бастапқы қапиталдарының аздығымен байланысты. Сондай – ақ, өнеркәсіптік қызметті жүзеге асыратын кіші бизнес субъектілерінің аз үлесі мемлекеттік реттеудің жетілмегендігімен және құрал – жабдықтармен технологияларды импорттауға кедендік төлемдердің ауыртпалығымен түсіндіріледі.

Одан ары біз Қазақстанда әрекет ететін шағын кәсіпорындардың салалар бойынша ұсынысының құрылымын қарастырамыз. Олардың ұсыныстарының салалар бойынша құрылымы келесі (2.1. кесте) кестеде берілген /1/.

2.1. кесте. Салалар бойынша кіші бизнес субъектілерінің ұсыныс құрылымы. (01.01.05)¹⁴

Келесі статистикалық мәліметтерде біз шағын бизнестің сфералары бойынша инвесторлардың артықшылықтарын беруді қарастырамыз. Олар келесі кестеде (2.1.2) берілген:

_______________________________________________

себепті бірінші орында болып келген сауда секторына инвестициалау қазіргі

кезде төмендеп, шағын бизнестегі инвестиция тарту бойынша сауда 3-ші орынға түсіп қалып отыр. Инвестиция тарту бойынша шағын бизнес секторында 2-ші орында Сервис секторы ашады. Көптеген дамыған елдердің көпжылдық тәжірибесі көрсетіп отырғандай экономика дамыған сайын, оның басым бөлігін қызмет көрсету сапасы ала бастайды. Статистикалық қорытындыларға сәйкес мұндай тендеция бізде де орын алып келе жатыр, инвестициялық тартымдылығы жағынан өткен жыл бойынша 3-ші орынға сауда секторымен қоғамдық тағамдандыру бөлісіп тұр.

2006 ж. 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша тіркелген шағын бизнес субъектілерінің саны бойынша 1-ші орынға Алматы қаласы алады. Осы кезде Алматы қаласында 45512 кіші кәсіпорындар тіркелген. Алматы қаласы бойынша шағын бизнесте жұмысбастылардың саны 174435 адам болды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 13%-ға көп. Егер 1998 ж. Алматы қаласы бойынша шағын бизнесте 80 мың адам жұмыс басты болса, 2005ж. осы сектордағы жұмыс бастылар саны 175 мыңға жетті. Ал жаңа жұмыс орындарының саны 95 мыңды құрады. Оңтүстік Астанада баршыға 42 мың кәсіпорындар тіркелген. Олардың 27677 нақты әрекет етеді. 20602 жеке кәсіпкер тіркелді. Бұл 2003 жылдың ұқсас периодымен салыстырғанда 48 %-ғы көп. Жалпы Алматы қаласы бойынша кіші бизнес қазынаға 30 млрд теңге түсім түсірген. Бұл қашанда бюджет бойынша шығындарын жабады.

Сондай-ақ шағын кәсіпорындардың тіркелуінің көптігі Астанада, Оңтүстік Қазақстан облысында, шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстарында бақыланады.

Жалпы тіркелген шаруа қожалықтары мен оларда жұмыс істемейтін адамдардың саны келесі аймақтық кескін бойынша құрылған кестеден құруға болады (2.1.4 кесте):

Шаруа қожалықтары мен олардағы жұмыс бастылар.

Қазақстандағы қазіргі таңда кіші және орта бизнестің жағдайы дамыған мемлекеттермен салыстырғанда нашарлау болып табылады. Себебі, кіші және орта бизнестің дамуындағы кедергілер өте көп. Бұл кедергілер мемлекеттің саясатымен рыноктың инфрақұрылымының жетілмегендігінен./4/

Қазіргі таңда шағын кәсіпкерлік жаңа даму сатысында. Осы секторларға елеулі үлкен қаражаттар инвестициялануда. Бірақ бұл инвестициялау ассиметриялы болып отыр. Капитал салымдары көбінесе осы сектор бойынша, яғни кіші және орта кәсіпкерлік сферасында сауда саласына және сервиспен шағын және қызмет көрсету бағыттары бойынша жүзеге асырылуда. Оның себебі, шағын және орта бизнестің осы сфераларында инвестициялы ақталу мерзімі қысқалау және бұл сфераларда өтемпаздықты көтеретін айналым қажаттары көп болғандықтан.

Сондай-ақ біздің еліміздегі кіші және орта кәсіпкерлік секторында инновациялық қызметті жүзеге асыру дамымаған. Жалпы инновациялық қызмет айналысатын венчурлық кәсіпорындар біздің елімізде жоқтың қасы. Бірақ болашақта мемлекеттің жүргізіп жатқан ұлттық экономиканы диферсификациялау мен модернизациялау юойынша қабылданған тұрлі бағдармалар мен жүргізіліп жатқан саясатына байланысты мұндай кәсәпорындар көбейді деген үміт бар. Ал мұндай кәсіпорындар үшін кіші бизнес субъектісі болуы тиімді, себебі, венчурлық кәсіпорындар сыртқы орталық түрлі өзгерістеріне тез бейімделеді.

Жоғарыда жасалған талдау келесі тендецияларды көрсетеді:

1. 
   Белсене жұмыс істейтін кәсәпорындардың аз үлесі кезінде шағын кәсіпкерлік объектілерінің тұрақты сандық өсуі;
   
2. 
   Сауда мен қызмет көрсету сферасында шағын кәсіпкерлік объектілерінің шоғырлануы;
   
3. 
   Мемлекеттік органдармен өзара әрекеттесу мен салық салуды, несиелеудің шешілмеген проблемалары;
   
4. 
   Үлкен қаржылық мүмкіндіктері бар адамдардың осы секторға инвестициялауды жүзеге асыра бастауы;
   
5. 
   Шағын бизнеспен орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолданудың тиімсіздігі /5/
   

1998 жылы 28-ші ақпанда «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып өзгертілді.

«Сұлтан» ЖШС-ның қызметінің пәні және мақсаттары .

«Сұлтан» ЖШС-ның негізгі мақсаты бәсекеге қабілеті жоғары сапалы, халық тұтынуындағы қажетті өнімдер өндіру. Сондай-ақ шикізат түріндегі ауылшаруашылығы өнімдері тиімді әрі пайдалы мүмкіндіктерін өткізу.

Бұл негізгі мақсатқа жету үшін серіктестік келесідей қызметтерге негізделеді.

• 
  Ауыл шаруашылығы өнімдерін шығару, өндіру;
  
• 
  Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу;
  
• 
  Ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау;
  
• 
  Ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу;
  
• 
  Наубайханалық өндіріс;
  
• 
  Ет – сүт және май өнімдерін өндіру мен өңдеу;
  
• 
  Қоғамдық тамақтану, қонақүй пунктерін ұйымдастыру және тағы да басқа ойын және шоу бизнес қызметтеріне басқа қызметтерді жүзеге асыруға мүмкіндігі бар.
  

Құқықтық статусы «Сұлтан» ЖШС-гі Қ.Р-ның заңдарына сәйкес заңды тұлға болып табылады. Серіктестік өзін-өзі қаржыландыру және шығындарын өзі өтеу негізінде қызмет етеді. Серіктестіктің өзіндік жеке балансы несие мемлекеттерінен есептері, дөгелек мөр. белгі, фирмалық баланс және басқа да реквизиттре иелігінде бар. Серіктестік өз атынан келісін жасауға, мүмкіндік және жеке мүліктік емес құқықтары және міндетті болуы, үшінші тараптар тұлғасы ретінде сотта жауапты болуы мүмкін.

Серіктестік өзіне тиесілі мүлікпен барлық міндеттемелермен жуапты болады. Қатысушылардың қарыщына серіктестік жауапты болмайды.

«Сұлтан» ЖШС-ның шаруашылық қызметі.

«Сұлтан» ЖШС-сы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге негізделген серіктестік. Оның, меншігінде 841 га жер , 500 мың мал (сиыр, қой )бар. Қазіргі куйде жерге себілген өнімдер: бидай,арпа, сұлы, қант қызылшасы, сеннаж сияқты өнімдер жатады. Ал мал өсіруде: қой, сиыр – бұдан алынатын өнімдерге: сүт, жүн, тері сияқты өнімдер саналады.

Серіктестіктің шаруашылық қызметін жүргізуіндегі ең негізгі қызмет шикізатты тиімді, қымбат бағамен өткізу болып табылады.

Жерді өңдеудегі көмекші өндіріс құралдарына трактор, комбайын, машина- техникалық саймандар құрап отырады. Оларды үнемі жөндеуден өткізу, басқа кооперативтердің жерін жыртуға, өнімін жинауға, жалға беру сияқты қызметтерді жүзеге асырып отырады.

Қазіргі күнде шаруашылық қызметті серіктестік жетілдіре түсуде. Бұған бидайды өсірудегі мал жинауды, өткізуі дәлел бола алады. Оны елесі кестеде көре аласыз.

2.1.6. кесте. Шаруашылық қызметін талдау.

Бұнымен серіктестік сүт өнімдері, нан өнімдері, жүн, тері сияқты өнімдерді өткізуге де көңіл бөлуде.

«Сұлтан» ЖШС-ның басқару құрылымы.

2.1. сурет

Серіктестіктің басқарудың жоғары органы – серіктістіктің

қатысушыларының жалпы жиналысы. Қатысушылардың жалпы жиналысы серіктестіктегі ғалымдық мәселелерді шешуге және серіктестіктің мақсаты, миссиясының анықтауды жүзеге асырылады.
«Сұлтан» ЖШС – індегі ынталандыру шаралары. «Сұлтан» ЖШС – ында негізінен 37 адам қызмет жасайды. Олардың орташа айлығы 12 мың теңге шамасында айналады.

Әрбір кәсіпорын немесе ұйым өз қызметкерлерінің өнімділігін арттыру үшін ынталандыру шараларын жүргізіп отырады. Сол сияқты «Сұлтан» ЖШС – ында да ынталандыру шаралары дұрыс дұрыс жолға қойылған.

Серіктестік персонал мәселесінде ұйымдастырудың формасы мен әдісін анықтайды. Жалақы төлеу және еңбекті материалдық ынталандыру тарифтік қойылымдар мен окладтың көлемін премиялар мен серіктестік жұмысшыларының айлық төлемдерін, жұмыс күні және жұмыс аптасының ұзақтығын, төленетін және басқа да демалыстардың тізбегін жасауда серіктастік үнемі қызметкерлерге және жұмысшыларға көп көңіл бөледі.

Жұмысшыларда әлеуметтік жағынан қорғау серіктестіктің негізгі мақсаты. Серіктестік жұмысшыларын ынталандыру барысында қосымша жалақы төлеу, қиын жағдай туындаса сол жұмысшының отбасына көмек беру сияқты шараларды жүзеге асырады.

Бұл шаралар еңбек өнімділігінің артуына, жұмысшылардың отбасылық жағдайын көрсетуге, табыстылықтың, отбасылықтың артуына зор ықпалын тигізеді.

«Сұлтан» ЖШС – ның қаржылық жағдайын талдау. Серіктестік өзінің 6 жылдық ғұмырында өзіндік құралдарының көлемін тұрақты өсіріп отырды. Өзіндік құралдарының өсуі серіктестіктің қаржылық тұрақтылығын арттыруда. 2005 өзіндік құралдар 28,06% - ға өсті, немесе бұл 1435 миллион теңгені құрады. 2005 жылдың таза табысы 396 миллион теігенің шамасында болды.

Енді бұны графикте көрсетейік.

2.1.1 сурет. Өзіндік құралдар мен таза пайда көлемінің динамикасы. (млн. тг.)

Осы жағдайды келесі кестеден көруге болады.

Негізгі көрсеткіштер кестеден көргеніміздей жылдан – жылға артып отыр. Бұл серіктестіктің тұрақты, әрі тиімді жұмыс істеуінің жемісі болып саналады. Серіктестіктің жер көлеміне, мал басының, нан, сүт өнімдерінің өсуі қаржылық тұрақтылықты арттырып тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік беруде.

Серіктестіктің таза табысы келесі қорларды құруға пайдаланылады.

• 
  резевтік (сақтандыру)
  
• 
  өндірісті дамыту;
  
• 
  әлеуметтік дамытуға;
  
• 
  тұтынуға;
  
• 
  премиялар төлеуге.
  

2.1.7. кесте. Жалпы капитал мен айналым құралының көлемі мен құрылымы.

Айналым құралдары өзіндік жеке көздерден өткізу түсімдерінен құрылады.

Серіктестіктің шығыс пен табыс көздері 2005 жылы жалпы табыс 59% - ға және 17011 мың теңгені құрады.

Жалпы бұл көрсеткіш келесі кестеде берілген:

2.1.8. кесте. Серіктестіктің шығыс пен табыс көздері.

2005 жылы ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу қызметтерінен түскен табыс мөлшері 1% - ға өсіп отыр.

2005жылы «Сұлтан» серіктестігі үшін дамуында табысты жыл болып табылады. Табыстың көп бөлігін егінді өткізуден түскен түсімдер құрайды. Соның ішінде бидайды өткізу 11836 млн. тг құрайды.

Ал шығын бөлігі келесі кестеде көрініс тапқан.

2.1.9. кесте. «Сұлтан» ЖШС – ның 2004жылғы шығындар тізбегі.

2004 жыл бойынша шығын көлемі табыс көлемінен неғұрлым төмен болып серіктестікке пайда әкеледі.

Жалпы 2004 жылғы шығын құрылымына қарағанда 2005 жылдың шығын құрылымы анағұрлым пайдамен шықты. Бұл келесі кестеден орын тапқан.

2.1.10. кесте. Шаруашылық қызметтер бойынша шығындар.

Жалпы бұл кестеде серіктестіктің 2004 жылға қарағанда табысты аяқтағанын көреміз. Оған себеп егін, мал шаруашылығындағы өнімнің жоғары беруі болып табылады.

Серіктестік қызметінде қаржылық экономикалық ахуал жылдан – жылға жақсаруда. Бұл жыл аяғындағы 2495,0 мың теңге табыспен аяқтағанын себебі ретінде көрініс табады. Егін шаруашылығы өнімдері сапалы әрі қуаттылығы жоғары бидай алуға мүмкіндік туғызады.

Серіктестіктің экономикалық шаруашылығы қызметін келесі диаграммадан көре аламыз.(% шамасымен)