Ш. Н. ДҮрмекбаева өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясының практикумы

1. Түзуші ұлпа немесе меристемалардың атқаратын қызметі қандай?

2. Меристема клеткаларының гистологиялық ерекшеліктері қандай?

32

3 Мерисгема пайда болуына және өсімдік мүшелерінде орналасуына қарай нешеге бөлінеді?

5. Соңғы түзуші ұлпалар, олардың атқаратын қызметі қандай?

1. Қосжарнақты өсімдіктер жапырағы эпидермасынан препараттар даярлау және қарау.

2. Даражарнақты өсімдіктер жапырағы эпидермасьшан препараттар даярлау және қарау.

3. Картоп түйнегінің тоз қабатын қарау.

4. Сүректі өсімдіктердің перидермасын және жасымықшаларын

қарау.

Жабындық ұлпа газ алмасу, транспирация, механикалық, қорғаныш қызмет атқарады. Жабындық ұлпаның түрлері:

1. алғашқы - эпидерма;

2. екінші - перидерма;

3. үшінші - қабық немесе ритидом.

Жапырақ, жасыл өркен, гүл және жемістерде - эпидерма (эпидермис), жас тамыршаларда ризодерма немесе эпиблема; бұта және ағаштар сабақтарында, тамырда және түйнекте - перидерма; ағаш діңінде қыртыс дамиды.

Барлық жабындық ұлпаларға тән ортақ ерекшеліктер: клетка Қабықшаларының су буларын өткізбеуі, клетканың тығыз орналасуы және клетка аралықтарының болмауы.

Эпидерма - ("эпи" сыртқы, "дерма" - тері) жапырақты және жас сабақты жауып тұрады. Эпидерманың негізгі кызметі-транспирацияны азайту және газ алмасуды реттеу. Сонымен қатар ішкі ұлпаларды зақымданудан қорғап, мүшелерге беріктік қасиет береді. Эпидерма арқылы сыртқа эфир майы шығады. Эпидерма күрделі ұлпаларға жатады. Құрамына әр түрлі

33

морфологиялық клеткалар кіреді.

2. Усьтиценің түйістіргіш және қосымша клеткалары.

3. Трихомалар, ягни эпидерма клеткаларының өсінді түріндегі туындылары.

Эпидерманың негізгі клеткаларында хлоропластар болмайды және қатар тығыз орналасады. Газ алмасу және транспирация устьи арқылы жүзеге асады. Устьиценің түйістіргіш клеткалары арасы саңылау болады. Түйістіргіш және жанама клеткалардың орналасуы байланысты устьице типтері:

1. Аномоцитті (ретсіз) -устьиценің жанама клеткалары болмайды.

2. Анизоцитті (тең клеткалы емес) -устьице 3 жанама, оның екуі бірдей, біреуі кішілеу клеткалармен қоршалған.

3. Парацитті (паралель клеткалар) - бір немесе бірнеше жаңа клеткалар устьиценің ұзындық өсіне паралель орналасады.

4. Диацитті (айқас) - устьиценің 2 жанама клеткалары бола олардың бір - біріне ортақ қабырғасы өзінің, ұзындық өсіне перпендикуляр орналасады.

5. Актиноцитті (жұлдызша сәулелі клеткалар) - устьице бірне жанама клеткалармен қоршалған, олардың ұзындық түйістіргіш клеткаларға радиальды (сәулелі)орналасады.

Эмергенцтер - эпидерма клеткаларына терең жатқан ұлпа клеткаларынан пайда болады.

Перидерма - күрделі көп қабатты ұлпа, құрылысы және атқаратын қызметі әр түрлі клеткалар тобынан тұрып, олар мынадай ұлпалар түзеді:

1. Феллема (тоз) -иегізгі қызметі қорғаныш

2. Феллоген (тоз камбийі) - нәтижесінде өсімдік мүшесі ұзақ уақыт жанына қарай өседі.

3. Феллодерма -феллогеннің қоректену қызметін атқарады.

есімдігі жапырағы эпидермисінен препарат даярлап, суретін салыңыз. Жұмыс жоғарыда айтылған тәртін бойынша орындалады.

Жапырақтың эпидермис клеткаларының қабықшасы иректелген. Төменгі эпидермис клеткаларына қарағанда жоғарғы эпидермис клеткалары кеңейген. Жапырағы гипостоматикалық, яғни устьицалар төменгі эпидермисте

34

кездеседі. Устьицалар 3-6 клеткалармен қоршалған, аномоцитті. Жоғарғы эиидермисте 3-4 клеткалы қарапайым түкшелер шашыранды орналасқан. Сонымен қатар эфир майлы бездер кездеседі (сурет 7 Б). Төменгі эпидермисте жүйкенің маңайында жай түкшелер де бар. Ұзын, бұтақтанған және безді түкшелердің түрлері де кездеседі (сурет 7В). Кәдімгі қызыл бояу, подмаренник настоящий, Саlіum vеrum L..

Эпидермистің негізгі клеткаларына, устьице типі, трихомалар түрлеріне назар аударып суретін салыңыз.

Жұмыстың орындалу барысы: Жаздық бидай өсімдігі жапырағының эпидермасын сыдырып алып, заттық шыныға тамызылған глицерин тамшысына салып, бетін жабын әйнекпен жабады. Микроскопты кіші ұлғайтқышқа, одан соң үлкен ұлғайтқышқа қою арқылы эпидермисті қарайды.

Жабындық ұлпа - эпидермис клеткаларының пішіні 2 типке біріккен. Ұзын және салыстырмалы түрде қысыңқы келген клеткалар жапырақтың ұзын өсіне параллель орналасқан. Қысқа клеткалардын ұзындығы мен ені бірдей. Эпидермисте бір клеткалы трихомалар саны көп және жиі орналасқан.

Жапырақ тақтасының адаксиальды беткейінде абаксиальды беткейіне қарағанда устьицалар саны көп кездеседі. Эпидермистің негізгі клеткаларына, устьица типі, тричомалар түрлеріне назар аударып, суретін салыңыз.

35

Жұмыстың орындалу барысы: Алдын-ала жуылған картоп түйнегінің кесілетін бетін суға батырып алып, кесілген жұқа кесінді заттық шыныдағы бір тамшы суға салып, одан препарат жасайдь Микроскоп арқылы қарау барысында картоп түйнегінің сырт жағын орналасқан қонырқай сарғыш түсті тоз қабаты көрінеді. Ол көрінген феллема. Бұл бір-біріне радиус бойынша бойлап, қабаттаса жатқан паренхималық клеткалар. Осы препаратты хлор-цинк- иодпен бояс тоз қабаты қою қоңыр түске, паренхима клеткаларының қабықшала күлгін көк түске, ал ондағы қорға жиналған крахмал дәндері қара көк түске боялады.

1. Жабындық ұлпаның атқаратын кызметі кандай?

2. Алғашқы жабындық ұлпа қандай өсімдіктерге тән?

3. Эпидерма өсімдіктердің қандай мүшелерін қаптап жатады?

4. Устьиценің құрылысы және типтері қандай?

5. Соңғы жабындық ұлпа деген не? Оны қандай ұлпалар құрайды?

6. Сүректі өсімдіктердің жабындық ұлпасы қандай?

7. Тоз өсімдіктерінің кандай мүшелерінің сыртын қаптап жатады?

8. Тоз арқылы газ алмасу және булану (транспирация) қалай жүреді?

9. Жасымықшаның клеткалық құрылымы қандай?

10. Қыртыс дегеніміз не, олар қалай пайда болады және кандай түрлері бар ?

36

МЕХАНИКАЛЫҚ ҰЛПАЛАР

танысу.

1 Бегония немесе қызылша жапырақтары сағақтарындагы бұрышты колленхиманы қарау.

2 Бидай сабағының ішкі құрылысындағы склеренхиманы қарау.

3 Шала піскен алмұрт жемісіндегі склереид клеткаларын қарау. Қажетті материалдар мен құралдар: Бегонияның, қызылшаның жас немесе фиксацияланған сағақтары, жаздық бидайдың (Казахстанская раннеспелая сорты) жас немесе фиксацияланған сабақтары, шала піскен алмұрт жемісі, флороглюцин, тұз қышқылы, микроскоп, препаральды лупа, препаральды ине, заттық шыны және жабындық әйнектер, фильтр қағазы, су.

1. бұрышты колленхима клетканың бұрыштары қалындайды (сабақта, жанырақта кездеседі);

2. табақшалы колленхиманың клеткаларының тангентальды қабырғалары (сыртқы және ішкі) қалыңдайды (алма, карақат, бүлдіргеннің жапырақтарының сабағы мен сабақтарында болады);

3. борпылдақ колленхима - клетка аралықтары жақсы дамиды, клетка қабықшасының клетка аралығымен шектескен жері ғана калыңдайды (алаботаның сабағы мен жапырағында кездеседі).

37

талшықтары деп ксилемадағы- либриформ (сүректі талшық) деп аталады.

1. Механикалық ұлпа атқаратын қызметі және түрлері?

2. Механикалық ұлпаға қандай белгілер тән?

3. Колленхима мен склеренхима клеткаларының құрылымдық айырмашылықтары қандай?

4. Колленхиманың клетка қабырғаларының қалыңдауына байланысты қандай түрлері бар?

5. Склеренхима клеткаларының негізгі ерекшеліктері қандай?

6. Склереид (тасты клеткалар) клеткаларының ерекшеліктері қандай?

БӨЛІП ШЫҒАРУШЫ ҰЛПАЛАР

Жұмыс мақсаты: Бөліп шығарушы ұлпалардың ерекшеліктерімен

танысу.

1. Қазтамақ өсімдігі жапырағындагы безді трихомаларды қарау.

қарау.

39

препаральды лупа, препаральды ине, заттық шыны және жабынды әйнектер, фильтр қағазы, су.

Тарамдалмаған сүт жолы - сүттігендер (Еирһоrbіасеа тұқымдасына тән. Сүт жолдары өзара қосылған, өте үлкен жалғыз клетка.

Тарамдалған сүт жолы көкнәр (Рараvеrасеае), күрделі гүлділер (Аstеrасеае) тұқымдастарына тән, ол көп клеткалардан түзілге олардың көлденең клетка қабырғалары бұзылады.

Схизогенді жолдар - жас ұлпаларда клетка аралықтарды кеңеюі, яғни клеткалардың аясырауы нәтижесінде түзіледі. Қуыс жанасатын клеткалар қуысқа заттар бөледі. Заттар бөлетін клеткалар ядро ірі, цитоплазма қою болады және бір қабат болып орналасады. Әсіресе, олар қарағай - Ріпасеае (қарағай, шырша, балқарағай жә т.б.) тұқымдасының туыстарына тән. Оған шайыр жолдары жатады ол өсімдіктердің әр түрлі мүшелерінде және ұлпаларында орналасады. Мысалы: қарағайдың қылқанында, сабағында және тамыр сүрегінде кездеседі.

40

Лизигенді жолдар клеткалар тобының еруінен пайда болады. Ол цитрус тұқымдасына тән.

2. Бөліп шығарушы ұлпалардың пайда болуы, орналасуы және физиологиялық мәніне қарай қандай түрлері бар?

3. Сыртқы бөліп шығарушы ұлпалардың негізгі ерекшеліктері

қандай?

1. Асқабақ (Сисиrbіtа реро) сабағынын ұзыннан кесіндісінен өткізгіш

ұлпаларды қарау.

2. Жаздық бидай сабағының көлденең кесіндісінен коллатеральды өткізгіш

шоқты қарау.

3. Асқабақ (Сисиrbіtа реро) сабағының колденең кесіндісінен ашық

биколлатеральды шоқты қарау.

Қажетті материалдар мен құралдар: жас немесе фиксацияланған асқабақ, бидай сабақтары, күнбағыс сабағынын ұзыннан кесіндісінің және аскабақ сабағының көлденең кесіндісінің дайын препараттары,микроскоп,

41

препаральды ине, ұстара, заттық шыны және жабындық әйнектер, фильтр қағазы, су.

1. Олар өсімдік денесінде үздіксіз тарамдалған жүйе түзіп, барлық мүшелерді байланыстырады.

2. Ксилема мен флоэма күрделі ұлпа, құрамына әртүрлі өткізгіш механикалық, қор жинайтын және бөліп шығарушы ұлпалар енеді.

3. Ксилема және флоэма құрамындағы өткізгіш элементтерді өсімдіктегі заттар ағысының бағытына қарай созылады.

4. Өткізгіш элементтердің қабырғасында саңылаулар (перфора болады. Олар заттардың өтуін жеңілдетеді.

Ксилема - трахея және трахеид, негізгі паренхима және арқаулық ұлпалардан тұрады. Трахея (түтіктер) - ұзындығы бірнеше см - ден 1 м - ге жететін түтіктер. Ол тік орналасқан паренхимал клеткалардан түзіледі, олардың өзара түйіскен көлденең қабырғала бұзылады да, арасын тесіп өтетін перфорация қалыптасады. Трахея түзетін клеткаларды олардың бунақты мүшелері деп, клетка арасындағы көлденең клеткаларды перфорация табақшасы деп атай Трахея барлық жабық тұқымды өсімдіктерде болады.

Трахсид прозенхималық, өлі клеткалар, суды өткізгіш және арқаулық қызмет атқарады. Трахеид - риния мен псилофитте табылған. Папоротник тәрізділер мен жалаңаштұқымдыларда болады.

Ксилеманың құрамындағы склеренхима - либриформ нем сүректі талшық деп аталады. Ксилема алғашқы және соңғы болып бөлінеді. Алғашқы ксилема - протоксилема- прокамбийден пайда болады. Соңғы метаксилема камбийден пайда болады.

42

Паренхима - тірі клетка, клетка қабықшасы целлюлоза, дектин және гемицеллюлозадан тұрады. Пішіні изодиаметрлі. Әртүрлі қызмет атқарады: шөптесін өсімдіктерде беріктік, қор заттарын сақтау, клетка және клетка қабықшасы бойымен заттарды тасымалдайды. Флоэма құрамына енетін склеренхима тін талшығы деп аталады.

Ксилема мен флоэма қатар орналасып өткізгіш шоқтар түзеді. Олар өткізгіш шоқта әртүрлі орналасуы мүмкін. Бірнеше түрі бар. Коллатеральды өткізгіш шоқтың екі түрі бар: ашық және тұйық. Прокамбий клеткаларының бөлінуінен пайда болған жас клеткалар өзара жіктеле келе сырт (қабық) жағында орналасқан элементтері флоэма бөліміне, ал ішкі жағындағылары ксилема бөліміне айналып кетеді. Бұлардың екі арасында меристемалық қасиетін сақтайтын прокамбий клеткалары болмайды. Бұл тұйық шоқ деп аталады. Тұйық коллатеральды өткізгіш шоқ даражарнақты өсімдіктерге тән.

Коллатеральды ашық шоқ флоэма мен ксилеманың арасында камбий болады. Биколлатеральды шоқ ксилеманың екі жағынан бүйірлес флоэма орналасады. Концентрлі шоқта ксилема флоэманы қоршаса - амфивазальды шоқ, флоэма ксилеманы қоршаса амфикрибральды шоқ деп аталады. Радиальды өткізгіш шоқ ксилема мен флоэма сәуле тәріздес орналасады. Сонымен қатар, өткізгіш шоқтар құрамына тірі паренхималар, склеренхима болады.

1-тапсырма. Асқабақ (СисиrbіІа реро) сабағының ұзыннан кесіндісінен өткізгіш ұлпаларды қарау.

Жұмыстың орындалу барысы: Асқабақ сабағының көлденен кесіндісінің дайын препаратынан түтіктер мен сүзгілі түтіктердің әртүрлі типтерімен танысыңыз. Микроскоптың кіші ұлғайтқышы арқылы сақиналы, спиральды, нүктелі, торлы түтіктерді және сүзгілі түтіктерді табыңыз. Сақиналы және спиральды түтіктер қабырғасы целлюлозалы, сүректенбеген. Препаратта олар көкшіл түске боялған. Клетка қабықшасы спираль және сақина тәріздес сүректенген түтіктер қызыл түске боялған. Ал, қалған ашық бөлімі- саңылаулар, олар торлы-нүктелі түтіктер. Түтіктердің суретін салып, сүректенген қабықшаны қызыл түске бояңыз. Белгілеуін жазыңыз. Осы препараттан микроскоптың кіші ұлғайтқышы арқылы сүзгілі түтіктер және оның серіктес клеткаларын табыңыз. Микроскоптың үлкен ұлғайтқышы арқылы құрылысын анықтаңыз, сүзгілі пластинка сары түске боялған. Серіктес клеткалардың ядросы ірі, цитоплазмасы қою. Суретін салып, белгілеңіз.

2-тапсырма. Жаздық бидай сабағындағы коллатеральды өткізгіш шоқты қарау.

43

Жұмыстың орындалу барысы: Бидай сабағынаи көлденең кесінділер даярлап, уақытша препараттар даярлайды. Алдымен микроскоптың кіші, одан кейін үлкен ұлғайтқышы арқылы қарайды. Өткізгіш шоқ ксилема. флоэма, паренхима және арқаулық ұлпадан тұрады. Шоқ сыртынан склеренхима қынапшасымен қоршалған. Ксилема мен флоэма бүйірлес орналасады және арасында түзуші ұлпа-камбий болмайды, сондықтан шоқ тұйық, коллатеральды. Өткізгіш шоқты суретін салып, корытынды жасаңыз.

3-тапсырма. Кәдімгі асқабақ (Сисиrbitа реро) сабағының көлдене кесіндісінен ашық биколлатеральды шоқты қарау. Кәдімгі асқабақ сабағының көлденең кесіндісінің дайын препаратын алдымен луп одан соң микроскоптың кіші ұлғайтқышы арқылы қараңыз. Негізгі паренхиманың клеткалары арасынан ірі өткізгіш шоктарды табыныз.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚ ГАРЫ

1. Өткізгіш ұлпа деген не?

2. Өткізгіш ұлпаның жоғарғы ағыс жолымен (ксилема) қандай заттар жылжиды ?

3. Өткізгіш ұлпаның төменгі ағыс жолымен (флоэма) қандай заттар жылжиды?

4. Ксилеманың гистологиялық бөліктері қандай?

5. Флоэма қандай гистологиялық бөліктерден тұрады?

6. Трахея қалай түзіледі және клетка қабырғаларының қалыңдауының қандай түрлері бар?

III ТАРАУ. ҰРЫҚ, ТҰҚЫМ ЖӘНЕ ӨСКІН МОРФОЛОГИЯСЫ

Жұмыс мақсаты: Дара- және қосжарнақтылар тұқымдары мен

өскіндерінің құрылыс ерекшеліктерімен танысу.

1. Даражарнақты эндоспермді тұқымның сыртқы және іш құрылысымен танысу.

2. Қосжарнақты эндоспермсіз тұқымның сыртқы және ішкі құрылысымен танысу.

3. Дара- және қосжарнақты өсімдіктер өскіндерінің морфологиялы құрылысымен танысу және тамыр түрлерін анықтау.

44

Тансырмага түсініктеме:

Астық тұқымдасының тұқымы өнгенде тұқым жарнары тұқымда қалады. Ол эндоспермнің корек заттарын сіңіреді. Топырақ арқылы ұрық жапырақшасы - колеоптильмен коршалған бүршік шығады. Алғашқы нағыз жапырақ колеоптильді жарып шығады.

Жұмыстын орындалу барысы:

1-тапсырма. Даражарнақты эндоспермді тұқымның сыртқы және ішкі құрылысымен танысу.

Ұрық алғашқы меристемадан тұрады, онда ұрық тамыршасы оның тамыр оймақшасы, тамыр қынабы-колеориза, ұрық сабақшасы (гипокотиль) және бүршік бөлімдері бар. Бүршік-ұрық жапырақшаларымен жабылған сабақтың бой конусы. Сыртқы ұрық жапырақшасы-колеоптиль деп аталады.

45

Ол бүршікті өсу барысы топырақ қабаттарының механикалық әсерінен сақтайды. Түрі өзгер тұқымжарнақты-қалқанша эндоспермге жанасып орналаса Редукцияланған екінші тұқым жарнағы -эпибласт қалқаншаға қара қарсы, ұрық сабақшасы жағында жатады. Кейбір астық тұқымы эпибласт болмайды (сурет 9 А).

тұқымның сыртқы құрылысын қараңыз. Тұқымның сырты тұқым қабығы-спермодермамен жабылған. Тұқымның ойыстау келген бауыр жағында ақшыл сопақша тұқымдақты (рубчик) табыңыз. Тұқымдақ бір сызық бойында тұқым санылауы (микропиле) көрінеді. Тұқымдақтан төменірек тұқым бүрінің тұқым тірсегімен кірігуінен пайда болған сызат өтеді, ол тұқым тігісі деп аталады. Бөрткен тұқымның тұқым қабығын сыдырып, ұрық тамыршасы, сабақшасы және бүршіктен тұратын пішіні бүйрек тәрізді екі тұқым жарнағы жатады. Тұқымда эндосперм жоқ екенін көреміз. Қоре заттар ұрықтың тұқымжарнақтарында жиналған, клеткалары алейрон және крахмал дәндері бар (сурет 9 Б, В). Тұқымның сыртқы және ішкі құрылысының суретін салыңыз.

Әртүрлі мерзімде өсірілген үрмебұршақ өскіндерін талдаңыздар. Негізгі тамыр, оның ұрықтың қай бөлімінен өсіп шығатынын; жанама тамырлар, олардың қайдан жетілетінін; өскіннің тамыр мойнын; тұқым жарнағының астыңғы қылтасын (гипокотиль тұқым жарнақтары, олардың өскіндерінде орналасу ерекшеліктерін тұқымжарнағының үстіңгі қылтасын (эпикотиль); саны екеу, алғашқы нағыз жасыл жапырақарын: буынын; буынаралықтарын; бүрішіктерін тауып, сипаттама беріңіз (сурет 9 Д).

9- сурет. Дара- және қосжарнақтылар тұқымдары мен өскіндерінің құрылысы. А-бидай тұқымының ішкі құрылысы: 1- ; 2; 3; 4: 5. Б- Үрмебұршақ тұқымының сыртқы құрылысы: I- тұқымдақ; 2-тұқым санылауы. В- Үрмебұршақ тұқымының ішкі құылысы: 1-тұқымжарнағы; 2-бүршік; 3-ұрық тамыршасы; 4-гипокотиль (сабақ). Г-Бидай өскіні: 1-негізгі тамыр; 2-қосалқы тамырлар; 3-жапырақ; 4-колеоптиль. Д -Үрмебұршақ өскіні: 1-негізгі тамыр; 2-жанама тамырлар; 3-тамыр мойыны; 4-гипокотиль; 5-эпикотиль; 6-тұқымжарнағы; 7-жапырақ; 8-бүршік.

Қос- және даражарнақты өсімдіктер өскіндерінің суретін салып, белгіленуін жазыңыз.

БАҚЫЛАУ СҮРАҚТАРЫ

1 Тұқымның атқаратын қызметі қандай?

2. Толық жетілген тұқымнын бөлімдерін атаңыз.

3- Тұқым бөлімдері (тұқым қабығы, ұрық, эндосперм) тұқым

бүршігінің қандай бөліктерінен және қай уакытта пайда болады?

Тұқымның өсуіне қажетті жағдайлар қандай? Қос- және даражарнақтылардың өскініне тән бөлімдерді атаңыз?

47

ІҮ ТАРАУ. ТАМЫР ЖӘНЕ ТАМЫР ЖҮЙЕЛЕРІ

Тамыр төбе меристемасы арқылы ұзындыққа өсетін ос вегетативтік мүше. Сабақтан айырмашылығы - онда ешқаша жапырақтар пайда болмайды және апикальді меристема та оймақшасымен қапталған.

3. Тамырда қор заттары жинақталады.

4. Тамыр басқа өсімдік тамырларымен, топырақтағы-микроорганизмдермен, саңырауқұлақтармен байланысады.

5. Вегетативтік.көбеюге қатысады.