Семинарлық сабақ 15 сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ожсөЖ) 21

2. 
   1866 жылдың 1 қаңтарында Орал қаласында «Уральские войсковое ведомости» атты апталық газет ж. көрді. Алғашқы редакторы, есаул П.Назаров болған газет алғашқы нөмірінен Ресей патшасына қызмет еткен казактарының әскери құрамаларын реформалау, олардың үлесіндегі жер-су көлемін өзара реттеу, әскери қамалдардың орталықпен почта байланысын күшейту, Жайықтан балық аулау кәсібін жетілдіру және т.б. жазып, отарлау саясатын ұстанды. Өңірде 1891ж. «Уральский листок», 1897ж. «Уралец» атты шағын газеттер шыға бастады. Дегенмен, Жайық бойындағы нағыз халықтық-демократиялық нышандағы баспасөздің тұсауы 1911 жылдың 16 наурызында «Қазақстан» газетінің жарық көруімен кесілді. Бұл газет «Дала уалаяты» газетінен (1888ж.) басталған жалпықоғамдық баспасөздің алғашқы қарлығаштарының бірі еді. Жайық бойындағы тарихи, мәдени орталықтардың бірі, кезінде Бөкей хандығының орталығы болған Ордада шыға бастаған «Қазақстан» газетінің жарық көруне – Ғұмар Қараш, Елеусін Бұйрин (редакторы), Бақытжан Қаратаев, Шәңгерей Бөкеев атсалысты. «Газет – біздің бастаушымыз, газет – біздің күрес қаруымыз» деген ұран – басылым өзінің алғашқы данасынан бастап-ақ бұқара халықтың сауатын ашуға, саяси-әлеуметтік жағдайын өзгертуге, ұлт және бас бостандығын беруге, дін және өнер тазалығына, қазақты құнарлы алқаптарға қоныстандыруға, егін егуге үйретуге, ауыл тұрғындары арасында медицинаның қарапайым әдістерін енгізуге, әйел теңдігін орнатуға т.б. сол заманның көкейтесті мәселелріне баса назар аударды. Саяси-қаржылық қыспаққа шыдай алмаған газет 1913ж. 18 нөмірі шыққаннан кейін жабылды.
   

1917ж. 17 қарашада «Ішкі Ордалықты басқарушы облыстық кіндік комитетінің хабары» (қысқаша «Хабар») деген атпен Ордада екі тілде тұңғыш кеңестік газеттің бірінші саны жарық көрді. Басылым атауы бірнеше рет өзгерді. 1963 жылдан облыстық «Орал өңірі» және «Приуралье» газеттері болып аталынды. Сондай-ақ, қазір 12 аудандық, 2 қалалық газет, жеке басылымдар- «Надежда», «Талап» т.б. шығады.

1. 
   Мұрағат дегеніміз не?
   
2. 
   Мұрағатта жұмыс істеуге рұқсат ететін қатынас қағазды кім береді?
   
3. 
   Мұрағатта кімнің рұқсатымен жұмыс істеуге болады?
   
4. 
   Мұрағатта жұмыс істеу ережесі неше топтан тұрады?
   
5. 
   Орал губерниясының атқару комитеті қашан архив бюросын құру жөнінде шешім қабылдады?
   
6. 
   Ол қашан Орал облыстық мемлекеттік архиві болып құрылды?
   
7. 
   Қашан одан Атырау архиві бөлініп шықты?
   
8. 
   «Уральские войсковое ведомости» атты апталық газеттің мазмұны?
   
9. 
   Ордада қашан тұңғыш кеңестік екі тілдегі «Хабар» басылымы жарық көрді?
   
10. 
    Өлкедегі нағыз халықтық – демократиялық нышандағы басылым қашан жарық көрді, басылым атауы, редакторы?
    

1. 
   Ауыз әдебиеті – фольклор әр түрлі тарихи дерек көздері арасында қазақ халқының өткен өмірін бейнелеу жағынан теңдесі жоқ деректер тобын құрайды. Тарихымызды қамтитын хронолгиялық шеңберінің кеңдігі, беретін мәліметтерінің молдығы, көлемінің көптігі жағынан фольклор басқа дерек көздері арасында ерекше орын алады. Фольклор ағылшынша „folk-lore”- халық даналығы, халық білімі дегенді білдіреді. Фольклор адам тіршілігімен тікелей байланысты. Сондықтан ол адам өмірінің барлық жақтарын бейнелейді, шаруашылығынан, тұрмысынан, әдет-ғұрпынан, салт-санасынан толық мәлімет береді... халық тарихымыздағы маңызды оқиғаларды қамтып, солардың негізінде жаңа шығармалар туындап, тарихи қайраткерлер жайында әңгімелейді. Демек, фольклор халық өмірінің айнасы, оның ажырамас серігі. Сондықтан тарих пен ауыз әдебиеті бір-біріне жәрдемші, бірін-бірі толықтырушы.
   

• 
  фольклорист-жинақтаушы үшін ең маңызды ережелердің бірі – зерттегелі отырылған аймақта халық туындыларын орындайтын қандай дарынды адамдар бар екендігін анықтау;
  
• 
  халық туындыларын орындаушылардың уақыты мен физикалық мүмкіндіктерін ескеру;
  
• 
  фольклорды орындалып жатқан кезде ғана жазу. Онда орындаушыны үзуге болмайды, оның шығармашылық шабытына кедергі келтіруге болмайды.
  

• 
  зерттеушілер ең алдымен халық шығармашылықтарының түрлік ерекшеліктерін, олардың пайда болуының алғышарттарын, сипатын т.б., тек сол жанрға ғана тән қасиеттерін жете білулері керек. Бұл біріншіден, зерттеушіге өз жұмысын тиімді ұйымдастырып, деректер арасынан дұрыс жол табу мақсатында фольклорлық туындыларды сыныптауға көмектессе, екіншіден, олардан ғылыми құндылығы жоғары мәліметтер алуға көмектеседі;
  
• 
  фольклорлық туындыларды қолдану үшін зерттеуші шындықты қиялдан ажырата алуы керек, фольклорлық материалдарда хабарланатын фактілерді мүмкіндігінше тексеріп, оларды архивтік және әдебиеттік деректермен салыстыруы керек.
  

2. 
   Ауыз әдебиеті туындыларының мыңдаған жылдарға созылған пайда болу, қалыптасу және даму процесінің барысында уақыт ерекшеліктері мен қоғамдық өзгерістерге байланысты, әр алуан түрлері мен жанрлары дүниеге келді. Олар негізінен: ертегі, миф, әпсана, аңыз-әңгіме, батырлар жыры, тарихи жырлар, толғау, арнау, тұрмыс-салт жырлары, мақал-мәтелдер, шешендік сөздер, айтыс, шежіре т.б. Олардың бәрінде де халық өмірінің көрінісі белгілі бір дәрежеде бейнеленеді. Мәселе, тек қай жанрдың оқиғаны қалай, қай деңгейде, қай қырынан бейнелейтіндігінде.
   

Қазіргі таңда ел ауызынан жинақталып қағаз бетіне түсірілген шежірелер бар. Мәселен, белгілі ғалым профессор С.Е.Толыбековтың «Қазақ шежіресі» (А., «Қазақстан», 1992ж.), Шәкәрім Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі» (А., 1991ж.), Хамит Мадановтың «кіші жүз шежіресі» (А., «Атамұра», 1993ж.), Мұхамеджан Тынышпайұлының «Қазақ руларының шежіресі» (Ташкент, 1925ж.), т.б.

Қазақ елінде ертеден қалыптасқан жыр жарысының түрі айтыс деп аталады. Айтысқа табан астында суырып салып айта алатын нағыз ақындар, көркем сөз шеберлері қатысады. Онда өткір әлеуметтік, қоғамдық мәселелер көтеріледі, өмірдегі келеңсіз құбылыстар, жетістік-кемшіліктер ашық айтылады.

1. 
   «Folk-Lore» ағылшын тілінен аударғанда қандай мағына береді?
   
2. 
   Ауызша халық туындыларын жинақтауда қандай басты ережелерді ескерген жөн?
   
3. 
   Шежіре дегеніміз не?
   
4. 
   Айтыс дегеніміз не?
   
5. 
   Жыр-дастандардың түрлері?
   

Археологиялық ескерткіштер жергілікті жермен тығыз байланысты. Сондықтан зерттеуші зерттегелі отырылған ауданның географиялық және топографиялық ерекшеліктерін білуі керек. Ол үшін ең алдымен бұрын және жаңадан пайда болған жердің физикалық өзгешеліктерін картаға түсіруі керек (мәселен, өзеннің жаңа сағаларын т.б.). Сонымен қатар археологиялық ескерткіштер орналасуы мүмкін топографиялық пункттерді де картаға түсіру керек.

Археологиялық барлаулар төмендегідей болып бөлінеді: 1. әуебарлау; 2. геофизикалық барлау; 3. фосфатты анализ.

1. 
   Археологиялық барлаудың әдістерін ата?
   
2. 
   Аэрофотобарлау қалай жүзеге асады?
   
3. 
   Химиялық барлау қалай жүзеге асады?
   
4. 
   Магниттік барлау қалай жүзеге асады?
   
5. 
   Материк дегеніміз не?
   
6. 
   Ашық мәдени қабат пен жабық мәдени қабаттың айырмашылығы?
   
7. 
   Археологиялық қазба жұмысының барысын сипатта?
   
8. 
   Табылған олжаларды тазарту, суреке түсіру, есепке алу т.б. жұмыстардың барысын сипатта.
   
9. 
   Заттай ескерткіштерді оқу-тәрбие жұмыстарында қолдану жолдары?
   

1. 
   Стационарлық далалық жұмыстар – аз зерттелген немесе мүлдем зерттелмеген этностар туралы әр түрлі мәліметтер жинауда қолданылады және этнограф өз зерттеуін ұзақ уақыт зерттеп отырған халықтың ортасында өмір сүре отырып жүзеге асырады. Мұндай далалық этнографиялық зерттеу жұмысы этнографқа зерттеп отырған халықты жан-жақты және нақты сипаттауға мүмкіндік береді және этнографты асығыс, әрі кездейсоқ қорытынды жасаудан сақтандырады. Мәселен, зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін Л.Морган ирокездер арасында бірнеше жылдар өмір сүреді, тіпті рулық ұйымдарына қабылданады. Ал, Н.Н.Маклухо-Маклай Жаңа Гвинеяда папуастар арасында бірнеше жылдар өмір сүрген.
   
2. 
   Жалпы маршруттық зерттеу жұмысы – үлкен территорияда алдын-ала жасақталған маршрут бойынша белгілі бір этносты зерттеу жұмыстарын жүргізуге арналған. Мұндай далалық зерттеу жұмысы этнографқа толыққамды, жүйелі, дәлелді және салыстырмалы материалдар жинақтауға мүмкіндік береді.
   

Экспедиция қысқамерзімді (бірнеше апта) және ұзақмерзімді (бірнеше ай) болып келеді. Экспедицияның мерзімі жұмыстың міндеті мен жұмыс жағдайына байланысты анықталады. Ал экспедиция маршруты үзіліссіз әрбір пунктке 2-3 күнге материал жинақтауға тоқтай отырып қозғалатын «линейлік» маршрутқа және базалық немесе ірі пунктте 5-7 күн, сонымен қатар ірі пунктті қоршаған кішігірім елді-мекендерге «базада» жинақталған мәліметтерді тексеру мен аша түсу үшін қысқа мерзімге тоқтай отырып қозғалатын «кустарлық» маршрутқа бөлінеді.

3. 
   Тақырыптық далалық зерттеу жұмысы – белгілі бір өзекті мәселені немесе этностың мәдениеті мен тұрмысының аз зерттелген жақтарын жан-жақты зерттеуге арналады. Көбіне зерттеу пункттерінде азды-көпті ұзақмерзімді аялдамалардан тұратын маршрутпен сәйкес келеді.
   
4. 
   Панельді немесе қайталамалы далалық зерттеу жұмысы – этномәдени құбылыстардың даму динамикасын немесе этноәлеуметтік өзгерістерді анықтау үшін белгілі бір уақыт интервалымен бір объектіні зерттеуге арналады.
   

1. 
   Барлау – зерттеуші мен зерттеу объектісі арасындағы байланысқа негізделген мәлімет жинақтау әдісі. Барлау пассивті немесе қарапайым және қосылған бақылау түрлеріне бөлінеді. Пассивті бақылау барысында этнограф оны қызықтыратын мәліметтерді қағазға түсіріп отырады, ал қосылған бақылау барысында зерттегелі отырған топтардың қызметтеріне тікелей араласады.
   
2. 
   Сұрақ-жауап (опрос) – мәлімет берушімен алдын-ала даярланған сұрақнама арқылы жеке әңгімелесу жолымен немесе анкета арқылы этнографиялық мәліметтер жинақтау әдісі.
   
3. 
   Анкетілеу әдісі. Оның екі түрі бар:
   

1. 
   өз бетімен жергілікті халық жауап беретін анкеталар:
   

• 
  прессалық (анкета мәтіні баспасөз басылымында басылса);
  
• 
  почталық (анкета жауап берушілерге почтамен жіберілсе);
  
• 
  үлестірмелі (анкета жауап берушілердің өз қолдарына үлестірілсе).
  

2. 
   далалық жұмыстар барысында этнографтар анкетаны өздері жүргізетін түрлері:
   

• 
  тақырыптық анкеталар (сұрақтар көлемі шектелмейді, бірақ жинақталған формада);
  
• 
  бланкілі анкеталар (аз сұрақтан тұратын, бірақ белгілі бір құбылыстың қаншама территорияны қамтығандығын анықтау үшін);
  
• 
  уақытша анкеталар (зерттеп жатқан облыстағы алда зерттейтін объектіні анықтау үшін).
  

Этнографияда басқа ғылымдарда секілді күнделікті лексиконда қолданылатын сөздердің мағынасы өзгеше талқыланады, өзгеше мағына береді. Сондықтан болашақ тарихшы-маман этнографиялық материалдарды қолданғанда терминологиядан хабары болуы керек.

Далалық жұмыстар барысында оқушылар үшін материалдарды жинақтаудың ең оңтайлы тәсілі – сұхбаттасу жолы болып табылады. Ол үшін ең алдымен жергілікті тұрығндар арасынан информаторларды табу керек. Ең басты мәселені назардан тыс қалдырмау үшін сұхбат негізінен алдын-ала құрылған сұрақнама арқылы жүзеге асады.

Зерттеуші – оқушы бір информатордың берген мәліметтерін екіншісімен салыстыруы керек және жинақталған материалдарды түрлі құжаттарда сипаттауы тиіс. Бұл құжаттар қатарына далалық күнделік, экспедициялық күнделіктер, сызба нұсқаулар, фотосуреттер, бейне таспалар т.б. кіреді.

Далалалық күнделікте ең алдымен төмендегідей мәліметтер жазылады:

1. 
   жазба жүргізген аймақ – облыс, аудан, ауыл;
   
2. 
   мәлімет кімнен алынған – аты-жөні, тегі, ұлты, жасы, мамандығы;
   
3. 
   жазбаны кім жүргізді, жазба күні;
   

1. 
   Маусымдық этнографиялық далалық зерттеу дегеніміз не?
   
2. 
   Станционарлық далалық зерттеу әдісі дегеніміз не?
   
3. 
   Эксперимент дегеніміз не?
   
4. 
   Бақылау әдісі қалай жүзеге асады?
   
5. 
   Раса, фрейдизм, ескілік, дәстүр, экзогамия, эндогамия дегеніміз не?
   
6. 
   Этнографиялық материалдарды оқу-тәрбие жұмыстарында қолдану жолдары?