Семей мемлекеттік педагогикалыќ институты

2.Абайдың шығармашылығы

Ұлы ақын, ағартушы, қазақтың жазба әдебиетінің және әдеби тілінің негізін салушы – Абай (Ибрахим) Құнанбайұлы Өскенбайұлы Шығыс Қазақстан облысы (бұрынғы Семей уезі) Абай ауданында (бұрынғы Шыңғыстау облысы) Шыңғыс тауының бауырында дүниеге келді. Абай атақты Тобықты руының Ырғызбай деген тобынан тарайды. Ол ауыл молдасынан оқып жүрген кішкентай кезінен-ақ зеректігімен көзге түседі. Кейін ол Семей қаласында 3 жылдық медресе тәрбиесін алады.
Абай көпті көрген әжесі Зеренің тәрбиесінде болды. Шешесі Ұлжан да ақылды ананың бірі болған. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы орта жасқа келгенде атқа мініп, ел билеу жұмысына араласқан заманы, Ресей патшалығының Қазақстанның батысы мен орталық аймағын отарлап, ел билеу жүйесін өз тәртібіне көндіре бастаған кез.
Құнанбай өз заманында ел басқарған адам болды. Ол ел билеу ісіне балаларының ішінде Абайды баулып, араластырды.
Абайды оқудан ерте тартып, оқудан шығарып алуы да сол билікке ұлын қалдыру мақсатында еді. Әке еркімен ел ісіне жастай араласқан Абай тез есейіп, балалықтан да ерте айырылып, жастайынан ел ішіндегі әңгіме, сөз өнерін, билердің шешендік өнеріне құлақ салып, өзінің ерекше талантымен бойына сіңіре білді.
Елі үшін әділет жолын ұстанған Абайдың үстінен арыз да жазылып, үш-төрт ай тергеліп, ақталып шықты.
Әке-шешесінің қасында жүрсе де жас Абай оқудан қол үзбейді, бос уақытында қазақтың мәдениетін, араб, парсы, шағатай тілдерін үйренеді. Шығыс әдебиетінің алыптары Низами, Хожа Хафиз, Науаи, Физули т. б. ақындарының өлеңін жаттап өседі. Кейін ол орыс әдебиеті мен тілін өздігінен үйреніп, орыстың ұлы ойшылдары Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Щедрин, Некрасов т. б. шығармаларымен танысады. Сонымен бірге ағылшын ғалымы Дарвиннің, Шекспирдің шығармаларын да оқиды. Соның арқасында дүниетанымын кеңітіп, білімін шыңдай береді.
Абай ауқатты отбасынан шықса да халқына үнемі жақын болды, олардың дауын даулап, мұңын жоқтады. Мұны оның мына өлеңінен көруге болады:

...Кедейдің өзі жүрер малды бағып,

Қар жауса да тоңбайды бай баласы,

Жасы отыздан асқан Абай орыс тіліндегі кітаптарды мықтап оқуға бұрылады. Сол кезде Семейге айдалып келген орыс демократтарымен танысады. Соның ішінде өзінің ерекше танысып, араласқаны Михаэлис болды. 1880 жылдары айдалып келген Долгополов, Леонтьевтермен да танысып, өзі олардан үйрене жүріп, өзі де оларды халқының салт-дәстүрімен таныстырып, қол ұшын берді.

Туған халқын сүйіп, оны қасіреттен құтқаруды, бодандыққа қарсы Абай халқын оятып, береке-бірлікке шақырды. Туған халқы да Абайын сүйіп, қатты құрметтеді. Өмірлік мағынасы зор өлеңдерін жатқа айтып, тұмардай сақтады. Шынында әр сөзі теңіздің тереңіне тартқандай мың батпан ойдан туған, кісіге берер шабыты мен шапағаты мол Абай әр қазақтың бағдаршамы іспетті.

Абай өлеңдерінің тақырыбы жан-жақты әлеуметтік аясы кең. Өлеңдері халықты өнерге, білімге, ғылымға шақырады, әрі жанға жайлы, жүрекке жылы тиетін махаббат өлеңдері болып келеді. Сондықтан Абай өлеңдері XIX ғасырдағы «қазақ қоғамының айнасы» деп те аталады.

Ақын 1904 жылы туған жерінде қайтыс болды. Сүйегі Жидебай деген жерге қойылды. Қазір сол Жидебайда ақынның өзі тұрған үйде әдеби-мемориалдық мұражайы бар. Жер бетіндегі күллі қазақ қауымы өздерінің ұлы Абайымен мақтанады. Олар күн өткен сайын Абайды жаңа қырынан тануда. Өйткені Абай мұралары бүгін де, болашақта да өзінің өміршеңдігімен мәңгі жасайтын ғажап туындылар.

Абай шығармалары қазірдің өзінде көптеген тілдерге аударылып, әлем халықтарының жақсы бағасын алуда. Соның бір дәлелі, Қытай Халық Республикасында Абай шығармаларының қазақша нұсқаларынан сырт оның үш бірдей дастаны және өлеңдері мен қара сөздері қытай тілінде жарық көрді.

Бекіту сұрақтары:

1 Абайдың ақын болып қалыптасуына ықпал еткен кімдер?

2.Абайдың балалық шағы қай жерде өтті?

3.Абайдың шығармаларының тақырыбы?
Әдебиеттер:

1. Абай Құнанбаев: Библиографиялық көрсеткіш (екі тілде). - Алматы: ҚР-ның Ұлттық кітапханасы, 1995. - 302 б.
2. Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны // Абай. - 1992. - №3. - 23 - 28 б.
Әуезов М. Абайдың лирикасы // Сөзстан. 7 - кітап - Алматы, 1996. - 39-58 б.
3. Әуезов М. О. Абайдың туысы мен өмірі // Абай. - 2003. - №3. – 28 - 34 б.
4. Бэйхай Су Қазақтың ұлы ақыны – Абай // Абай. - 2003. - №1. - 1 - 4 б.
5. Борбасов С., Ізтілеуова С. Ұлы ақын тәлімі және ұлттық рухани келбеті // Семей таңы. - 1994. - 4 қазан.
6. Құнантаева К., Халитова И. Абайдың қара сөздеріндегі педагогикалық ой-пікірлер // Ақиқат. - 1994. - №4. - 70 - 73 б.
7. Сұлтанбеков М. Осы жұрт Ескендірді біле ме екен?: Абайдың Зұлқарнайы туралы поэмасы хақында // Семей таңы. - 1990. - 16 қазан. - 4 б.
№ 3 дәріс Абай шығармашылығының қайнар бұлақтары.Абай – ұлттық жазба әдебиетінің негізін салушы

Сабақтың мақсаты: Ұлттық жазба әдебиетінің негізін салудағы Абайдың қосқан үлесі туралы кеңінен ой қозғап, насихаттау.

Тірек сөздер: мәдениет, әдебиет, отаршылдық,жұрт, ақындық дәстүр т.б.

Сабақтың жоспары:

1.Абай шығармаларының қайнар бұлақтары

2.Абай-ұлттық жазба әдебиетінің негізін салушы

Отаршылдықтың қанды шеңгеліне түсіп, елдігі шайқалудың үстінде тұрған қазақ қауымына тіршіліктің отын сепкен, «суға кетіп бара жатқан» халықтың қолына іліккен тал болған, тынысы тарылғанда көкірек сарайын ашқан жұпар ауа іспетті, қазақ жұрағатын жойылудан аман сақтап қалып, аяққа тұруына, ес жиып, бас көтеруіне толық әсер еткен баға жетпес дүние ол - хакім Абайдың шығармалары. Философиялық, тарихи, саяси ең­бектер емес, Абайдың қуатты поэ­зиясы мен ғақлиялары. Сон­дықтан да Абай шығармаларының жи­нақталып, жүйеленіп, баспаға ұсы­нылып, жарияланып шығуы - қа­зақ мәдениеті мен әдебиетінің өр­кендеуіне ғана емес, қазақ елі­нің елдігіне, мемлекеттігіне қадам бас­тырған, қалыптастырған елеулі құбылыс болды. Әрине, ақынның алғашқы жи­нағының жариялануының басы-қа­сында Әлихан Бөкейханов сын­ды Алаш көсемінің, Абайдың өз балалары мен жақын туыстарының жүргендігі ақиқат. Оның ішінде Кәкітай Ысқақұлының ардақты есімі алдымен ауызға түсетіндігі белгілі. Өткен жылы жинақтың 100 жылдық мерейтойына орай республика көлемінде түрлі іс-шаралардың өткізілгені көпшілік қауымға аян. Біздің мақсатымыз осы жинақтың жариялануы та­рихына байланысты әлі де ашық ай­тылмай келе жатқан факторлар тұрғысында болмақ. Көрнекті абайтанушы ғалым А.Нұрқатов өзінің «Абайдың ақын­дық дәстүрі» еңбегінде тұң­ғыш жинақтың жариялануына байланысты Кәкітайдың ұлы Әр­хам Ысқақовтың «Қазақ әдебиеті» га­зетінде 1959 жыл­дың 27 нау­ры­з­ын­да жария­лан­ған «Әкем туралы есте­ліктен» ат­ты мақаласына сүйе­не отырып, мынадай мәліметтерді келтіреді: «1906 жылы жаз шығып, киіз үй тіккенде Кәкітай қос тұр­ғы­зып, Мүрсейіт молланы шақы­рып ал­ды да, «сен мына біз жина­ған Абай өлеңдерін реттеп жаз» деп оңа­ша қосқа отырғызды. Мүр­сейіт асық­пайтын, арабша сұлу жа­затын адам еді. Бір ай ша­масында кө­шірім­ді әзірлеп алып, Кәкітай Се­мейге жүріп кетті. Жол шығынына екі семіз ат, екі семіз түйесін әкет­кен-ді. Малын Се­мей­де ақшалап алып, Омбы қаласына кет­тім деп хат жазды...» Осында ақын өлеңдерінің жүйе­леп көшіру ісін 1906 жылы жаз айында басталғандығы жөнін­де ақпарат берілген. Алайда сана­лы ғұмырын абайтану мәсе­ле­лері­не, Абай мұрасының толықтай иге­рілуіне арнаған ғалым Қ.Мұ­хамедхановтың Кәкітай Ысқақұлы туралы жазылған мақаласында Әрхам естелігіне сүйене отырып, 1905 жылдың жаз айында Мүр­сейіт­ке қолжазбаны көшірту ісі­нің басталғандығын айтып өтеді. Ғы­лыми хронологиялық дәлдік үшін Абайдың тұңғыш жинағын жариялауға дайындық ісі 1905 жылдың жаз айында басталған деген тұжырым орныққаны дұрыс көрінеді. Себебі ақын жинағын шығарушылардың бірі Әлихан Бөкейхановтың Кәкітай туралы мақаласына сүйенетін болсақ, Кәкітаймен 1900 жылдан бері таныстығы, Абай қайтыс болған­нан кейін 1904 жылы марқұмның балаларына өлеңін кітап етіп бас­тыру жөнінде ұсыныс жасағаны, 1905 жылы шілденің аяғында Кәкі­тай­дың Абайдың қолжазбасын алып, Омбыға келгендігі баян­дала­ды. (Мұхамедханов Қ. «Абай кіта­бын алғашқы шығарған Илияс Бо­ра­ганский». Алматы, 2009). Әрхам Ысқақовтың «Қазақ әдебиеті» газетінде 1959 жылы жа­рияланған естелігі сол кездегі сая­си идеологияға байланысты редак­цияланғаны айқын көрінеді. «Жы­лымықтың» лебі болғанымен, то­талитарлық жүйе механизмі қар­қынды жұмыс істеп тұрған заман, Алаш көсемдерінің ақталмаған ке­зеңі болғандықтан, Ә.Бөкейханов тұлғасына байланысты жайттар түгелімен өзгеріске ұшырап беріл­ген. Сонымен, Абайдың қолжаз­баларын әдіптеп хатқа түсіріп, үкі­лі үмітпен Омбыға аттанған Кәкітайдың, сондай-ақ Абай жи­­на­ғының жолы болмайды. Жи­нақты баспаға әзірлеп, соңғы ре­дак­цияларын жасап жүрген Ә.Бө­­кейханов патшалық жандарм­дары тарапынан 1906 жылдың қаң­тар айының басында тұт­қын­да­лады. Әлиханның тұтқындалуына байланысты жинақты бастыру ісі біраз кешеуілдейді. Кәкітай үшін жаңа жоспар жасап, қайткен күн­де де кітапты бастыруды жүзеге асыру мақсаты алға шығады. Әрхам Кәкітайұлы: «Одан кейін әкем «Омбыда бастыра алмадым, Қазан қаласына жүріп кеттім» деп тағы да хат жазды. Бір жұмадан соң «Қазан қаласындағы баспаха­на­лардың басуға уақыты болмады. Сон­дықтан Петербург баспаха­на­ларымен шарт жасастым. Тез 200 сом ақша салыңдар» деген телег­рам­ма келді». Осы арада талай құпияның сыры жатыр. Абай өлеңдерін Қа­зан қаласындағы баспаханалардан басуға неге мүмкіндік болмады? Әрхам Кәкітайұлы бұл кедергі­лер­дің сырын білсе де, зұлым жүйенің теп­кісінен ашып айтпаған сыңай­лы. Қазақ кітабының қилы да қасі­рет­ті тарихын зерттеген ғалымдар Ш.Елеукенов,Ж.Шал­ғынбаева­лардың «Қазақ кітабының та­рихы» атты еңбегінде отаршылдық жүйенің, патшалық Ресейдің өз боданындағы түркі-мұсылман ха­лықтарының кітап бастыру ісіне байланысты ұстанған саясатының бетпердесі сыпырылып, қанды жүзі айқын көрсетілген. ХІХ ға­сыр­дың соңғы ширегінде мұсыл­ман, діни әдебиеттің көптеп шы­ғуы­нан, «Қазанда, басқа қалаларда қазақ кітаптарының көптеп ба­сылуы, оған қоса шеттен мұсы­л­мандық әдебиеттің ат-нөпір үсте­мелеп түсуі - осының бәрі қазақ қоғамына исламның, ол арқылы панисламизм, пантюркизм идея­ларының ықпалының күшейе түсуі­нен» қорқып, аталмыш бағыт­тағы кітаптарды қазақ даласында кең таратпаудың жолдарын қарас­ты­рып, түрлі әккі де зымиян амал­дар­ға барады. Олардың басшы­лық­қа алған нақты ұстанымдары мынадай: 1875-1880 жылдары Бас­пасөз басқармасын В.Григорьев басқарған кезде «кітап ел арасына көп тараса, күш алып кетеді. Ен­деше, оны осы күшінен айыру кө­лемін қысқартып, ауыздықтай беру керек» дескен. Соны әккі чи­новник Смирнов былайша жүйе­лейді: «Қазақ басылымдары оқу­шысына қымбатқа түсетін бол­­сын. Оның бағасын удай қылу­дың бір айласы - цензор штем­пе­лін бұлдау, ол үшін көп қаражат айырып алу» дейді. Кітап шығару - коммерциялық іс. Кітап сауда айналымына түс­кендіктен, үкімет тиісті салығын са­лады. Смирновтың айтып тұр­ғаны - көлденең салық. Салықтан бе­лі қайысса, мұсылмандар кітап шы­ғара алмайды, қаражаты жет­пейді деп тұр. Бұл патшалық шенеуніктердің ұстанған ұстанымдарының бірін­ші тармағы ғана. Боданындағы түркі-мұсылман халықтарын ру­хани тұншықтыру, санасын оят­пау, орыстандыру саясатын жүр­гізу сынды сұрқия мақсаттар жат­ты олардың көкейінде. Абай жинағының Қазан бас­паларында жарық көрмеуінің бірін­ші себебі осы болса, екінші се­бебі де саяси цензура саясаты бол­са керек. Қазанда шығатын қа­зақ кітаптарына арнайы жіті ба­қылау қойылғаны, кітап шық­пас­тан бұрын арнайы өкілетті адам­­­­дар тілмәштар арқылы кітап маз­мұнымен мұқият танысып шы­ғатындығы, патшалық Ресейдің отар­шылдық саясатына қайшы келетін идеялар болса, ол кітап­тардың түбірімен жойылатындығы жоспарлы түрде іске асырылған және бұл істерге байланысты тарихи деректер «Қазақ кітабының тарихы» атты еңбекте көптеп кез­деседі. Қазанға барып тауы шағылған Кәкітай 1900 жылғы «Тәржіман» газетінде жарияланған мақала арқылы таныс, Петербург­тағы И.Бораганский баспахана­сы­на жол тартады. Абайтанушы Қ.Мұхамедханов Абайдың «Тәр­жіман» газетін оқып тұрғандығы, сон­дықтан ақынның айналасы И.Бораганский баспаханасы туралы білгендіктерін айтады. К.Ыс­қақұлының да сол кездегі аста­на Петербургтегі ондаған басқа бас­паханаларға емес, арнайы И.Бо­ра­ганскийдің баспаханасына жол тартуы кездейсоқ іс емес. Әрхам Кәкітайұлының «Сон­дықтан Петербург баспаха­на­ларымен шарт жасастым. Тез 200 сом ақша салыңдар» деген теле-г­рам­­ма келді» деген сөздерінің аста­рында үлкен тарих жатыр. Ж­оғарыдағы үзіндіде келтірілген бұра­тана халықтардың кітап бас­тыру істерінің құнын шарықтатып, баға­сын асқақтатып, түрлі салық­тар­дың, төлемдердің ойдан шыға­рылуы арқасында шындығында да, қазақ сынды халықтардың кітап басу ісі едәуір қиындыққа ұшы­рады. Кәкітайдың елден 200 сом ақша сұратуы - соның айғағы. ХХ ғасырдың басында ірі қара малдың сол кездегі нарықтағы бағасы 3 сом болғандығын ескере­тін болсақ, 66 ірі қара малдың құ­ны екендігі, ал тіпті 5 сомнан есеп­тейтін болсақ, 40 қара малдың құ­ны екендігі анықталады. Осы жер­ден-ақ патшалық Ресейдің зұ­лым саясатын анық көруге бола­ды. Абайдың балалары мен Құнан­бай қажы ұрпақтары осындай қаржыны жинап, хакім Абайдың сөз­дерін жарыққа шығарады. Адал сүт емген, алып әкеден арлы болып туған халық перзенттері ғасыр ерлігіне тән іс атқарып, қа­зақтың елдігін, азаттығын, рухын сақ­тап қалған теңдесі жоқ қазы­на­ны халықтың игілігіне жаратады. Кітап бастыру ісі тек қыруар қар­жыны құюмен ғана біткен жоқ, бас­па шарттарына сай оның қа­тесін түзету, жүйелеу сынды істер де едәуір қиындық тудырған. «Кәкітай бір айда қайта оралд­ы. Кітаптың корректорлық міндетін өз мойнына алыпты. Бас­пахана әр баспа табақты Се­мейде Абай түсіп жүретін Әнияр үйіне жіберіп тұратын болыпты. Әнияр Кәкітайға жеткізіп тұрды. Кәкітай оның қатесін түзеп, қайта Петер­бургқа жіберіп отырды. Осындай сер­гелдеңмен жүріп, Абай өлең­дерінің бірінші жинағы 1909 жы­лы, яғни үш жылда зорға жарық­қа шықты. Әріп терушілердің қазақ­тың сөзін ұқпауынан қатесі көп болды, толық түзеуге мүмкіндік бол­мады». Әрхам аға айтып отырғандай, Абай өлеңдерін тұңғыш рет жа­рық­қа шығару осындай сергелдең­ге ұласып, кітап төрт жыл дегенде қазақпен қауышады. Бір кітап тарихы - бір халықтың сол кезең­де­гі тарихына пара-пар, қоғамдағы саяси-әлеуметтік, тарихи жағдаят­тар­дың көрінісі болып тұр. Бір кітап тарихы - ХХ ғасыр­дың басындағы қазақ қасіретінің айғағына айналған. Сол бір кітап - ұлттық санамызды оятып, ел болуы­мызға септік болды. Осы кітап арқасында қазақ қоғамы, қазақ ұлты жоқ болып кетуден аман қалды. Патшалық өкімет қан­ша кедергі мен қиындық жа­саса да, қолдаушысы бар асыл мұра жарық көріп, халық игіліне ай­налды. Өскелең жас ұрпақ хал­қымыздың қилы тарихын біліп, асыл ерлеріміздің есімдерін ардақтап жүруі тиіс. Осындай елі үшін атқарған теңдессіз еңбегі үшін Кәкітай Ысқақұлы Құнан­баевтың атына еліміздің бас қала­ларынан көше атауларын беріп, халық жадында мәңгілікке қал­дыруға шаралар жасалуы керек.

1. 
   Абай – ұлттық жазба әдебиетінің негізін салудағы басты мақсаты не?
   
2. 
   Абай шығармашылығының нәр алған көздері?
   

1.Абай Құнанбаев: Библиографиялық көрсеткіш (екі тілде). - Алматы: ҚР-ның Ұлттық кітапханасы, 1995. - 302 б.

№ 4 дәріс Абай-қазақ поэзиясының реформаторы .Қазақ поэзиясына Абай әкелген жаңалықтар. Абай ойшыл, философ ақын

Сабақтың мақсаты: Абайдық қазақ поэзиясына әкелген жаңалықтарына тоқталу, ақын тыңнан енгізген өлеңіндегі жаңа түрлердің сыр-сипатын жете таныту. Абай философиясының дамуы мен қалыптасуына кеңінен тоқталу.

Тірек сөздер: поэзия, қара өлең, ұйқас, жан, құдай, алла, философия, жаратқан,адамзат.

1. 
   Абай қазақ поэзиясының реформаторы
   
2. 
   Абай әкелген жаңалықтар
   
3. 
   Абай ойшыл, философ ақын.
   

Қазақ поэзиясының бар мазмұнымен, бар көркемдігімен қанағаттанбай, оның мазмұнын да, көркемдігін де қазақ әдебиетінде бұрын болмаған биік сатыға көтерген Абай қазақтың өзінен бұрынғы өлең өлшеуімен де қанағаттанбайды, жаңа түрлер, жаңа өлшеулер іздейді.

Абайға дейінгі қазақ поэзиясындағы әлгі үлгілерге өлеңнің метрикалық құрылысы жағынан болсын, Абайдың қосқан жаңалығы – үш, төрт, бес, алты, сегіз буынды жолдары бар өлең. Үйлес жөнінде қазақ поэзиясына Абайдың қосқан жаңалығы – жиырма.

Бұл жаңалықтарды тапқанда Абайға жәрдемші болған орыс поэзиясы. Бірақ орыс поэзиясының мазмұнынан алған үлгілері сияқты, түрінен алған үлгілерін де қазақ халқының ұғымына дәлдеп, қазақ тілінің заңына сүйене отырып алады. Қазақ поэзиясының төрт буыннан артық тапқан түрлерінің ешқайсысында бұзбайды, қазақ сөзінің әрбір буыны негзінде үш дыбыстан артық дыбысты көтермейтін, төрт дыбысты буын сирек кездесетін заңын да Абай қатты сақтайды. Абайдың қазақ поэзиясына қосқан жаңалығы – силлабикалық өлеңнің заңын бұзуында емес, өлең жоларының өлшеуі мен үйлестерін байытуда.

Енді Абайдың осы жаңа түрлерін талдап көрейік.

Бірінші. Әрбір шумағында төрт жол, әр жолында алты буын бар, үйлесі – а,б,а,б болып келетін өлең:

Қызарып, сұрланып, - а

Лүпілдеп жүрегі - - б

Өзгеден ұрланып, - а

Өзді-өзі керегі. – б

Екінші. Бірнеше өлеңін осы - әр шумағында төрт жол, әр жолында алты буын бар, үйлесі – а,б,а,б, боп шалыс келетін түрмен жазған Абай «Болды да партия» деген өлеңінде де төрт жолды шумақпен әр жолын алты буынмен, әр шумағын шалыс үйлеспен жазады. Бірақ бұл өлеңдегі жеті шумақтың екінші, төртінші, алтыншы, сегізінші, оныншы, он екінші, он төртінші жолдарының аяғы: «жарылды», «шарынды», «кәріңді», «барымды», «арымды», «тамырды», «сабырды», «тарыңды», «сарынды», «жарымды», «тарылды», «қарымды», «зарымды» деген он төрт үйлеспен бітеді. Буындарын сызықпен белгілегенде, бұл өлеңнің сызықтары мынадай:

Ххх ххх – а Ххх ххх – д

Ххх ххх – б Ххх ххх – б

Ххх ххх – а Ххх ххх – е

Ххх ххх – б Ххх ххх – б

Ххх ххх – г Ххх ххх – е

Ххх ххх – б Ххх ххх – б

Ххх ххх – г Ххх ххх – ж

Ххх ххх – б Ххх ххх – б

Ххх ххх – в Ххх ххх – ж

Ххх ххх – б Ххх ххх – б

Ххх ххх – в Ххх ххх – з

Ххх ххх – б Ххх ххх – б

Ххх ххх – д Ххх ххх – з

Ххх ххх – б Ххх ххх – б

Үшінші. Әрбір шумағында төрт жол бар, әр жолы жетібуыннан, үйлесі – а,а,б,а болып келетін өлең:

Айттым сәлем, қаламқас, - а

Саған құрбан мал мен бас – а

Сағынғанда сені ойлап, - б

Келер көзге ыстық. – а

Төртінші. Шумағы да, жолдарының буын саны да үшінші түрдей, бірақ үйлесі – а,б,а,б боп шалыс келетін өлең.

Сонда көңлім жоқтайды – а

Татуы мен асығын. – б

Көзі жетіп тоқтайды – а

Өткен күннің қашығын. – б

Бесінші. «Білімдідін шықққан сөз» деп басталатын өлең. Бұл өлеңнің бастапқы шумағы үшінші түр сияқты: төрт жолды, әр жолы жеті буынды, үйлесі – а,а,б,а боп келеді де, екіншісі шумақтан бастап, 8 шумақты, 32 жолды бұл өлең өзгереді.

1. 
   Үйлесі – «сөз», «кез», «көз», «тез», «ез», «күйез», «мінез», «без», «жез», «бөз» боп, бірнші, екінші, төртінші, сегізінші, он екінші, он алтыншы, жиырманшы, жиырма төртінші, жиырма алтыншы, отызыншы жолдарда үйлесіп отырады; бастапқы шумақтағы а,а,б,а – ға қалған шумақтардың соңғы жолдары түп-түгел үйлеседі.
   
2. 
   Бұл өлеңдегі сегіз шумақтың бәрі де төрт жолды, әр жолы жеті буыннан құралатын өлең болғанмен, екінші шумақтан бастап, үйлесі – в,в,в,б болады да, қалған шумақтарының бәрі осы ізбен кетеді.
   

Сөз тыңдамас ол баяу. – в

Өз өнерін тұр таяу, - в

Ұқпасын ба сөзді тез? – б

Сөзге жуық келер ме?- г

Түзу сөзге сенер ме, - г

Түзелмесін білген ез? – б

Желсіз түнде жарық ай,- а

Сәулесі суда дірілдеп,- б

Ауылдың алды терең сай- а

Тасыған өзен дүрілдеп. – в.

Жетінші. Әр шумағында алты жол бар, әр жолында жеті буын бар, үйлесі – а,а,б,в,в,б боп отыратын өлең.

Өзін - өзі күндейді –а

Жақынып жаттай міндейді – а

Ол – арсыздық белгісі –в

Ұятсынбай, ойланбай – в

«Қой» дегенге тіл алмай – в

Іс қылмай ма ол кісі – б

сегізінші. Бір шумағында алты жол бар, 1,2,4,5 жолдары бес буыннан, 3,6 жолдары жеті буыннан, үйлесі – а,а,б,в,в,б болып келетін өлең.

Бай сейілді –а

Бір бейілді, - а

Елде жақсы қалмады. – б

Елдегі еркек, - в

Босқа селтек –в

Етіп елін қармады, -б

Абай – ойшыл, философ, ақын. Абайдың философиялық ой – пікірлері
Әлем халықтары әдебиетінің тарихында философиялық лириканың даму жолында, түп иені танып-білу талпынысында әрқилы дүниетанымдық көзқарастар көрініс беріп жатты. Әсіресе, бұл күрделі мәселеде классикалық сопылық поэзия авторлары басым түсіп жатқаны шындық еді. Қараханидтер билігі тұсында (ІХ-ХІІ ғасыр) сопылық поэзияның философиялық лирика жанрында дүниенің сырын танып-білу тақырыбының шеңбері кеңейіп, философиялық дүниетаным деңгейіндегі ой-толғаныстар тұғыры қол жетпестей биікке көтерілді.

Түрік халықтары әдебиеті классиктерінің бұл кезеңде философиялық, гуманистік мұрат-мақсатты ұстануы жөнінде әлем әдебиетінің биік тұғырына көтерілуі Жүсіп Хас хажиб Баласағұнның «Құтадғу білік» дастаны мен Ясауидің «Диуани Хикмет» туындыларынан көрінді.

Түрік халықтары әдебиеті тарихында қазақ поэзиясы ХҮ-ХҮІІІ ғасырдағы қазақ хандығы тұсындағы өзіндік қайталанбас ерекшелігі бар ауызша түрде жырланатын поэзия қалпына түсті. ХҮІІІ ғасырдағы қазақ поэзиясында қазақ халқының дүниетанымы поэзия тілінде жырланып, философиялық көзқарасы толғау, өлең жырларында біршама көрініс беріп отырды.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы өмір шындығы философиялық лирика жанрындағы Абай мен Шәкәрім шығармаларында тақырыбы жағынан айрықша дараланып, назар аударғаны түп иені теологиялық және ғылыми тұрғыдан танып-білуге шешуші түрде мән бере жырлануында жатыр. Философиялық лирикадағы бұл рухани соны ұмтылыс тамырсыз, төркіні беймағлұм дерексіз құбылыс емес еді. Бұл ой толғаныстар орта ғасырдағы Тұран жеріндегі түрік халықтары поэзиясынан ойып тұрып орын алған түп иені таныл білу жолындағы Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білік», Ясауидің «Девони хикметі» мен Махмұт Қашқаридің «Девони ат-түрік» туындыларынан нәр тарып жатқан еді. Абай мен Шәкәрім солар салған ата дәстүрді өз заманы талабына қарай жаңғыртып дамытушы ойшыл ақындар болды.

Абай бастаған философиялық лирикада түп иені танып-білу жолында жантану іліміне айрықша назар аударуы байқалады. Қазіргі әдебиетте психология пәнін жантану ғылымы деп атап жүруі шындыққа жанаса бермейді. Өйткені, логика ойлаудың заңдары туралы ғылым болса, психология нерв жүйесіне байланысты адамдағы психикалық құбылыстардың заңдылығын зерттеп жүйелейтін ғылым саласы ғана. Сондықтан ол ғылымды ғарыштан келетін жанға байланысы рухани құбылыстан тыс болуы себепті де, оны жантану іліміне жатқыза алмаймыз. Жантану ілімі саласында Абай дәстүріне сүйене отырып, Шәкәрім бұл күрделі де терең мәселеге біржолата мән бере қарауы себепті, ұзақ жылдар бойы сарыла іздену жолына түсті.

Абай шығармаларында философиялық лирикаға бет бұру 1889 жылдардан басталды да, түп иені тану мен жантану іліміне тереңдеп, жан-жақты ой-толғаныстарына бату өмірінің соңына дейін жалғасты. Жантану іліміне Абайдың ақын шәкірттерінің арасынан Шәкәрім ғана жеке-дара Абай дәстүріне айналған философиялық лириканы дамыту, жаңарту жолына біржолата бет бұрды.

Шәкәрім 1898 жылдан бастап түп иені танып-білумен ол жолдағы пайда болған жантану іліміне терең бойлау бағытына біржолата бет бұрып, қорытқан ой байламдарын:

Қырықтан соңғы иманым,

Отыз жылдай жиғаным, –

деп, отыз жылдық іздену жолындағы қол жеткен ой желісінің негізін «Үш анық» деп аталатын философиялық қолжазбасында желілі жүйеге түсіріп, баяндап берді.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ поэзиясында Абай мен Шәкәрімнің философиялық лирикасында түп иені танытудан туған жантану ілімі хақындағы философиялық ой-толғаныстарының танымдық деңгейіне сол кезеңдегі батыс пен шығыс поэзиясы жете алмағаны шындық.

Абайдың түп ие мен жантану іліміне ой жүгіртіп ізденуі 1889 жыл мен 1902 жыл аралығындағы бір мүшелге жуық уақыт алғанын көреміз. Бір мүшел ішінде осы тақырыпқа 13 өлеңі мен 6 қарасөзін арнады. Абайдың осы ой-танымдарынан нәр алып, ойшылдық дәстүрін жалғастырып дамытқан шәкірті Шәкәрім де түпиені танып-білу мен жантану іліміне өзіндік қайталанбас ой-пікірлері мен қорытынды ой-танымдарын ұсына отырып:

Кейінгі жандар қабылдар

Айтылған түзу жолымды, –

деп, келешек заман жастарына өз рухани мұрасын аманат етеді. Әрине, Шәкәрімнің түзу жолы – бүгінгі біздің арман қуған тәуелсіздік замандағы рухани жолымызбен үндестік табуымен бірге заман талабына да сай келіп тұр. Өйткені қазіргі үшінші мыңжылдықта ғылым адамгершілік пен діни бастаулардан желі тартып, дін ғылымиланған кезде өз мәнімізді яғни жанымызды Шәкәрім меңзеген жолмен ғана тани алмақпыз.

І

Түп иені танып, білуге ұмтылған ойшыл ақын Абай ой дариясына қадам басқанда:

Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын, – деп,

хақлиққа мақұлық ақылы жете алмайтындықтан, «Ақылға сыймас ол Алла» деген қорытындыға келген еді.

«Алла деген сөз жеңіл» деген атақты өлеңінде түп иені танып білудің түп қазығы жүректе деген танымды ұстанады. Түп ие жайындағы философиялық деңгейдегі ой танымының негізі сопылық поэзия классиктерінің ұстанған танымдық жолы болатын-ды. Абай өзі де поэзиясында жүректің культін көтеріп жырлап өтуі жай құбылыс емес, күрделі дүниетанымға жетелейтін сенімді бағдар болатын. Міне, осы түп иені танып білудегі Абай әрекеті мен туындыларындағы ой-танымдарын дәстүр ретінде жалғастырған Шәкәрім таза ақылға сүйене отырып, өзінше танып, жаңғырта түсті.

Шәкәрім сопылық поэзияның символдық бейнелермен перделенген белгілерін өз поэзиясында көркемдік тәсіл тұрғысынан пайдаланады. Мысалы:

Менің Жарым қыз емес,

Хақиқаттың шын нұры, –

деп, сопылық поэзия классиктерінің бірінші сүю ұғымындағы Аллаға ғашықтықты сұлу жарға деген махаббаттық сезімінің орнына Шәкәрім «Хақиқаттың шын нұрына» балай суреттеуінен түп иені іздеп отырғаны айқын көрініп тұрады.

Түпиені іздеуге қозғау салған, өмірді жете танып білуге деген құштарлық пен талпынудан туған:

1. Неден бармын?

2. Не қылған жөн?

3. Жоғала ма жан өлген соң?

деген үш сұраққа Шәкәрім айрықша мән бере қараған.

Осы аса күрделі үш сұраққа жауап іздеу жолындағы Шәкәрім ізденістерінің бастау көзі Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясындағы «Ақын аға» тарауында Абайдың әдеби мектебіндегі ақын-шәкірттері Дәрмен, Көкбай, Шұбар (Шәкәрім), Ақылбай, Мағауия, Кәкітай т.б. арасындағы хақиқат жайлы талас-пікірлерде жатыр. Осы пікір таласына сөзге төрелік айтатын Абай толғаныстарында берілетін «…Хақиқаттың шешуі: Жаратушы кім? Ғалам дегеніміз не? Жан не нәрсе және адамның хақиқатты білудегі дерегі не?» деген күрделі сұрақтарға берген жауап сөзінде зор танымдық ойлар төркіні жатыр. Заман қысымын көп көрген кеменгер жазушы М.Әуезов аталы ой танымын яғни Абай мен Шәкірімнің жантану ілімінен із тастап кетуді мақсат тұтқаны аңғарылып тұр.

Түп ие (Хақиқат) пен ғаламды танып білудегі Шәкәрім көзқарасында қос қабатты қатпарлы таным жігі жатқаны да аңғарылады.

Шәкәрім танымындағы төменгі қабат – күн жүйесіне байланысты туындаған. Шәкәрім күн – ата, жер – ана деп қарап, жер планетасындағы тіршіліктің пайда болу, даму жолын яғни, «неден бармын?» деген философиялық сұраққа жауап беруге ұмтылатыны «Тіршілік, жан туралы» өлеңіндегі ой-толғаныстарында тереңнен талдай отырып берілген.

Абайдың:

Күн – күйеу, жер – қалыңдық сағынышты,

Құмары екеуінің сондай күшті

дегені, Шәкәрімде «Күн – ата, жер – ана» ұғымында дамытылып жалғастырылған. Көк аспаннан күннің жазғытұры төнуі, жер ананың тотықұстай түрленіп толысуы – бәрі тіршілік атаулының шығу көзін меңзейді. Бұл құбылыстың нәтижесі Шәкәрімде былайша суреттеледі:

Жарықтан бізді бу қылған,

Құбылтып буды су қылған,

Суынан топырақ қатырып,

Топырақтан жасыл туғызған.

Ие кім сонда денеге?..

Сол жаннан талай жан өскен,

Жанына қарай тән өскен.