Сексеуілдің өсу жолдары мен түрлері

Сексеуілдің өсу жолдары мен түрлері

4. Жұмыс көлемі: 15 бет

5. Әдебиет көздерінің саны: 8

Жұмыстың сипаттамасы:

• 
  Ғылыми жобаның мақсаты: Ұланғайыр қазақ жерінің шөл даласына сән беретін сексеуілдің қадір қасиетіне баса назар аудару. Сексеуілге биология тарапынан зерттеу жүргізудің маңыздылығы мен ерекшелігіне ғылыми тұрғыда зерттеу, зерделеу, дамыту. Сексеуілге жанашырлықпен қарап оны қорғау, қастерлеп күтуге тәрбиелеу
  
• 
  Жүргізілген зерттеулер әдісі: Қажетті дерек көздері мен мағлұматтарды оқу, түсіну, салыстыру, жүйелеу, зерттеу, өзіндік ой-пікір қалыптастыру.
  
• 
  Ғылыми зерттеулердің негізгі нәтижелері (ғылыми, тәжірибелік): ғылыми жоба жасау, қорғау
  
• 
  Ғылыми зерттеулерді қолдану туралы құжаттар (бар)
  

Сексеуілдің өсу жолдарымен түрлерімен арттыруда ғылыми жұмысында алабұта тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдіктер туысы, аса биік емес ағаш бұта сексеуілді пайдалану. Сексеуілдерде өте ұсақ қабыршақ тәрізді жапырақ болғанымен ол тіршілік етпейді. Сонда жапырақсыз өсімдік қалай тіршілік етеді? Құпия мынада – мыңдаған жылдар бойы ыстық жерде өсуіне байланысты кәдімгі жасыл жапырақтың қызметін бір жас бұтақ атқарады. Осы арқылы көптеген гүлді өсімдіктердің жапырағын түсіріп суыққа бейімделгені сияқты, сексеуіл де күннің ыстығында жапырақсыз өсуге бейімделіп алған. Сексеуілдің жапырақ қызметін атқаратын жас бұтақтары жапырақтары жылда түсіп қалады.Сонымен, мәселенің өзектілігі мыналармен түсіндіріледі: жергілікті жердегі сексеуілді қорғаудың тиімді шешімін табу, тұрмыста пайдалану.

- Сексеуілге ғылыми зерттеу жүргізу жағдайында мағлұмат. деректер жинақтаған.

Қазіргі кезде сексеуілдің қажеттілігі құны жоғары екені жайлы айтылған оған мысал: Көне көз қариялардың күнделікті тұрмыста сексеуілді пайдалануы нақты дәлел.

1.Сексеуіл сілтісінен (яғни күлінен) ертеде сабынның жоқ кезінде сабын жасаған.

2.Сексеуіл сілтісі мал ауыратын қотыр ауруына ем.

3.Сексеуіл сілтісі ата көкелеріміз ататын насыбайға да қосылады.

4.Сексеуіл сілтісі үй үлескесіне тыңайтқыш ретінде пайдаланылады.

5.Сексеуіл отын ретінде (көмірмен бірдей) үй жылытады.

6. Сексеуіл ұста көрігіне пайдаланылған

7. Сексеуіл бұтасы төрт түлік малға азық болған. т.б.

Сексеуіл – қасиетті ағаш. Ілгеріде ата – бабаларымыз сексеуілдің бірер бұтағын немесе томарын үйдің үстіне шығарып қоятын еді. Үлкендердің сөзіне қарағанда бұл ырым «Жамандықтан сақтайды, найзағай ұрмайды» деген сенімдікті беретін көрінеді.

Бір қызығы сексеуілдің жасын анықтауға да халық даналығы себеп болыпты В.Леонтьев өз саяхатында бір ауылда қаралы жиынға тап болады. Саяхатшы өлген адамның жасының қаншада екендігін сұрағанда бір ақсақал «бар болғаны сексеуілдің жасында қайтыс болды»- деп жауап береді. Сексеуілді 400 жыл жасайды деп түсінетін саяхатшы бұған таң –тамаша болып анықтап сұрағанда, марқұмның жасы қырық бесте екен. Осы сөз себеп болған ғалым сексеуілдің жылдық шеңберін мұхият зерттеуге кіріседі. Сөйтсе осы уақытқа дейін жұрттың шатастырып жүрген сексеуіл сабағы басқа ағаштар сияқты жылына бір рет ғана шеңбер емес сегізге дейін жалған шеңбер жасайды екен. Егер төрт жүзді сегізге бөлсек сексеуіл жасы орташа 40-50 жыл болады. Сексеуілдерде өте ұсақ қабыршақ тәрізді жапырақ болғанымен ол тіршілік етпейді. Сонда жапырақсыз өсімдік қалай тіршілік етеді? Құпия мынада –мыңдаған жылдар бойы ыстық жерде өсуіне байланысты кәдімгі жасыл жапырақтың қызметін бір жас бұтақ атқарады. Осы арқылы көптеген гүлді өсімдіктердің жапырағын түсіріп суыққа бейімделгені сияқты сексеуіл де күннің ыстығында жапырақсыз өсуге бейімделіп алған. Сексеуілдің жапырақ қызметін атқаратын жас бұтақтары жапырақтары сияқты жылда түсіп қалады. Сексеуіл басқа өсімдіктердей жылда гүлдейді. Ұсақ реңсіз гүлдері бір жылдық бұтаққа сағақсыз орналасады. Үш төрт жылдық сексеуілдер гүлдей бастайды, ал 6-12жасқа келген сексеуілден 5 келіге дейін жинауға болады. Бір гектар сексеуіл тоғайы 150-200 келіге дейін тұқым береді.Сексеуіл тұқымы күздің аяғында пісіп жерге шашылады да, қантардың жылылығында өне бастайды. Сексеуіл сырын жақсы білетін орманшылар күздің аяғында тұқым жинауға кіріседі де, қаңтардың басында себеді. Себілген сексеуіл тұқымы тез өседі. Бұлай шұғыл қимыл жасамағанда жағдайда тұқым өнімділігінен айырылып қалады.Сексеуіл құмды шөлдің қорғаны болады, ол құмды бекітіп ұстап тұрады.Алайда шөл даланың көркіне айналған, елді мекендерді құм көшкінінен қорғайтын сексеуілге жанашырлық жасау, адамдар санасынан кемшілік көруде.Шөлейтті дала құм көшкінін «кісендеп» ұстайтын, ұлан-ғайыр адырлардың топырағын эрозиядан сақтайтын, атыраптарда тіршілк ететін елді мекендерді дауылдардан қорғайтын сексеуілдің қадір- қасиетін білмейтін адам аз болар. Шеткі көзге шалынбасқұладүзді құлазудан құтқаратын табиғаты айрықша ағаштың бұл түрі негізінен оңтүстік өңірінің Қызылорда облысы, Арал, Қармақшы аймақтарында өседі. Егер өсімі жақсы болса, тамыры 30 метрге дейін тереңдеуімен жерге де, елге де паналық пайдасы орасан сексеуіл қоры көп. Қызылорда облысыныңҚармақшы ауданына барып тіреледі. Шөлейтті, құмды далада табиғи өсетін қатты ағаш тұқымдасқа жататын сексеуілдің жалпы ақ, қара Зайсан деп аталатын үш түрі бар. Қармақшыда екеуі өседі. Ағы құмды төбелерде, қарасы тегіс жазықтарда өседі.

 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Бір гектар сексеуіл орманынан 2 тоннадан 50 тоннаға дейін отын алынады. Ал 1 текше метр сексеуілдің беретін жылуы 1,7 текше метр қайың отынына тең.Сексеуілден лимон, қымыз қышқылдары, сода, С витамин, түрлі бояу т.б. заттар алынады. Халық аңыздарында сексеуілдің қасиетін даралап пір тұтады. Мысалы: бір деректе «Ол бір түйемен Түркістандағы Қожа Ахмет Иасауи әулиеге он түйеге артарлықтай сексеуіл жеткізеді . Шаршап бір сексеуілдің көлеңкесіне демалайын деп қисайдым, көзім ілініп кеткен екен».Сан ғасырлық тарихы бар қазақ жерін қай саласына қарай ойыса айтсақта мүмкіндігіміз мол. Елімізден 6000- ға жуық өсімдіктер түрлерін кездестіруге болады. Тіпті бірінші орында тұр десекте болады.Өсімдіктер дүниесінің осындай молдығына байланысты олардың ішінде мол қасиеті мен маңыздылығымен ерекшеленетін бұта тектес өсімдік сексеуілдің ерекше қасиетін зерттеудің маңыздылығы айтпасада түсінікті деп ойлаймын. Мал бағумен ықылым заманнан айналасқан қазақ халқы өсімдіктердің емдік, дәрілік қасиетін ертеден білген. Сондықтанда осы жүзеге асыру мақсатында сексеуілдің халықтық педагогикасында алатын орны ерекше.

Тұғыры биік Қазақ жері ұланғайыр. Өлкеде орманды, далалы, таулы, шөлді, шөлейтті және тағы басқа да табиғи жағдайлар әр түрлі болып келетін аймақтар бар.

Міне, сондықтан да Қазақстан өсімдіктер дүниесі бай және олар алуан түрлі деуге болады. Нақты мысал ретінде өзімнің көне көз атамнан күнделікті тұрмыста көріп жүрген сексеуіл туралы білетінімді айтқым келеді.

1. Сексеуіл сілтісінен (яғни күлінен ) ертеде сабынның жоқ кезінде сабын жасаған. Біздің үйде әжем жасаған сабын болатын еді (Сахар-ақ сабын). Қазір әкеле алмай қалдым. Сіздерге келесіде әкеліп көрсетемін деп уәде беремін.

2. Сексеуіл сілтісі мал ауыратын қотыр ауруына ем. Әсіресе майда малға (қой , ешкі, қозы,лақ) Сілтіні теріге сіңіріп сылайды. 4 -5рет жаққанда қотыры түсіп қалады.Мен атамның емдегенін көзіммен көріп атама көмектескенмін.

3. Сексеуіл сілтісі ата көкелеріміз ататын насыбайға да қосылады.

4. Сексеуіл сілтісін үйдегі азын аулақ жерге жүйектеп егетін көкөніс қарығына күзден бастап сеуіп қояды.көктемде топыраққа араластырып кетпендеп, тырмалап көкөністі егеді. Ол жерге арам шөп шықпайды, шықса да аз мөлшерде шығады. Мол өнім береді.

5. Сексеуілдің қызуы көмірмен бірдей тіпті одан артық деуге де болады үй жылытуда.

6. Сексеуіл шоғын ертеде аталарымыз ұста көрігіне, төрт түлік малды таңбалауға (арнаулы темірді қыздыруға) пайдаланған.

7. Қазір көше бойында, базарларда, тіпті сый қонаққа дайындайтын шащликті сексеуіл шоғына қақтаған

8. Сексеуіл шоғына піскен таба нан өте дәмді болады.

Сан ғасырлық тарихы бар қазақ жерін қай саласына қарай ойыса айтсақта мүмкіндігіміз мол. Елімізден 6000-ға жуық өсімдіктер түрлерін кездестіруге болады. Тіпті бірінші орында тұр десекте болады. Өсімдіктер дүниесінің осындай молдығына байланысты олардың ішінде мол қасиеті мен маңыздылығымен ерекшеленетін бұта тектес өсімдік сексеуілдің ерекше қасиетін зерттеудің маңыздылығы айтпасада түсінікті деп ойлаймын.

Мал бағумен ықылым заманнан айналасқан қазақ халқы өсімдіктердің емдік, дәрілік қасиетін ертеден білген. Сондықтанда осы жүзеге асыру мақсатында сексеуілдің халықтық педагогикасында алатын орны ерекше.

Сондықтанда осы ойымды жүзеге асыру мақсатында

 

ҰСЫНЫС:

1. Шөлді, құмды жерлерде қорған болған сексеуіл аз зерттелген, сондықтан да зерттелу аясы кеңейсе.

2. Қазіргі кезде сексеуілді алқапты қорғау аймақтық дәрежеде, осы қорғауды мемлекеттік қорық деңгейіне жеткізсе.

3. Жоғарыда атап өткен халық педагогикасына сүйене отырып, сексеуілді тұрмыста кеңірек қолданысқа енгізсе.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

«Сыр елі: Қызылорда облысы» энциклопедиясы, Қазақ энциклопедиясының бас редакциясы, 446-447 б.б.

«Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары» Б.Мұханов, Т.Мұсақұл, Н.Суворов, Алматы 1966 ж, 46-47 б.б.

«Қазақстанның дәрілік өсімдіктері» Ә.Іскендіров, Алматы «Қазақстан» 1982 ж

«Жабайы өсімдіктері сыры» Қ.Ж.Сыбанбеков, Алматы Қайнар, 1986 ж, 24 бет

«Табиғат және адам» С.Ысқақов, «Қазақстан», «Алматы», 1967ж

Кіріспе ……………………………………………………………………….4-5

Сексеуілдің қоршаған ортаға тигізетін пайдасы…………………………………………………………9-10

1.2Сексеуілдің жойылу қаупі……………………………………………..11

ІІ тарау Сексеуілдің халық педагогикасында алатын

орны мен ролі ………………………………………………………………..12

Қорытынды……………………………………………..……………13