Сборник материалов международного научно-практическоого семинара «Научные подходы к экологизации системы образования в условиях развития «зеленой экономики»

309 
Есептеулер  бойынша,  100  Ваттық  стандартты  қыздыру  шамы  сағатына  100  Ватт 
энергия  пайдаланады.  100  Ваттық  қыздыру  шамы  сияқты  жарық  беретін  қуат  үнемдейтін 
шам  сағатына  25  Ватт  энергия  тұтынады.  Осылайша,  үнемдеу  сағатына  75  Ватты құрайды. 
Қуат  үнемдейтін  шамның  бағасы  қарапайым  шамнан  әлдеқайда  жоғары.  Сарапшылардың 
айтуынша, ол өзін-өзі жылдам ақтайды. Мысалы, қуат үнемдейтін шамның қыздыру шамына 
қарағанда қанша электр қуатын үнемдейтінін біле отырып, оның өзін-өзі қашан ақтайтынын 
жылдам  есептеп  шығаруға  болады.  Бір  сағат  үнемдеу  75  Ватт,  немесе  1  теңгені  құрайды. 
Болжам бойынша, шамның бағасы шамамен 650 теңгені  құрайды. 650-ді 1 теңгеге  бөлгенде 
(қыздыру шамының орнына оны пайдаланғанда бір сағаттық үнемдеу)  – 650 сағат шығады. 
Осылайша,  қуат  үнемдейтін  шам  жоғары  бағасына  қарамастан,  арзан  қыздыру  шамына 
қарағанда 3 есе арзан. 
 
2.3 Ішкі бәсекелестікті есептей отырып, дискреттік көбеюі бар оқшауланған 
популяцияның дамуын модельдеу 
Ұрпақтары мен ата-бабалары уақытта жоқ биологиялық түрлер (көптеген өсімдіктер, 
жәндіктер мен т.б.) қарастырылады. Онда популяция санының кезектес мәндерін NQ, N], ... 
көрсетуге болады. 
Егерпопуляция  санын  шектеудің  ешқандай  себебі  болмаса,  онда  қарапайым  анық 
модель:  N  t+1  =  R  •  N  t  пайда  болады,  онда  R  —  өндіріс  коэффициентін  білдіреді.  Бұл 
модельдің шешімі анық: 
Nt = N0 • Rt және R >  1 кезінде  популяциясаны геометриялық прогрессия бойынша 
өседі.   
Бұл қарапайым модельді талқылау керек. Ол әдебиетте кейде «Мальтус заңы» дегенді 
білдіреді. 
Популяцияның шектеусіз ұзақ уақыт бойы өсуі мүмкін емес екендігі анық. Ішкі түрлі 
бәселекелестікті  есептеудің  қарапайым  әдісі  көбею  коэффиценті  константа  емес,  ол 
популяция  санына  оның  өсіміне  байланысты  төмендеуіне  тәуелді  деген  гипотезамен 
байланысты.  Бұл  кезеңде  оқушыларға  негізгі  зерттеу  әдісі  бақылау  саналатын,  жүйенің 
күрделілігіне байланысты онда нақты математикалық заңдары (мысылы физикаға қарағанда) 
жоқ білім саласындағы модельдер құру әдістемесін түсіндіру қажет. Бұндай жағдайда ерікті 
түрде еркіндікке жол беріледі, ол қарапайымдылықпен түсіндіріледі, ал модельдің тиімділігі 
оның  шешімдерінің  нақты  жүйелері  мінезінің  заңдылықтарымен  салыстыру  жолымен 
анықталады.  
Бұны  қарапайым  түрде  көрсетейік.  Мәселен,  R  көлемі  мен  N  көлемінің  ұлғаюына 
байланысты  бәсеңдеп  азаятынын  ескеру  қажет.  Біз  бұл  азаюдың  нақты  сипатын  білмейміз; 
оны  жалпыға  танымал  қарапайым  функцияларды  пайдалана  отырып  көптеген  әдістермен 
ұсынуға болады, ал егер керек болса онда бұл санаттан шығамыз.  
Негізіне қарапайым функция жататын модель келесідей көрінеді: 
 
 
 
           Модельдің тиімділігі ол суреттегенпопуляция санының жағдайын экологтар табиғатта 
бірнеше мәрте бақылаған. 
          Тамақтану  –  экологиялық  фактор.  Дұрыс  тамақтану  жұмысқа  қабілеттілітің  жоғары 
деңгейі  мен  адам  өмірінің  ұзақтығын  қамтамасыз  етеді.  Дұрыс  өмір  сүру  үшін  дұрыс 
тамақтану режимін ұстану қажет, яғни белгіленген уақытта тұрақты түрде тамақ ішу керек. 
Жеке тамақтану уақыттары арасында тәуліктік рационды мақсатты түрде бөлу қажет.         
Есеп  №1: 23  жастағы  жас  маманның  тамақ  рационына  50г  ақуыз,  80г  май,  400  г  көмірсу 
кіреді.  Тәуліктік  құндылық  2700  ккалды  құрайды.  Тамақ  рационының  сапалы  құрамы  мен 
құндылығын  бағалаңыздар.  Үш  рет  тамақтану  кезінде  рационалды  тамақтану  режимін 
анықтаңыз. Мәселен, ТҚ – тәуліктік құндылық болса, онда КS – таңғы астың құндылығы = 
ТҚ*0,3;  

310 
КО – түскі ас құндылығы = ТҚ*0,45; КU – кешкі ас құндылығы = ТҚ*0,25. Тамақтың сапалы 
құрамын  В/G  =  1  және  (U/B  және  U/G)  =  4,6  арақатынасынан  анықтаймыз.  Қосымшаны 
қараңыз. 
Литосфера  –  бұл  жердің  қатты  қабаты,  немесе  жер  қыртысы.  Топырақ  –  бұл 
литосфераның  бөлігі,  ерекше  табиғат  құбылысы.  Ол  Жердегі  өмірді  қалыптастыратын 
биосфераның  негізгі  элементі  саналады.  Топырақтың  табиғи  химиялық  құрамы  адам 
денсаулығына  белгілі  бір  ықпал  етеді,  басқаша  айтқанда  топырақтың  жағдайы  адам  үшін 
маңызды рөл атқарады. Топырақ түрлі факторлар әсерінен қалыптасады, олардың ішінде ең 
маңызды  климат,  жыл  мезгілі,  жер  бедері  мен  т.б.  бар.  Топырақ  жағдайына  ең  үлкен 
ықпалды  өнеркәсіптің  дамуы  мен  адамның  өзі  үлкен  ықпал  етеді.  Сондықтан  топырақты 
қорғауда шешуші рөлді өндіріс пен тұтыну қалдықтарынан тиімді ұйымдастырылған тазалау 
жұмыстары  атқарады  деп  айтуға  болады.  Адамзаттың  өмір  сүру  үрдісінде  қалыптасатын 
қалдықтар  арнайы  қайта  өңдеуді  талап  етеді,  атап  айтсақ  –  жою,  сақтау,  көму  және  т.б. 
(Адамзаттың өмір сүру үрдісінде қалыптасатын сұйық және қатты қалдықтар қайта өңдеуді 
қажет  етеді).  Қатты  тұрмыстық  қалдықтарды  (ҚТҚ)  жинау  үшін  үйлер,  аулалар  мен 
көшелерде  қоқыс  қабылдағыштардың  жеткілікті  саны  болуы  тиіс.  Аула  контейнерлерінің 
көлемі  0,6-0,8  м2  құрайды,  олар  350-500  тұрғынға  есептелген.  Контейнерлердегі  қоқыс 
жойылады. 
Есеп №2: Тұрғын үйде М адам тұрады. Тұрғын үйдегі қоқыс жинағыштың әрбіреуінің 
сыйымдылығы  N  кг  құрайтын  контейнері  бар.  Қоқыс  күн  сайын  шығарылуы  тиіс.  Егер 
тәулігіне    бір  тұрғыннан  2  кг  қатты  тұрмыстық  қалдық  шықса,  қанша  контейнер  керек? 
Контейнерлер саны үшін - k мәнін, әр тұрғын үшін - n1 – ҚТҚ салмағын енгіземіз. V = n1 * M 
ретінде  жалпы  ҚТҚ  көлемін  анықтаймыз.  Егер  бастапқы  мәлеміттер  дұрыс  енгізілсе,  онда 
контейнерлер саны k=V/N формуласымен анықталады және бұнда k мәні  бүтін көлем болуы 
тиіс. Бұл үшін бір бүтінге дейін дөңгелету қажет. 
Есеп  №3:   ҚТҚ  қоқысын  өртеу  зауыты  тәулігіне  2000  тонна  қоқыс  қабылдай  алады. 
Алынатын бу қуаты 60000 кВт құрайтын генераторды іске қоса алады, бұл тұрғын үйлердің 
60000 тұрғынын электр қуатымен қамтамасыз ету үшін жеткілікті. Егер генератор қуатын 1,5 
есеге  ұлғайтса  немесе  тәулігіне  түсетін  қоқыс мөлшерін  1000  тоннаға дейін  азайтса, қанша 
тұрғын үйді электр қуатымен қамтамасыз етуге болады? 
 
Белгілерді енгіземіз: 
S – қоқыстың жалпы салмағы (стандарт); S1 – жаңа мәліметтер (S); 
S2=S/S1 – стандарттық мәннің жаңа мәнмен арақатынасы; 
W – генератор қуаты; 
n – W өзгерістер саны; 
k – электр қуатымен қамтамасыз етілген тұрғын үй саны. 
Электр қуатымен қамтамасыз етілген тұрғын үйлер санын анықтау үшін алгоритмде іске 
асатын арақатынас есебінде ұсынылғандарды пайдалану қажет. 
 
Қорытынды 
        Біздің республиканың көптеген өңірлерінің экологиялық жағдайы нашар ғана емес, тіпті 
апатты  жағдайда.  Қоршаған  ортаны  ластайтын  және  табиғи  жүйелердің  деградациясына 
әкелетін  негізгі  көздер  өнеркәсіп,  ауыл  шаруашылығы,  автокөлік  пен  басқа  антропогендік 
факторлар  саналады.  Биосфера  мен  қоршаған  ортаны  құрайтын  барлық  компоненттерінен 
атмосфера  ең  сезімтал  саналады,  оған  біріншіден  газ  тәріздес  ластайтын  заттар  ғана  емес, 
сұйық және қатты заттар да түседі. 
        Адам атмосфераны  мыңдаған  жылдар  бойы  ластап  келеді,  дегенмен  осы  уақытқа  дейін 
адам  пайдаланған  от  көп  болмаған.  Туған  өлкеміздің  экологиясы  бізді  де  толғандырады. 
Сондықтан,  біз  көшпелі  көздерден  ауаға  зиянды  заттар  қалдықтарын  анықтау  кезінде 
есептеулердің қалай жүргізілетінін білуді шештік. Біз «Ақ Берен» МФ ӘСҚБ-ге барып, өзіміз 
үшін көп қызықты нәрсені білдік. 
        Біздер  жобамен  жұмыс  жасау  кезінде  заманауи  математикалық  экологияның  тәртіптік 
саланы  білдіретінін  білдік.  Олардың  қатарында  экологиялық  жүйелердің  математикалық