Салық төлемдерерінің түсімін талдау

Жоғары тұрған Салық басқармасы жасалған бақылаулық-экономикалық жұмыс жоспары Салық басқармасының қызметін негіздейді. Есеп комитеттің әрбір құрылымдық бөлімшесіне ұсынылады; алынған мәліметтер топтастырылады және Қарағанды облысы бойынша Салық басқармасы бағытталады. Берілген есептердің негізінде құжаттық тексерістердің нәтижесін талдауға, салық түрлері бойынша салық органдарының тіркеуінде тұрған салық төлеушілердің санын талдауға, бюджетке салықтардың, алымдардың және басқа да міндетті төлемдердің түсу динамикасын көрсетуге болады.

Салық Басқармасы қызметінің негізгі міндеті республикалық, облыстық және қалалық бюджеттерін салықтық төлемдермен неғұрлым толық қамтамасыз ету болып табылады. Түсімдер көлемінің өсу қарқыны мемлекеттік табыстың мөлшеріне әсер етеді. Салықтық алымдардың көрсеткіштерін талдау есептік түсімдер динамикасынан, яғни базистік және тізбектік өсу қарқынын есептеуден басталады. (6 кесте)
6 кесте

Салықтық түсімдердің динамикасы

Кестеден көрініп тұрғандай, көрсетілген 5 жылдың ішінде салықтық төлемдердің алымдары біресе төмендеу жағына, біресе жоғарлау жағына ауытқыды. Нәтижесінде 2010 жылғы түсімдерінің көлемі 2008 жылдың деңгейін тек 2,1%-ға асса, 2011 жылы 198,7 есе өсті. Мұндай өзгерістің факторларын шығармас бұрын орташа жылдық өсу қарқынын орташа геометриялық өлшем бойынша есептейік.:

Т = ^n-1 Т₁*Т ₂*Т ₃*…*Т _n ,

мұндағы Т_1… Т _n - тізбектік өсу қарқыны, ( 1 )

n – жылдар.

Т = ³ 1 * 1,33 * 0,929 * 0,827 = ³ 1,0218 = 1,00722

Орташа жылдық өсу қарқыны 0,7% құрды. 2008 жылға дейін салық салу жүйесі нығайып, бюджетке түсімдер жыл сайын өсіп тұрды. Мұндай өсудің шыңы 2008 және 2011 жылдарға келді. Кейін, жаңа Салықтық кодексті енгізумен бірге салықтық жүйе қарапайымдандырылды, салық түрлерінің саны азайды, алымдар мен төлемдердің көптеген түрлері жойылды және негізгі салықтардың ставкалары төмендеді. Сондықтан 2011 жылдан бастап салық төлеушілердің салықтық ауыртпалығы бірте-бірте төмендеп тұр.

Салықтық төлемдер олардың есептелінетін бюджет түріне қарай топтастырылады. 2009-2011 жылдарға Жезқазған қаласы бойынша салық басқармасының республикалық және жергілікті бюджеттерге қамтамасыз еткен салықтық төлемдердің түсімін талдайық (7 кесте).

Басымдылық барлық бюджет түрлері ішінен республикалық бюжетке беріледі, яғни ең ірі салықтардың көбісі орталық бюджетке есептелінеді.

Республикалық және жергілікті бюджетке түсетін салықтық

төлемдердің құрылымы

Жергілікті бюджеттің құрамына облыстық және қалалық бюджеттер кіреді. 7 кестесінен көрініп тұрғандай, 2012 жылмен салыстырғанда 2011 жылы жергілікті бюджеттің түсімдері 184,5 млн. теңгеге көбейсе, 2012 жылы ол 370421 млн. теңгеге көбейген. Сондай-ақ 2011 жылда салықтық алымдардың жалпы көлемі 17,3%-ға төмендегеніне қарамастан барлық түсімдерде осы бюджеттің үлесі 5,8%-ға жоғарласа, 2012 жылы жалпы сомманың 8,9%-ғана алып тұр. Ал республикалық бюджет түсімдерінің салыстырмалы салмағы 2012 жылы 2011 жылға қарағанда 32326748 теңгеге жоғарлады. Жезқазған аймағы шегінде бюджеттің табыс құрамында пайда болған мұндай құрылымдық өзгерістердің бірнеше себебі бар. Біріншіден, түзету шегінде салық заңында 2011 жылы салықтық алымдарды бөлудің пайыздық арақатынасы жергілікті бюджеттің пайдасына қарай өзгертілді. Екіншіден, кейбір жалпы республикалық салықтардың ставкалары төмендетілді, ал жергіліктікті – жоғарыланды.

Жергілікті салықтар мен алымдарға келесілер жатқызылады:

• 
  жеке табыс салығы;
  
• 
  әлеуметтік салық;
  
• 
  меншік (мүлік) салығы;
  
• 
  жер салығы;
  
• 
  акциздер (шикі мұнай мен импортталатын спиртті өнімдерден басқасы);
  
• 
  су және орман ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдер;
  
• 
  жергілікті маңызы бар ерекше қорғалған табиғи территорияларды пайдаланғаны үшін төлем;
  
• 
  қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем;
  
• 
  кәсіпкерлікті және кәсіпқойлық қызметті жүргізгені үшін алымдар;
  
• 
  басқа да салықтар.
  

2012 - 2013 жылдар үшін салықтардың құрылымы өзгермеген. Неғұрлым үлкен үлесті корпоративтік табыс салығы (КТС) – 91% құрды. Бұл, бірінші кезекте, “Қазақмыс” корпорациясымен байланысты, ол біздің аймағымызда

табыс салығының негізгі төлеушісі болып табылады. Салық басқармасының есебінде көрсетілгендей, 2011 жылы КТС бойынша іс-жүзінде түскен 17,38 миллиард теңгесінен 16,67 миллиард теңгесі “Қазақмыс” корпорациясымен төленген. Соның ішінен 13,39 миллиард теңгесі «Заңды тұлғаларға салынатын КТС – шикізат секторын ұйымдастыру» спецификасына келеді. Осы кодтан басқа, бюджеттің классификациясында төлемдердің қайнар көзіне байланысты корпоративтік табыс салығының 5 түрі бар.

Жалпы құрылымдағы әлеуметтік салықтың үлесі 4,9%, жеке табыс салығы 2,7% құрды. Заңды және жеке тұлғаларға салынатын мүлік салығының сомасы 2011 жылы 4244 мың теңгеге көбейіп тек мұндағы салыстырмалы салмақ 1,9%-дан 2,4%-ға дейін жоғарласа, 2012 жылы 0,5%- ды құрады.

Құрылымдағы жер салығы мен көлік құралдарына салынатын салық түсімдерінің төменгі үлесі берілген төлем түрлері бойынша салық төлеушілердің аз санымен түсіндіріледі.

Роялтидің бірнеше түрі бар. Біздің аймағымызда ең үлкен түсім “Шикізат секторы ұйымдарынан роялти” спецификасына келеді.

Талдау кезеңінде Жезказған қаласы бойынша Салық басқармасы қамтамасыз етіп отырған бюджетке жоспарланатын түсімдер, негізінен, жоспарларды орындалу есебінен жүзеге асырылады. Бұл біріншіден, жыл басында салық салу базасы мөлшерінің, яғни болжам тұрған кездегімен жыл сонында іс жүзіндегі мәлеметтердің арасындағы айырмашылықпен түсіндіріледі. Тағы бір себеп – бюджеттік классификациядағы жиі болатын өзгерістерге байланысты жоспарлардың іс жүзіндегі мәлеметтермен сәйкес келмеуі. Яғни бюджетке түсетін салықтар мен алымдар және басқа да түсімдердің кейбіреулері кіргізілсе, ал кейбіреулері ауыстырылады.

8 кесте

Төлемдер бюджеттік жүйенің деңгейіне байланысты орталықтандырылады және олар «Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі туралы заңына» сәйкес есепке алынады.

Жезказған қаласы бойынша Салық басқармасы қамтамасыз еткен 2011 – 2012 жылдары республикалық және жергілікті бюджеттерге түскен салықтар мен басқа төлемдердің түсуіне талдау жасайық. (кесте 8)

9 кесте

Республикалық және жергілікті бюджеттерге түскен салықтар мен басқа да

түсімдер

• 
  жеке табыс салығы;
  
• 
  әлеуметтік салық;
  
• 
  жер салығы;
  
• 
  акциздер (ішкі мұнай мен импортталатын спирттік бұйымдардан басқа);
  
• 
  су және орман ресурстарын пайдаланған үшін төлемақы;
  
• 
  ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
  
• 
  қоршаған ортаны ластаған үшін төлемақы;
  
• 
  кәсіпкерлік және кәсіптік қызметті жүргізгені үшін алым.
  

2 суретте 2011 – 2012 жылдардағы бюджет сатысының критерийлеріне байланысты бюджетке түсетін түсімдердің құрылымы көрсетілген.

Барлық түсімдердегі жергілікті бюджетті үлесі 17 – ден 19%-ға көбейген, сонда барлық алымдар көлемі 11,2 % төмендеген. Жезказған қаласы аумағында туындаған мұндай бюджет кірістері құрамының құрылымдық өзгеруіне еш себеп жоқ. Біріншіден, жергілікті бюджеттің пайдасына қарай, салық заңдылықтарына өзгерістер енгізілуіне байланысты кейбір салықтар мен алымдарды үйлестіру жөнінде пайыздық мөлшерлемелер өзгертілді. Екіншіден, кейбір жалпы республикалық салық ставкалары төмендетіліп, жергілікті салық ставкалары жоғарылатылды. Жалпы бұл Жезказған қаласының әлеуметтік – экономикалық дамуына оң әсер етуі керек.

Бюджеттік жүйенің сатылық түсімдерінің құрылымы:

Облыстық бюджет 10 -15 %.

Қалалық бюджет 8 %.

Республикалық бюджет 79 -82 %.

Жезказған қаласы бойынша Салық басқармасының жалпы шығындары туралы мәліметті қолдана отырып, берілген мемлекеттік мекеменің өзіндік жұмысының сапалылығын есептеуге болады. Басқарманы қаржыландыру жергілікті бюжетпен жүзеге асырылатындықтан, Салық басқармасының жалпы шығындары мен жергілікті бюджет түсімдерінің арасындағы қатынасты табу жүйелі болып табылады

2011 жыл : 12300/151617 * 100% = 0,8%

2012 жыл : 16100/156888* 100%= 1%

Жезказған қаласы бойынша Салық басқармасын қамсыздандыруға жергілікті бюжеттен кететін шығындардың үлесі түсім түрінде аз ғана, небәрі 1 пайызға дейін. Ал 2012 жылы жергілікті бюджеттің 3% көбеюі осындағы Жезказған қаласы бойынша Салық басқармасына кететін шығындардың үлесін өзгеріссіз, сол қалпында қалдырды. Бұл мемлекеттік органдарға кететін шығындар мен оның жұмысының нәтежелілігі арасындағы қарым – қатынастың әлсіздігімен түсіндіріледі.

Бюджеттік классификацияға (салықтар мен алымдар кодының тізімдемесі ) сәйкес копорациялық салық сомасы резидент және бейрезидент заңды тұлғалардың табыс салығы сомасы мен төлем көзінен алынатын салықтар сомасы есебінен құралады. Жеке табыс салығы төлем көзінен , яғни табысынан немесе кәсіпкерлік қызыметпен айналысатын азаматтардан ұсталынады. Қосылған құн салығы ішкі тауар өнеркәсібіне, импорттық тауарларға, кедендік тексерістен өткен тауарларға салынады.

10 кесте

Салықтың түрлері бойынша түсімдер, мың теңге

Кестеден көретініміз 2011 жылдың корпорациялық табыс салығы 2012 жылдағынан жоғары. Мұндай жоғарылау шикізат секторы өнеркәсіптеріне арналған қосымша кодтарды енгізумен тығыз байланысты.

2011 жылы жеке табыс салығының басқа жылмен салыстырғанда оның да біршама жоғары екенін көруге болады. Мұны заңды тұлғалар бойынша еңбекке төлеу қорының көбейгенімен түсіндіруге болады. Ал, 2009 жылы осы салықтың төмендеуі салық ставкасының төмендеуімен байланысты.

Салық ставкаларының төмендеуі 2011 жылы әлеуметтік салыққа да әсер етті. Акциздер бойынша түсімдердің кемуі электрэнергиясы акцизінің алынып тасталуымен түсіндіріледі. Талдау жылында басқа салық түрлері бойынша көрсеткіштер онша өзгермеген.

10 кестесінде салықтың түрлері бойынша түсімдердің құрылымын қарастырамыз, онда негізінен, 2011 -2012 жылдардағы бюджетке түсетін нақты салықтар мен басқа да түсімдер арасындағы пайыздық қатынас көрсетілген.

Талданған 2 жылда ең үлкен үлесті корпорациялық табыс салығы алады, 90 % шамасында. Бұл негізінен біздің аймақта негізгі табыс салығын төлеуші “Қазақмыс” ЖШС – на қарайтын ұйымдардың бар болуымен байланысты.

11 Кесте

Бюджетке түсетін түсімдердің құрылымы, пайыздар

Кестеде көрсетілгендей, жалпы құрылымдағы әлеуметтік салық үлесі 2 -3 %, жеке табыс салығы – 1,7 %.

Көрсетілген салық түрлерінің ішінде ең аз үлес салмақты акциз бойынша төлемдер алған, ол мыналармен түсіндіріледі:

1. берілген төлем бойынша салық төлеушілердің аздығы;

2. аймақта акциздік тауаларды шығаратын өнеркәсіптердің аздығы, көбіне алкогольді өнімдер мен жанар – жағар май сияқты.

Берілген кезеңнің орташа шоттағы салықтардың құрылымы:

Жеке табыс салығы – 1%

Әлеуметтік салық – 2%

Басқа да төлемдер – 3%

Корпорациялық табыс салығы – 94%. Бұл орта шамадағы 2011 – 2012 жылдардың салық түрлері бойынша бюджетке түсетін түсімдердің құрылымы.

Орта шамадағы салықтар мен басқа да төлемдерге жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық бойынша түсімдер және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер жатады. Құрылымдағы бұлардың үлесінің аз болуы берілген төлем түрі бойынша салық төлеушілердің санының аздығы және салық ставкаларының төмен болуымен түсіндіріледі.

Бюджетке түсетін түсімдердің көлеміне Жезказған қаласы бойынша Салық басқармасына тіркелген салық төлеушілердің саны тікелей, пропорционалды түрде әсер етеді.

Сондықтан салық органдарында тіркелмеген тұлғаларды анықтау мен тіркеуге алынған салық төлеушілердің ішінен қызмет атқаратындар мен қызмет атқармайтындарды анықтап отыруға үлкен мән беріледі.
12 кесте

Салық төлеушілердің саны

Салық төлеушілердің ең негізгі санаттарына заңды тұлғалар, жеке кәсіпкерлер, жеке тұлғалар және шағын кәсіпкерлік субъектілері (ШКС) жатқызылады. Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне заңды және жеке тұлғалар кіреді, бірақ олардың табыстары мен жұмыскерлер саны шағын бизнес субъектілеріне бекітілген деңгейден аспайды.

Кәсіпкерлік субъектілерді мына түрде көрсетуге болады, мұнда қызмет атқаратын және атқармайтын заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің жалпы сомасы 100 пайызға теңестірілген.

Қызмет атқармайтын жеке кәсіпкерлер 2012 жылы 100% да үлес салмағы -1,1 болды, 2011 жылы 0,9 болған.

Қызмет атқаратын жеке кәсіпкерлер 2012 жылы 60 пайызда үлес салмағы 92,1, ал 2011 жылы 92,9 болған.

Қызмет атқармайтын заңды тұлғалар 2011 жылы 20 пайызда 0,6, ал 2012 жылы 0,3 болды.

Қызмет атқаратын заңды тұлғалар 2012 жылы 10-20 пайыз аралығында 6,2, ал 2011 жылы 5,9 болған. Бұл жалпы кәсіпкерлік субъектілерінің құрылымы болып табылады.

Шаруашылық субъектілердің құрылымында ең жоғарғы үлес салмақты қызмет атқаратын жеке кәсіпкерлер алады. Сондай – ақ бұл суреттен қызмет атқармайтын заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің сан бойынша үлес салмағының төмендегенін көруге болады. Бұл негізінен олардың банкротқа ұшырауы мен қызметін мәжбүрлеп тоқтатумен байланысты болады.

2012 жылы барлық санаттар бойынша салық төлеушілердің санының көбейгенін халықтар мен ұйымдардың экономикалық белсенділігінің өсуімен түсіндіріледі.

Шаруашылық субъектілеріне Салық басқармасы бөлімдері тексеріс жүргізеді, осы тексерістің қорытындысы бойынша салық заңдылық нормаларының бұзылғандығы анықталса, бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер қосымша есепке алынады.

Салық төлеушілердің тізімдемесі мен бюджетке түсетін түсімдердің өзгеруі 7 суретте ұсынылған.

мың теңге. 36000 лердің саны.

34500

33500

32500

0 31500

Бюджетке түсетін түсімдер көлемі, мың теңге.

Суретте көрсетілгендей, 2011-2012 жылдарда Жезқазған қаласы бойынша Салық басқармасына тіркелген салық төлеушілердің тізімдік саны жоғарылаған, ал бюджетке түсетін салықтар мен басқа да төлемдер көлемі төмендеген. Бұл тіркеуге алынған салық төлеушілердің көбісі қызмет атқармайтындар немесе әр түрлі себептермен салықтан босатылғандардың әсерінен болады.

Қосымша есепке алу дегеніміз – бұл тексеріс қорытындысы негізінде анықталған, салық заңдылық нормаларына сәйкес салық төлеушінің өзімен төленбеген бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер сомасы. Берілген салық сомалары есепке алынады немесе кейбір жағдайларда салық төлеушіден іздестіріледі және салық органының бақылау жұмыстарының қорытындысы туралы есеп беруде көрсетіледі.
13 кесте

Салық түрлері бойынша түсімдердің құрылымын талдау

Салық басқармасы қызметіндегі тағы бір ең негізгі көрсеткіш – бересі болып табылады, бұл есепке алынған, бірақ уақытылы бюджетке төленбеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомасы. Бересі мен түсімдер көлемінің пайыздық қатынасы Салық басқармасы жұмыскерлерінің нақты және нәтижелі жұмысын, сондай – ақ салық төлеушілердің бюджет алдындағы міндетінің орындалғандығын көрсетеді.

Көрсетілген салық түрлері ішінен су ресурстарын пайдаланған үшін төлем мен акциздер бойынша төлемдердің салыстырмалы салмағы неғұрлым төмен. Бұл төмендегідей түсіндіріледі:

• 
  берілген спецификалар бойынша салық төлеушілердің аз санымен;
  
• 
  біздің аймағымызда негізінен спиртті өнімдеріне және отын-жақпалы материалдарға берілетін акцизды тауарлардың аз өндірісімен;
  
• 
  су ресурстарын қолданушылардың шағын санымен,
  
• 
  суды қолданған үшін төлемдердің төменгі ставкасымен.
  

11 кестесінен көрініп тұрғандай, қосымша құн салығы көбінесе қосымша есептелініп тұр. Мұның себебі берілген салық түрінің күрделілігі болып табылды және те оның төлемдерін тек жанама салық мамандары ғана дұрыс анықтай алады.

Корпоративтік табыс салығы есебінің үлкен сомасы берілген салық түрінің жоғарғы ставкасымен шарттанған – 30%. 2011 жылы мүлік салығы бойынша төленген сомасының төменгі пайызы қосымша есептердің ең үлкен сомасымен түсіндіріледі. Бұл 2010 жылмен салыстырғанда 5 есеге көп 2011 жылы қоршаған ортаны ластаған үшін төлем бойынша қосымша есептер 35 есеге көбейді, бірақ бұған қарамастан, толық көлемде төленгені – 99,82%.

Облыстық Салық басқармасының тапсырысымен ұйымдастырушылық -кадрлық жұмыс бөлімі тоқсан сайын және жыл сайын Жезқазған қаласы бойынша Салық басқармасының негізгі көрсеткіштеріне талдау жүргізеді

Әрі қарай бүкіл есептік мәліметтер топтастырылады және соңғы нысанға келтіріліп кестеге келтірілген. (12 кесте).

12 кестесінің берілгендерін қолдана отырып жеткіліксіз салықтық түсімдер мен 2010-2011 жылдардағы жалпы түсімдер көлемінің пайыздық арақатынасын есептейік. Жеткіліксіз салықтық түсім – бұл бюджетке есептелінген, бірақ уақытында төленбеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдер.

14 кесте

Жезқазған қаласы бойынша салық басқармасының негізгі көрсеткіштерінің аналитикалық кестесі

Заңды тұлғалар салық төлеушілер саны 2011 жылы 3191, ал 2012 жылы 3916 болса, 2013 жылы 4637 болған. Оның ішінде 2011 жылы 2911 жұмыс істейтіндер болса, 280 жұмыс істемейтіндер болған. 2012 жылы 3368 жұмыс істейтіндер, 548 жұмыс істемейтіндер болған. Ал 2013 жылы 3821 жұмыс істетіңдер, 816 жұмыс істемейтіндер болды. Жеке кәсіпкерлер 2011жылы 2315, 2012 жылы 2989, 2013 жылы 3663 болды. Оның ішінде жұмыс істетіңдер саны 2011 жылы 2103, 2012 жылы 2501, 2013 жылы 2899 болса, ал жұмыс істемейтіндер саны 2011 жылы 212, 2012 жылы 488, 2013 жылы 5968 құраған. Жеке тұлғалар салық төлеушілер саны 2011жылы 4566, 2012 жылы 5317, 2013 жылы 5968 болған. Ал кіші кәсіпкерлер субъектілер саны 2011жылы 4020, 2012 жылы 5116, 2013 жылы 4568 құраған. Рейдтік тексерістер саны 2011 жылы 1409, 2012 жылы 1337, ал 2013 жылы 1165 болды. Салықтық тексерістер саны 2011 жылы 519, 2012 жылы 679 болса, 2013 жылы 1198 болды. Оның ішінде 2011 жылы заңды тұлғалар 214, жеке тұлғалар 305 болды. 2012 жылы 241 заңды тұлғалар, 438 жеке тұлғалар болған. 2013 жылы 238 заңды тұлғалар, 960 жеке тұлғалар болған.