Қоғамдық-саяси ойдың
бастауы жəне дамуы
Сабақтың мақсаты:ежелгі жəне ортағасырлық Қазақстандағы қоғамдық-
саяси ойлардың дамуына үлес қосқан тарихи тұлғаларды анықтау.
Тірек сөздер:
-Ежелгі түркілер
-Мəңгілік ел
-Сопылақ суфизм
Қоғамдық-саяси ойдың бастауы жəне дамуы
Қазақстан аумағанда алғашқ мемлекеттік құрылымды 6.3.6.VIII-II ғасырларда сақ тайпалық одақтары қалыптастырды.Сақ
мəдениеті адамзат өркениетінің ғажап жетістіктеріне жатады.Есік қорымынан табылған күміс табақша осының куəсі <<Аға
саған ошақ , жауым тізі бүк,халқым тоқ болғай >>деген жазудың өзі сақ тайпаларының патшалық билігінен мағлұмат беріп
тұрғандай .Б.з-дың VI-ғасырынан түркі кезеңінен басталып Ұлы далада түркі дəуірі дəуірледі
Ежелгі түркілер
Ежелгі түркілер туралы мəлімет тұңғыш рет б.з.-дың 542 жылындағы қытай
жылнамаларында кездеседі. Қытай жазбаларының айтуынша, түркілер
ғұндардың ұрпақтары болып табылады. Ал көне аңызға сəйкес, түркілер
касқырдан тараған ұрпақ деп есептеліп, «Ашина» (қасқыр) əулеті атанған.
Ашина тайпасы VI ғасырдың ортасына дейін жужандардың қол астында
болады. VI ғасырдың ортасынан бастап билікті қолына алған Бумын
түркілердің басын біріктіріп, Түрік қағандығын (552 - 745 жж. өмір сүрген)
құрады. Түрік мемлекетінің алғашқы билеушісі Бумын қаған болып
есептелінеді, оның мұрагерлері, яғни балалары Қара Ыссық (Қараессе) пен
Мұқан қағандар жужандарды талқандауды аяқтайды.
Түркілер шығысында Тынық мұхиттан бастап, батысында Қара теңізге дейінгі
ұлан-ғайыр даланы қол астына қаратқан. Бүгінгі Қазақстан жері сол
замандарда осы бір аса қуатты Түрік мемлекетінің құрамында болған.
Мемлекетті Ашина əулетінен тарайтын мұрагерлер басқарған. Билік, əдетте,
балаларына, бірге туған ағайындарына немесе жақын туыстарына көшіп
отырған. Түркілердің жоғарғы ел билеушісі «қаған» деген лауазымга ие
болған.Түркілер, негізінен, көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Олар
үй жануарларының жаңа түрлерін шығаруға көп көңіл бөлген. Сонымен қатар
елдің бір бөлігі жер өңдеумен, қолөнер кəсібімен, саудамен айналысқан
Қалалар, қоныстар салған. Басқа елдермен сауда жəне мəдени қарым-
қатынас орнатқан. Ұлы Жібек жолының үлкен бөлігін қолдарында ұстап, иелік
еткен.
Мəңгілік ел
Мəңгілік ел — мақсаты түрік елінің билігі деп осыдан 13 ғасыр бұрын мəңгілік
идеясын ұсынған.
2014 жылдың 17 қаңтарында Қазақстан Республикасының президенті
Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың кезекті халыққа жолдауын: «Бір жыл
бұрын мен еліміздің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын
жария еттім. Басты мақсат — Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің
қатарына қосылуы. Ол — «Мəңгілік Қазақстан» жобасы, ел тарихындағы біз
аяқ басатын жаңа дəуірдің кемел келбеті«,- деп бастады.Бұл орайда елең
еткізген жаңалық — тұңғыш мемлекеттік ресми идеология, яғни «Мəңгілік Ел»
идеясының жариялануы. Бұл — Қазақстан Республикасының ұлттық
идеясынан келген түйін-тұжырым.
Түркі тарихын, көне түркі мұраларын зерттеуші филология ғылымдарының докторы,
профессор Қаржаубай Сартқожаұлының «MANGI EL» халықаралық ғылыми-көпшілік
тарихи журналында: «Мəңгілік ел — түрік жұртының данагөйі, үш бірдей қағанның кеңесшісі
болған атақты Тоныкөк (Тұй-ұқық) негізін қалаған идея...» — екендігін жазған [1, 20-21 бб.].
Елтеріс Құтлық қаған екінші Түрік қағанатын құрғаннан кейін Тоныкөк «Мəңгілік ел» идеясын
қолға алды. Мəңгілік ел — мақсаты түрік елінің билігі деп осыдан 13 ғасыр бұрын мəңгілік
идеясын ұсынған. Елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін геосаяси жəне ішкі, сыртқы
қорғаныс шеңберін жасап, мəңгілік ел саясатын Көк Түріктер іске асырды. Сол идея, сол
мұрат бүгінгі қазақ елінің бас ұранына айналды .«Күл тегін» жазуының қазіргі қазақ тілінің
нормасына келтірілген Ғұбайдолла Айдаровтың нұсқасында: «Көктегі түркі тəңірісі, түркінің
қасиетті жер-суы былай депті: Түркі халқы жоқ болмасын дейін, халық болсын дейін...» —
деген жолдар бар [2, 63 б.].Бұл жерде елдің тарих сахнасында кетпей, сақталуын тілейді.
Мəңгілік ел дегеніміз — мемлекеттің ғасырлар тоғысында, ірі державалар арасында
бəсекеге төтеп беріп, өзіндік қорғаныс саясатын ұстану деп түсінуге болады.
Сопылақ суфизм
Белгілі сопылық ақын Қожа Ахмет Ясауи енбектерін түркі əдеби тілінде шығарды . Ясауи ілімі тек Түркістанда ғана емес,
сонымен қатар Хорасан, Еділ бойы, Əзірбайжан, Анадолығы дейін жеткен. Қожа Ахмет Ясауи басты еңбегі «Диуани хикмет»
(«Даналык кітабы») ислам қағидаларын түркілер дүниетанымымен байланыстырады.
Ахмет Ясауи сопылық идеяларын жергілікті салт-дестүрлерімен үйлестіре дəріптейді.
Ақын хикметтерінде о дүниедегі бақилык жай-ында: «Дүние менікі дегендер - жапан малын алғандар, пара алган əкімдер -
арамдықпен
жүргендер, алтын тақта отырса да, топырақ
астына түседі, сенген құлдар - адал садақамен тұрады», - деп жазады.
Қожа Ахмет Ясауидің
Ясауи мұрасы сопылық түркі халықтар-
«Даналық кітабынын»рухани маңызды орын алды
Экономика жəне құқықтану колледж
22-БҚЕ-4ҚБ Ахмед Мансия
Достарыңызбен бөлісу: |
