-сынып. Қазақстан тарихынан әңгімелер

• 
  Білімділік: оқушыларды Қазақ халқының бұрынғы кездегі наным-сенімдерімен, дінімен, жал-пы рухани мәдениетімен және ерте кездегі наным-сенім түрлерінің пайда болу тарихымен таныстыру.
  
• 
  Дамытушылық: дінге деген оқушылардың жан-жақты көзқарастарын қалыптастыру, дін және наным-сенімдердің адам баласының рухани өмірінде алатын орнын анықтауға үйрету, ежелгі наным-сенімдерді нақты түсіне білу қабілетін дамыту.
  
• 
  Тәрбиелік: халқымыздың ежелден келе жатқан рухани мәдениетіне құрметпен қарауға үйрету, діни сенімдердің адам баласына пайдалы жақтарын анықтауға көмектесу, имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.
  

II. Үй тапсырмасын қайталау.

Өткен сабақты пысықтау мақсатында үйге берілген тапсырма тексеріледі. Халықтың ауызекі шығармашылығы жайында оқушыларға бірнеше сұрақтар қойып жауабын аламын. Үйде оқып не тыңдап келген эпостық жырларын бір-екі оқушыға оқытып талдатамын. Бұдан кейін үй тапсырмасын қорытындылай отыра жаңа сабаққа көшемін. Сонымен қатар өткен сабақты өтілетін жаңа оқу материалымен байланыстыра кетемін.

III. Жаңа сабақ.

Жаңадан өтілетін сабақтың тақырыбы мен жоспары алдын ала тақтаға жазылады.

Сабақ жоспары:

1. Ежелгі діни түсініктер.

2. Қазақ халқының алғашқы сенімдері.

Алдымен тақтаға «Дін» деп жазып бұл туралы оқушылардың не ойлайтындарын дәптер бетіне бір-екі сөйлеммен түсіруді тапсырамын.

Содан оқушыларға жазғандарын оқытып, олардың ішінен кейбіреуін бір сөзбен тақтаға жазып қоямын. Оқушылардың жазғандарына шолу жасай отыра жаңа сабақты түсіндіріп етемін.

Дін ежелден келе жатқан рухани түсініктердің бірі. Адам баласы алғаш жаратылғаннан бастап табиғаттан тыс жаратушы бар деп ойлап, сол белгісіз күштерге сенген. Алғашқы кезде адам баласының наным-сенімі олардың кәсібіне және қоршаған ортасына байланысты болған. Алғашқы адамдар көптеген табиғат күштерінің алдында дәрменсіз болды, сондықтан табиғи күштерге табыну да кең орын алды. Бірақ адамдар осының бәрін бір Жаратушының ісі деп ойлады.

Сонымен дін адам баласының жаратушыға табынуы, оған деген нанымы болып табылады. Алғашкы діни түсініктер ерте заманда, яғни тас дөуірінде пайда болған.

Ол кездің бір қызығы адамдар жаратушыны ағаштан немесе тастан ойып жасаған. Оны түл деп атайды.

Тас дәуірінде адамдар сонымен қатар табиғат күштеріне және отқа табынған. Қола дәуірінде адамдардың діни түсініктері одан әрі дамиды.

Ерте кезде қазақ халқында да түрлі наным-сенімдер орын алған.

• 
  Қазақстан жеріндегі алғашқы жүйелі діни наным -Заратуштралық. Оның негізін б.з.б. II ғасырда (3500 жылдай бұрын) алғашқы діни-философиялық ағымды таратушы Заратуштра (Зәрдүш) қалаған. Бұл діндегі жоғары құдай - Ахурамазда. Қасиетті кітабы - «Авеста». Бұл дінді алғаш рет сол кездері Қазақстан жерін мекендеген тайпа арийлер қабылдаған.
  
• 
  Ұлы Жібек жолы арқылы қазақ жеріне христиан, будда, манихейлік діндер тараған.
  
• 
  Ежелгі түркі халқының діни нанымының негізі Тәңірге табыну. Тәңірді түркілер Көк деп білген. Көктен кейінгі сыйынатын күш отбасы мен балалардың қорғаушысы Ұмай құдай-ана, яғни Бай ана болып есептелген.
  
• 
  VII-VIII ғасырлардан бастап қазақ жеріне арабтар арқылы жаңа дін ислам діні ене бастаған. Азғана уақыттың ішінде ислам діні Қазақстанның көптеген жерлеріне тарап үлгерді.
  

1. Дін Аллаһтың әмірі

2. Діннің тәрбиелік мәні.

3. Дін - бейбітшілік жаршысы.

4. Діни құндылықтар.

Мұнда бағыт бере отырып, көбінесе оқушыларды сөйлетемін. Оқушыларды көтермелеп отырамын.

• 
  Дін дегеніміз не?
  
• 
  Табиғат күштеріне табыну дегеніміз не?
  
• 
  Алғашқы адамдардың наным-сенімдерінің түрлері қандай болған?
  
• 
  Адамдардың отқа табынғандарын неден байқауға болады?
  
• 
  Түркілердің алғашкы сенімі Тәңірге табынудың ерекшелігі неде?
  
• 
  Ең ежелгі діни сенім Зәрдүш қалай пайда болып, тараған?
  
• 
  Христиан, манихей діндері қалай тараған?
  
• 
  Ислам діні Қазақ жеріне қалай келді?
  

• 
  Білімділік: оқушыларды халқымыздың материалдық мәдениетінің түрлерімен таныстыру, жалпы материалдық мәдениет туралы мәлімет бере отырып Қазақ халқының мәдениетінің өшпес құндылық екеніне көздерін жеткізу.
  
• 
  Дамытушылық: материалдық мәдениет туралы түсініктерін кеңейту, мәдениетті жан-жақты қырынан тани білуге көмектесу, әлемдік мәдениет пен ұлттық мәдениетті байланыстыра отырып, оларға өз көзқарастарын қалыптастыруға көмектесу.
  
• 
  Тәрбиелік: Қазақ халқының бай мәдениетіне деген құрмет сезімін дамыту, мәдениетке деген қызығушылықтарын одан әрі арттыру, материалдық мәдениеттің озық үлгілерімен таныстыра отырып эстетикалық тәрбие беру.
  

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі.
   
2. 
   II. Үй тапсырмасын сұрау.
   

Осыдан кейін өткен сабаққа байланысты сұрақтар қоямын.

Сұрақтың үлгілері:

• 
  Дін қалай пайда болды?
  
• 
  Адам баласы алғашқыда неге табынған?
  
• 
  Адам баласы табиғат күштерінің алдында неліктен дәрменсіз болды?
  
• 
  Ежелгі түркілер неге табынған?
  
• 
  Заратуштралық дін тараған өлкені ата.
  
• 
  Ислам діні қазақ жеріне қалай тарады деп ойлайсыңдар?
  
• 
  Орта ғасырда қазақ жеріне басқа да діндер қандай жолмен тараған?
  

III. Жаңа сабак.

Жаңа сабақтын тақырыбы, жоспары тақтаға жазылып қойылады. Оқушыларға сабақтың мақсаты айтылады.

Сабақ жоспар.

1. Қазақ баспанасы.

2. Қазақтың ұлттық киімдері.

3. Ұлттық қолөнер бұйымдары.

Ең алдымен оқушыларға «Материалдық мәдениет дегеніміз не?» деп сұрақ қоямын. Оқушылар жауабын тыңдаған соң өз сөзіммен толықтырамын.

Мәдениетті екіге бөлуге болады:

1. Рухани мәдениет.

2. Материалдық мәдениет.

Бұрынғы кезде көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқының негізгі баспанасы киіз үй болған. Оныңщ ең басты себебі киіз үйдің көшіп-қону кезінде ыңғайлы, тез жиналып және құрастырылуы болды. Маусымдық көшу кезінде киіз үй бұйымдарын негізінен түйеге артқан.

Ерте заманда киіз үйді арбаға да бекіткен. Оны күйме деп атаған.

Киіз үйдің іші жазда салқын болумен қатар, үнемі таза ауа кіріп тұрумен ерекшеленген. Киіз үй 6, 8,12 қанатты болып бөлінген. Оның ішінде 12 қанатты киіз үй бай да дәулетті адамдарда болған. Мұндай үйлерді атпен жүріп тігетін.

Киіз үйдің бөліктері: кереге, уық, шаңырақ, есік. Бұлардың бәрі негізінен ағаштан жасалған. Киіз үйге жабатын киіздер: туырлық, үзік, гщндік. Бұның барлығын жасауда шикізат ретінде қойдың жүні пайдаланылған.

Қазақтың ұлттык, киімдері материалдык, мәдениеттің ірі жетістігі екені даусыз. Қазақ халқында ұлттық киім-дер жас шамасына қарай ерекшеленген. Ұлттык киімдер: тон, қамзол, шапан, тақия, бөрік, сәукеле, кимешек, бешпент т.б.

Бұдан әрі әр ұлттық киімнің қандай уақытта қолданылатыны жайында мәлімет беремін.

Бұрынғы кезде қазақ халқында қолөнер өте жоғары дәрежеде дамыған. Зергерлік бұйымдар жасауда шеберлер алтын, күміс, асыл тас, түрлі сүйектерді қолданған. Әсіресе әйелдердің сәндік бұйымдарын жасау кең тараған. Сырға, білезік, сақина, жүзік, алқа, шолпы т.б. сәндік бұйымдар Қазақ әйелдерінің көбінің тағатын әшекей заттары ретінде белгілі. Көшпелі халық үшін ат әбзелдерінің қажеттілігі өте жоғары болған. Ер-тұрман, сәнмен өрілген арқандар әр қазақтың үйінен табылатын. Жаугершілік кездері қазақ ұсталары қылыш, найза, семсер, дулыға, қанжар сияқты қару-жарақтарды да көптеп жасаған.

Жаңа сабақты түсіндіріп болған соң пысықтау үшін оқушыларға мәтінмен жұмыс жасатамын. Тақырыпшаларды оқушыларға дауыстатып оқыта отырып, бірлесе талдау жасаймыз.

Қорытынды кезең:

Сабақты қорытындылау мақсатында оқушыларға түрлі сұрақтар қоямын:

• 
  Киіз үйдің қандай қасиеттері бар?
  
• 
  Қазақтың қолөнер бұйымдарының қандай түрлерін білесің?
  
• 
  Қазақ әйелдерінің ұлттык киімдерін ата.
  
• 
  Қазақ қоғамында қолөнер шеберлерінің орны қандай болған?
  

1. 44-параграфты оқу.

2. Оқулықтағы сұрақтарға жауап беру.

Үшінші бөлімді қайталау үшін сұрақтар мен тапсырмалар.

1. Ортағасырлық Қазақстанның сәулет құрылыстарының қандай ерекшеліктері бар?

2. Наурыз мерекесі қашан және қалай тойланады?

3. Қазақ қоғамындагы шешендердің рөлі қандай болды? Қандай би-шешендерді білесіңдер?

4. Ауызша тарих айту дәстүрі дегеніміз не? Оның қазақ тарихын жазудағы маңызы неде деп ойлайсыңдар?

5. Ертедегі қазақ арасына тараган наным-сенімдер туралы не білесіңдер? Тәңіршілдік дегенді қалай түсіндің?

6. Қазақ киіз үйінің құрылысын сипаттпап беріңдер.

7. Киіз үйдің қандай іш жиһаздары бар? Оларды кімдер, қалай жасады?

8. Қазақтың қандай зергерлік қолөнер бұйымдарын білесіңдер? Олар неден жасалды?

5-сынып. Қазақстан тарихынан әңгімелер

Сабақтың тақырыбы: § 45. Кеңес үкіметі билігінің орнауы

Сабақтық мақсаты:

• 
  Білімділік: оқушыларға Ақпан, Қазан төңкерісі және Кеңестер билігінің орнауы туралы мәлімет беру, аталған төңкерістердің мәні мен сол кездегі Қазақстандағы саяси ахуал жайын түсіне білуге жағдай жасау.
  
• 
  Дамытушылық: тақырыпты түсіндіре отырып, негізгі мәселені анықтай білу дағдыларын қалыптастыру, саяси көзқарастарын қалыптастыруға көмектесу, нақты тарихи оқиғалармен таныстыру арқылы ой-өрістерін дамыту.
  
• 
  Тәрбиелік: отарлау саясатының салдарын түсіндіре отырып оқушыларды патриоттыққа, ұлтжандылыққа тәрбиелеу, Отан тарихына деген қызығушылығын арттыру.
  

I. Ұйымдастыру кезеңі.

II. Жаңа сабақ.

Жаңа сабақтың тақырыбы және баяндау жоспары алдын ала тақтаға жазылып қоямын. Оқушыларды сабақтың мақсатымен таныстырамын.

Алдымен сабаққа кіріспе ретінде оқушыларга жалпылама сұрақ қоямын.

Революция дегенді қалай түсінесіңдер?

Бұл сұраққа оқушылар әр түрлі жауаптар беруі мүмкін. Оқушылардың берген жауаптарын бір сөзбен тақтаға жазып қоямын.

Осыдан кейін жаңа сабақты түсіндіруге кірісемін.

1. Патшаның тақтан құлауы.

2. Кеңестердің билікке келуі.

3. Азамат соғысы.

Алдымен оқушыларға Ресейдегі император билігі туралы айтып беремін. Үлгісі:

• 
  Монархиялық жүйе.
  
• 
  Императорлар.
  
• 
  Император қоластындағы халықтың жағдайы.
  

Бұдан кейін 1917 жылғы Ресейде өткен Ақпан және Қазан төңкерістері жайлы оқушыларға түсіндіремін. Оны түсіндіруде төмендегідей схеманы қолданамын.

Осыдан кейін алдымен Қос үкіметтің содан кейін Кеңес үкіметінің билікке келуі жайлы оқушыларға айтып беремін.

Алғашқы кезде кеңестер билігіне қарсы шыққан топтар өте көп болды. Нәтижесінде 1918-1920 жылдар аралығында Азамат соғысы өтті.

Мұғалім оқушылар дәптерлеріне Кеңестер мемлекетінің құрамындағы Қазақстан мемлекетінің (автономиялық және одақтық) құрылу жолын хронологиялық кесте түрінде жазғызады.

2-3 оқушыға мәтінді дауыстап оқытып, түсінгенін айтқызамын. Оны сынып оқушыларын қатыстыра отырып талдатамын.

Сабақты бекіту мақсатында көбінесе проблемалық және салыстырмалы сұрақтар қоямын.

Сұрақтардың үлгісі.

• 
  Монархиялық биліктің ерекшелігі неде? Демократиялық Қазақстандағы билік пен монархиялық билікті салыстыр.
  
• 
  Патша билігіне халықтың қарсы шығуының басты себептері неде деп ойлайсың?
  
• 
  Ақпан төңкерісі мен Қазан төңкерісінің айырмашылықтарын көрсет.
  
• 
  Азамат соғысы дегеніміз не?
  
• 
  Кеңес өкіметі билікке қалай келді?
  
• 
  Кеңестер Одағының құрамындағы Қазақстан мемлекетінің құрылуы қалай өтті?
  

Бұдан әрі тақырыптың негізгі, басты мәселелеріне тоқтала отырып бүгінгі сабақты қысқаша қорытындылап өтемін.

45-параграфты оқу.

• 
  Білімділік: Алаш қозғалысы мен Алаш партиясы туралы оқушыларға жалпы мәлімет бере отырып, осы саяси ұйымдардың мәні мен мақсаттарын түсіндіру.
  
• 
  Дамытушылық: Алаш қозғалысы туралы оқушылардың бойына нақты пікір және жеке көзкарастарын қалыптастыруға көмектесу, өз көзқарастарын білдіру, өз ойларын түйіндеп айта білу қабілеттерін дамыту.
  
• 
  Тәрбиелік: Алаш қозғалысының қайраткерлерін мысалға келтіре отырып ұлтжандылыққа, патриоттыққа тәрбиелеу, елін, ұлтын сүю және мақтана білуге жағдай жасау, ұлт көсемдерін құрметтеуге, өмірлерін, істерін үлгі ете білуге үйрету.
  

II. Үй тапсырмасын тексеру.

Үй тапсырмасын тексеруді әңгімелесу түрінде өткіземін. Оқушыларды өткен тақырыпты пысықтау әрі үй тапсырмасын тексеру мақсатында әңгімеге тартамын. Онда әр түрлі проблемалық сұрақтарды қоямын.

Әңгімелесу мынадай бағытта өткізіледі:

- Император билігі, монархия.

- Халық қарсылығы.

- Төңкерістер.

- Кеңестер билігі.

- Азамат соғысы.

- Автономиялық және одақтас мемлекет.

Осы бағытпен оқушыларды әңгімеге қатыстыра отырып, үй тапсырмасын тексеріп шығамын. Көбірек жауап берген оқушыларды көтермелеп баға қойып отырамын.

Одан әрі өткен сабақты оқушыларды қатыстыра отырып қорытындылаймын.

III. Жаңа сабақ

Жаңа сабақтың тақырыбы мен жоспарын тақтаға жазамын. Сабақтың мақсатымен оқушыларды таныстырамын.

Тақырыптың жоспары.

1. Алашорда үкіметі.

2. Алаш қайраткерлері.

Жоспардың бірінші бөлімі бойынша «алаш» сөзіне түсінік беремін. «Алаш» — қазақ халқының балама атауы, қазақ сөзінің орнына қолданылатын көне ұғым.

1917 жылы Қазақстанда саяси партиялар құрылып жұмыстары жандана бастады. Солардың ішіндегі ең ауқымды да ірісі Алаш партиясы болды. Алаш партиясының алдына қойған негізгі мақсаты дербес, тәуелсіз Қазақ мемлекетін құру, қазақ халқының салт-дәстүрін, тілін, дінін дамыту, Қазақ елін әлемдегі өркениетті елдердің қатарына қосу т.б. Алаш партиясының қатарында Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Тынышбаев, X. Досмұхамедов, Ж. Досмүхамедов т.б. ұлттық зиялылар болды. 1917 жылы 5-13 желтоқсан аралығында Орынбор қаласында жалпықазақ съезі өтіп, онда Алашорда үкіметі құрылады. Төрағасы болып Ө. Бөкейханов сайланды. Алаш партиясының және Алашорда үкіметінің баспасөз органы «Қазақ» газеті болды. Алашорда үкіметі Семей қаласында орналасты. Алашорда үкіметінің бағдарламасында мемлекетті басқару, білім беру, құкык, дін мәселелері басты орын алады. Алашорда үкіметі Кеңестер тарапынан қуғындалып таратылады.

Жоспардың екінші бөлімі бойынша оқулықты пайдалана отырып төмендегі кестені толтыртамыз.

Оқушыларға тапсырма беріп Алаш қайраткерлері туралы сұрақ тапсырмалар жасатып, бір-біріне қойғызып өздеріне бағалатамыз.

Сабақты бекіту мақсатында қойылатын мынадай жоспар құрып, алған білімдеріне шолу жасаймын.

• 
  Мақсаты.
  
• 
  Іс-әрекеті.
  
• 
  Қайраткерлері.
  
• 
  Бағдарламасы.
  
• 
  Тағдыры.
  
• 
  Тарихи маңызы.
  

1. 46-параграфты оқу.

2. Сұрақтар мен тапсырмаларды орындау.

5-сынып. Қазақстан тарихынан әңгімелер

Сабақтың тақырыбы: § 47. 1920-1930 жылдардағы өнеркәсіптің дамуы.

Сабақтың мақсаты:

• 
  Білімділік: XX ғасырдың басындағы Қазақстан өнеркәсібінің дамуы, басты ерекшеліктері туралы мәлімет беру, сол кездегі экономикалық даму жағдайы туралы білімді игеру үшін жағдай жасау.
  
• 
  Дамытушылық: социалистік экономика туралы түсінік қалыптастыра отырып, оны әр қырынан талдай білуге үйрету, олардың ойлау дағдыларын, қабілетін жан-жақты дамыту.
  
• 
  Тәрбиелік: еліміздің өткеніне құрметпен қарауға үйрету, тақырыптың маңызды мәселелерін оқыту арқылы оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыру.
  

I. Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушыларды сынып ішінде үш топқа бөліп, әр топтың жұмыс істеу тәсілін түсіндіріп беремін.

II. Үй тапсырмасын тексеру.

Үй тапсырмасын тексеру мақсатында оқушыларға карточкалық сұрақтар беремін. Карточка бойынша сұрақтар мен тапсырмалар:

• 
  «Алаш» қозғалысының алдына қойған мақсаттарын атаңдар.
  
• 
  Әлихан Бөкейханов туралы айт.
  
• 
  «Алаш» партиясының мүшелері туралы не білесің?
  
• 
  А.Байтұрсыновтың қызметі туралы не білесің?
  
• 
  «Алаш» партиясына қандай топ карсы болды? Неліктен?
  

Соңында Алаш қозғалысының жалпы мақсаттары мен міндеттерін көрсетіп, Алаш қайраткерлерінің қызметтері мен тағдырларына, аталған қозғалыстың тарихи маңызына, Қазақстан тарихынан алатын орнына қысқаша тоқтала отырып үй тапсырмасын қорытындылаймын.

III. Жаңа сабақ.

Жаңа сабақтың тақырыбы мен жоспары алдын ала тақтаға жазылып қойылады. Оқушыларға сабақтың мақсатын айтып беремін.

Сабақ жоспары:

1. Қазақстанның әлеуметтік-экономиқалық жағдайы.

2. Қазақстан индустрияландыру жылдарында,

3. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру. Алдымен оқушылардың назарын жоспарға аударамынжәне мынадай бағытта жаңа сабақты түсіндіріп өтемін.

• 
  Өнеркәсіптегі хал.
  
• 
  Ауыл шаруашылығы.
  
• 
  Ашаршылық. Индустрияландыру жылдары:
  
• 
  Жаңадан салынған өнеркәсіп орындары.
  
• 
  Түркістан-Сібір темір жол құрылысы.
  
• 
  Қазақстан КСРО-ның шикізат базасы. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру:
  
• 
  Ф.И.Голощекиннің «Кіші Қазан» саясаты.
  
• 
  Байлардың мал-мүлкін тәркілеу.
  
• 
  Күштеп ұжымдастыру.
  
• 
  Ұжымдастыру зардабы.
  

• 
  Ұжымдастыру саясатына қарсылық.
  

Сабақты түсіндірген кезде көрнекі құралдарды ретіне қарай пайдаланып отырамын. Және әңгімемнің арасында әр топтың оқушыларына сұрақ қойып, оларды да сабаққа қатыстырып отырамын.

Оқушыларға топпен бірігіп отырып мәтінді оқып шығуға, керекті мәліметтерді, оның ішінде хронологиялық даталарды, терминдерді дәптер бетіне түсіріп отыруды тапсырамын. Бұған оқушыларға бес минуттай уақыт беремін.

I. XX ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономиқалық жағдайына талдау жаса.

Бұл тапсырманы әр топ өзара ақылдаса отырып орындап шығады. Топтан бір оқушыдан шығып ортақ пікірлерін айтады. Оны толықтырып отыруға болады.

Алғашқы тапсырманы орындап болғаннан кейін, топ мүшелерін бағалай отыра келесі тапсырма беріледі.

II. Әр топ алдарындағы кестені салыстыра отырып бірігіп толтырады.

Осыдан кейін үш топты жарыстыру мақсатында әр топқа тест сұрақтарын таратамын. Тест сұрақтарының саны 7-8 болады.

1. Кеңес Одағында индустрияландыру бағыты қабылданған жыл.

2. Түрксіб темір жолының ұзындығы т.б.

Сабақты бекіту мақсатында топтарға карточкалық сұрақтар таратамын. Бұған жауап алғаннан кейін өткен тақырыптың негізгі мәселелеріне тоқтала қорытындылаймын.