VIII - ТАРАУ
Физика сабақтан соң
ФИЗИКАЛЫҚ КЕШ
Жүргізуші: Сәлеметсіздер ме, қүрметгі физика кешіне
қатысутиылар!
Кешімізді
бастауға
рүқсат
етіңіздер!
(Демонстрация жасауға 8 окушы шығады. Стакандар,
тарелкалар, шәй қасықтары, шәйнек, кант салғыш бәрін
үстелгс қояды. Бір көмекші шәйнекті қакпағын жаппай тоққа
қосады).
Жүргізуші: Ал бізде бәрі дайын. Шәй ішуге кірісуге
болады.
1-оқушы: Әлі шай жоқ қой. Шәйнектің кақпағын жауып
кою керек, сонда тез қайнайды.
Жүргізуші: Рас айтасыз ба?
1-оқушы: Әрине.
Жүргізуші: Олай болса сендерге менің бірінші сүрағым:
Физика түрғысынан алғанда шәйнек тез қайнау үшін не себепті
қақпағын жауып қою керек? Кім жауап береді?
2-оқушы: Біз шәйнектің қақпағын жабу арқылы жылу
алмасуды сақтаймыз. Бүл қызу беріп түрған жылуды сақтау
Үшін кажет.
3-оқушы: (Шәйнектің қақпағын ашып, ішіне қарайды).
Мен ыдыстың түбінен және кабырғасынан көпіршіктер көріп
т¥рмын. Олар қайдан шығады?
4-оқушы: Мен шәйнектің шуылдаған дн естіп түрмын, ол
Неліктен?
197
Жүргізуші: Міне қызық екі сүрақ туды, кім жауап береді
екен.
5-оқушы: Көпіршіктер суда еріген ауадан және ыдыс
қабырғасына жабысқан ауадан лайда болады. Қыздырған кезде
ауа көпіршіктері үлғайып, көпіршіктер үлкейе береді.
6-оқушы: Ал мен шәйнсктін неліктен шуылдайтынын
білемін. Көпіршікте де ауадан басқа су булары бар,
көпіршіктер үлғаю нәтижесінде беткі қабатқа жүзіл шығады.
Судың жоғарғы кабаты төменгі қабатынан едәуір салқын
болғандықтан,
олар
суып,
су
буының
біраз
бөлігі
конденсацияға түсіп суға айналады да, көпіршіктердің көлемі
азаяды. Осы көпіршіктердің көлемінін үлғаюы және кішіреюі
шуға әкеп соқтырады. Ал су толығынан ысыған кезде
көтерілген көпіршіктер салқыннан кішіремейді де, су бетінде
жарыла бастайды. Бүл кезде шу аяқталады да, су бүрқылдай
бастайды. ІИәйнекті қарашы, олі бүрқылдаған жоқ ла екен.
4-оқушы: Жоқ.
7-оқушы: Мевде мынадай сүрақ пайда болды. Будың
температурасы қайнаған судың температурасынан жоғары ма?
Буға күю суға күюден қауіпті ме?
6-оқушы: Жоқ. Будың температурасы мен қайнап жатқан
сүйықтың температурасы бірдей. Бірақ бүл температура
атмосфералық қысымға тәуелді.
8-оқушы: Дүрыс айтасың. Бүл қүбылысты түсіндіретін
мынадай тәжірибе жасайық. (Көмекші шәйнектен ыстық суды
домалақ колбаға қүяды да тығынмен жауып қояды).
Көмекші: Көріп түрсыздар: колбадағы су қайнайды.
(Қолбаны төңкеріп, ағын сумен салқындатады (бу түрған
жерін)). Судың қайнағанын көреміз. Неліктен? Будьщ біраз
бөлігі конденсацияланады да, судьщ бетіндегі қысым азайып,
қайнау төменгі температурада болады.
Жүргізуші: Тәжірибені жасап және оиы түсіндіргенің
үшін рахмет.
7-оқушы: Қайнау кезінде қыздырғыш жүмыс істеиді, ал :
су температурасы көтерілмейді: неліктен?
Жүргізуші: Біз қазір оны дәлелдейміз. (Кемекші шығып ?
қайнаған суға термометр салып, оның көрсеткішін айтады).
8-оқшы: Онда піәй суыды ғой.
198
Жүргізупіі: Біріншіден бүл шәй емес, қанаған уу.
Екішиіден кім айтады, неліктен ол суиды?
3-оқушы: Жылу еткізгшггің әсерінен су жылуынъщ
бөлігі шәйнекке беріледі де, одан қорғашан ортаға өтеді. Егер
шәйнектің қақпағын ашып қойса, булану нэтижесінде одан да
тез суиды. Булану-сүйық бетіндегі молекулалардың артық
энергиясының болуынан. Булану нәтижесіңце сұйықтың
энергиясы азайып, бірте-бірте салқындай береді.
Жүргізуші:
Шәйнектегі
судың . булану
кезіңде
салқындайтыны мынадай қарапайым тәжірибие арқылы
дәлелдеуге болады. (Жүргізуші: иіс су алып, екінші оқушы
колына жағып, қольш қимылдатады).
2-оқушы: Қолымның терісі салқындап кетті.
Көмекші. Бүл қүбылысты анығырақ түсіну үшін бізде
арнаулы демонстрация бар. (үстел үстіне домалақ колбаны
қойып, U - тәрізді манометрге жалғайды. Колбаны шүберекпен
жауып кою керек). Боялған сүйық манометрде бір деңгейде
түрғанын көріп түрсыздар. Енді мен иіс суды колбаға шамалап
қүяйын. Манометрдегі сүйықтың деңгейінің өзгергенін
көрдіндер. Колбадағы қысым кенет төмендеді. Ол иіс судың
булану нәтижесінен колбадағы газдың температурасыньщ
төмендеуінен болды.
Залдан дауыс: Менде мынадай сүрақ бар: бізде ас үйде
үнемі қүмырада су түрады. Егер бөлме температурасында
булану болса, ол неге болмайды?
5-оқушы: Негізінен буланатын үжен энергиясы бар
молекулалар бөлме температурасында коп емес. Сондықтан
булану өте баяу жүреді.
Залдан дауыс: Менде сенімсіздік бар: міне шэйнек
қайнады. Шүмегінен бу шығып жатыр, мен оны көріп түрмын.
Бірақ бу-газ ғой, ал газдар көрінбеуі керек. Мен не көріп
түрмын?
6-оқушы:
Түман.
Бүл
ауа
бөлшектерінде
коңденсацияланған су тамшылары.
Жүргізуші: Дүрыс айтасың. Біз бүл жағдайда расында да
түман көріп түрмыз. Ол бу - түссіз. Түманның тығыздығы әр
түрлі болуы мүмкін. Оны өздерід де көріп жүрсіңдер. Кейбір
түман күндері тіпті алдындағы жолды да көрмей қаласыд.
199
1-окушы: Шәйнектегі суымыз қайнады, шүмегінен ■
түман шығып жатыр. Шөйнектегі су температурасы 100°С. Ал |
енді шәй демдеп шәй ішейік.
Үстелде отырғандар: Ал келіңдер, шәй ішейік. Бірақ
судың температурасы 100°С емес кой.
1-оқушы: Қалайша?
Жүргізуші. Мег, қапнап жатқап судың температурасы
қысымға тәуелді әр түрлі болуы мүмкін. Барометрді
қояйықшы, атмосфералық кысым қандай екен?
4-оқушы:
(Түрып
барометрге
қарайды).
Бүгінгі
атмосфералық қысым 757мм. сын. бағ. екен. Олай болса қайнау
температурасы қысымға тәуелдігінін кестесіне қарайық. Мүнда
қысымда су 99°С, 89°С кайнайтынын көреміз.
5-оқушы: Қызық екен. Ал егер шәйнекке шикі су емес,
қайнатылған суды күйсақ қыздыру бірдей болғанда ол тез
кайнар ма еді?
Залдан дауыс: Қайнатылган су тез қайнайды. Өйткені ол
бір рет қайнаған ғой. Сондықтан ол екінші рет тез қайнайды.
Жүргізуші: Сен су бір рет қайнағанын “есіңде үстап түр”
дегенің ғой. Тағы кімде қандай ой бар?
2-оқушы: Менінше шикі су тез қайнайды, неге?
3-окушы: Шикі су тез қайнайды, себебі онда еріген ауа
көпіршіктері бар, ол қайнаған кезде олар жойылады. Ал
қайнаған суда олар жоқ. Сондьіқтан бір рет қайнатылған су,
шикі судан кеш қайнайды.
Жүргізуші: Біз біраз қайнау мен булану туралы қызық
жағдайларды анықтап алған сияқтымыз. Ендеше шәй ішуге
кірісейік.
6-оқушы: Ол үшін шәй демдеу керек. Шәйдің дәмі оны
қалай демдегеніне байланысты.
1-оқушы: Шәйді дүрыс демдеу деген не?
8-оқушы: Ол деген сөз шәй жапырағыішң қүрамына
енетін дәмді заттар суға жақсы шығуы керек. Шәйдің дәмі
судың температурасына байланысты.
Неғүрлым
судың
температурасы демдеген кезде жоғары болса, соғүрлым шәй
дәмді болады.
200
7-оқушы: Осыған байланысты менде мынадай сүрақ бар:
піәйді металдан жасалған шәйнекке ме, жоқ шыныдан
жасалған шәйнекке демдеген дұрыс па?
Достарыңызбен бөлісу: |
