152
V. Erwinia тұқымдасы – тез қозғалғыш
1.
Pseudomonadaceae туысы [2].
Жұмыстың зерттеу барысында оқушылармен бірлесе бактериялардың
табиғаттағы, халық шаруашылығындағы маңызын анықтадық.
Бактериялар тіршілік әрекеттеріне қарай алуан түрлі болады және
олардың табиғаттағы маңызы ӛте зор. Сапрофитті бактериялардың кӛпшілігі
ӛсімдіктер мен ӛлген жануарлардан, саңырауқұлақтардан қалған ағзалық
заттарды ыдыратыл, шірітеді. Ғалымдар түрлі ауруларға тӛтеп беретін
іріктемелер шығаруда.
Бактериялардың кӛптеген түрі адамға және шаруашылыққа зиян
келтіреді. Тірі ағзаның денесінде ӛсіп жетіліп, тірі жасушалардың ағзалық
заттармен қоректенеді. Ӛсімдіктерде әр түрлі ауру туғызатын паразит
бактериялар Erwinia amylovora (Burill) Com түріне жатады. Мұндай паразиттер
ағаштектес ӛсімдіктердің тіршілігін жойяды. Сонымен қатар ағаш діңінде
ӛсетін діңқұлақ саңырауқұлағынан ағаш сүрегі шіри бастайды.
Бактериоз – кең таралған, бірақ әлі де салыстырмалы аз зерттелген
ағаштардың діңдеріндегі ӛсімдіктердің ауруы болып табылады. Әсіресе
бактериоздың орман мен ауыл шаруашылығындағы ролі әлі күнге дейін
белгісіз.
Қазіргі кезде бактериоздар келесі ағаштар мен діңдердің жанұясында
белгіленген: Pinaceae, Salicaceae, Fagaceae, Juglandaceae ,Ulmaceae ,Moraceae,
Berberdaceae, Lauraceae, Rosaceae, Tiliaceae, Ericacaea, Oleaceae.
Кӛбінесе бактериоздар келесі тектегі ағаштар мен бұталарда белгілі:
Pinus, Cupresus, Juniperus, Populus, Salix, Juglands, Quercus, Corylus, Castanea,
Ulmus, Morus, Betulus, Berberis, Ribes, Pirus, Sorbus, Crataegus, Rosa, Prunus,
Acacia, Fraxinus. Осынша ӛсімдік спектірінің бактериялық ауруларға
ұшырайтын бактериалық аурулардың кӛптігіне байланысты. Ӛсімдіктер
арасында бактериялық ауруларды туғызатын негізгі қоздырғыштары
ӛсімдіктер арасында бактериялық ауруларды туғызатын негізгі қоздырғыштар
екі жанұяға бӛлінеді: Enterobacteriaceae және Pseudomanadaceae. Бұндай
бактериалар ағаш ӛсімдіктерінің кӛп бӛлігін сырттай бүлдіреді. Әсіресе
қарағай, пихта, емен, бук, липа, ясен, терек ағаштары ауруға шалдықтырады.
Ағаштың сыртқы қабатында жарық немесе ылғалды жара пайда болған жерден
сұйық зат ағады. Осыдан бактериялар ағашты бүлдіре бастайды. Бактериалды
күюді Erwinia amylovora (Burill) Com бактерия туғызады. Бұндай аурудың
салдарынан ағаштың жапырағы қарайып қурайды, жеміс беретін ағаштардың
жемісі қурайды. Бактериалды күю және сарысумен бір ағаш ауырса, ағаштың
тӛменгі жақ қабатынан кӛптеген бактерия қоздырушылар пайда болады.
Бактериалды күю ағаштардың жоғарғы жағынан басталса, сарысу ағаштың
тӛменгі жағынан басталады. Сарысу кезінде ағаш неғұрлым сулы болып,
эксудат салдарынан ащы иіс шығады. Бактериалды күю неғұрлым жылдам
тараса, сарысу ұзақ таралып, ағаштың ұлпалары ақырын-ақырын ӛле бастайды.
Осы бактериялардың ӛкілдері аурудың соңында жасуша қабатын зақымдап, ісік
пен жара туғызады. Жара кӛзбен қарағанда темірдің тотына ұсайды, бірақ
153
жараның кӛзінен сұр түсті сұйықтық ағып тұрады. Ол сұйықтық ағаштың
бойындағы суы. Жарадан дәмі ащылау және әлсіз қидың иісі шығады.
Зерттеу
жұмысысымыздың
нәтижелеріндеErwinia
multivora
бактериясынан туындайтын аққайың ағашының сарысулы бактериясы
Қазақстан
Республикасының
Ақмола
обылысының
және
Солтүстік
облысындағы орман ағаштарындағы терек, қарағай ағашы және қайың аралас
орманда бұл ауру тек аққайыңдарда табылды. Қурай бастаған жас ағаштар 70
% құрайды. Бактериоздық дамуы отырғызылған және тұқымнан пайда болған
әр түрлі жастағы ағаштарда табылды. Барлық қураған ағаштардың жарасында
бӛлігі дымқыл. Ауру Ортағаш ормандарын 2010 жылы кӛктемде қабығының
ісінуінен анықталып табылады. Сол жылдың күзінде ол Отын қарағай,
Тасбұлақ, Егінді-ағаштарының 200 га мен Қарашілік ауылының 100 га
орманына кеңінен жайылды. Осы жылдары ауру Ақмола облысының
оңтүстігінде орналасқан Елтай, Қызылсая, Семфирополь, Қызылағаш
ауылының ормандары ауруға ұшырағанын Меруертпен кӛріп зерттеп
анықтадық сонымен қатар аурудың себептерінде анықтадық.
2012 жылы жаңбырдың аз жаууымен байланысты ормандарымызға
қайтпас шығынға ұшыратты. Әсіресе кӛктем мезгілінде аққайын ағашының
сабағының әрбір жерінде ісіктер пайда болды. Ол ісікті жарсаң сұрланып
кеткен су ағады. Ауа ылғалды болғанда аққайың сарысу бактериясы тез жел, су
арқылы тез тарады.
Біз биші ағаштарымызды сабынды сумен 15 мамырдан 25 тамызға дейін
суарып зерттеу жұмысын жүргізе бастадым. Ауырған ағаштардың 10 сабынды
сумен жұмасына бір реттен суардым. Уақыт ӛтіп 10 ағашты сабынды сумен
суарғанымда 8 ағаштың жағдайы жақсарды. Суарылмаған қалған 20
ағаштардың 18 қурап, қу ағашқа айналды Мен ағаштардың әр жағдайдағы түрін
ӛз зертеуімдегі 1,2 кестелердее түсірдім. Сонымен қатар мен ӛз зерттеуімді
басқада Ортағаш ауылының ормандарында бақылап, зерттей бастадым. Зерттеу
барысында Отынқарағай орманында 1150 аққайың ағашы ауруға шалдығыпты,
Тасбұлақ орманында 1200 дана, Егіндіағаш орманында 1000 дана, Қаратал
орманында 100 дана батериозбен ауырғаны белгілі болғаны 3 кестеде кӛрсеттік.
1 кесте. Ҧмағаш орманындағы сабынды сумен суарылған аққайың
ағаштарының жағдайы
Ағаштың
жағдайы
санаты
Ағаштың
жағдайы
Сабынды сумен
суарылған ағаштар
Ағашқа мінездеме
1
Әлсіреген
10
Жапырақтары сарғылтанған, сабағы
ісіктерге толы.
2
Жақсарды
8
Жапырақтары сұрланған,
сабағындағы ісіктер жарылған,
тамшылап тұр.
3
Жапырақтары
ӛсті
8
Жапырақтары қурап қалыпты,
сабағындағы ісіктердің кейбіреулері
ағып құрғапты.
