Рефераты Қызылорда, 2013

Қолжазба құқығында

Лингво-когнитивті модельдер негізінде аударма түрлерін оқыту.

6М020700-Аударма ісі мамандығы бойынша гуманитарлық ғылымдары магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

Рефераты

Қызылорда, 2013

Диссертация Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің шетел тілдері және аударма кафедрасында орындалды

Ғылыми жетекшісі: Филология ғылымдарының

кандидаты, академиялық доцент

Кеншінбай Т.Ы.

кандидаты, доцент Жаңатаев Қ.Ә.

Диссертация 2013 жылы «____» маусым айында сағат «_____» Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде 6М020700- Аударма ісі мамандығы бойынша гуманитарлық ғылымдары магистрі академиялық дәрежесін беру жөніндегі диссертациялық кеңесінде қорғалады.

( 120014, Қызылорда қаласы, Желтоқсан көшесі № 40, № 1 оқу ғимараты)

«Лингво-когнитивті модель» ұғымы әр ғалымдардың ,жазушылардың еңбектерінде әр түрлі түсіндірілген.Е.Г.Белявскийдің айтуынша «лингво -когнитивті модельді» зерттеулерде концептуалды негіздің кескінді негізді мағынасы деп атаған. «Лингво- когнитивті модельдерде» сөздің лексикалық мағынасы ,сөз тіркесі ,сөйлем және мәтін мағыналары бар.

Лингво-когнитивті модельдердің аудармадағы рөлі студенттердің қиын түрдегі аудармалары ,дәлме-дәл аудармаларын тауып,полисемантикалық лексикалық бірліктермен сәйкестігін тексеріп, ана тілінде сөздің баламасын тауып, оны салыстыру.Ғалымдардың зерттеулері бойынша студенттердің аудармадағы түрлерінің басты қателігі интерференция болып табылады.Ол дегеніміз- «шет тіліндегі лексикалық бірліктің өз тіліндегі семантикалық құрылымы».Сонымен қоса, мұндай қателер полисемантикалық сөздерді аударғанда кездеседі. Бұған аудармадағы қазіргі таңдағы зерттеуші авторлар әртүрлі тәсілдер тапқан. Сонымен, шет тіліндегі сөздер мен оның аударма баламаларының семантикалық құрылымын сәйкестендіру мен талдауының қажет екендігін көрсетеді. Осындай сәйкестендірудің арқасында «терең мағыналы категория» көрсетіледі .Мысалы, «қара қайрымсыздық».

«Қара» сөзінің қазақ тіліндегі «терең мағыналы категориясы» -жағымсыз қасиеттердің жоғарғы дәрежедегі қоспасы.

Ағылшын тіліндегі терең мағыналы категорияның трансформациясы «possessing cetain qualities to an extreme degree»;

В.Н.Комиссаровтың ойынша, бұл категорияның лексикалық бірлігін анықтайтын бірегей бағалаулар болмаған ол үлкен қиындықтармен байланысты. Сонымен қоса,бір ғана жағдайды жеткізу үшін, әр тілде әр түрлі мазмұнды категориялар қолданылатыны сұрақ болып қала береді.Мысалы, бұл «сен жағынан өте нашар» - «it’s small of you», «нашар» сөзінің мағыналы категориясы «жағымсыз қасиет», «small» -бір нәрсенің аз көлемі деп трансформацияланады.

«Лингвистикалық категоризация» мәселесін шешу үшін,тілдегі мәселелерді когнитивті қайта өңдеу,анықтау қолданылады.

Берілген сөздің лингво-когнитивті моделінің лексикалық мағынасы талдау жүйесінде .

Лингво-когнитивті моделді бөліп көрсету түсінікті,әрі пайдалы бір категорияға әкелу, ол бір сөздің әр түрлі жағдайларда қолдануға болатынын түсіндіреді. Мысалы: «қара» сөзінің лингво-когнитивті моделі қоғамдағы кез-келген құқық бұзушылық лексикалық бірлігін білдіреді.

«Қара қайрымсыздық»- моральді нормалардың бұзылуы;

« Қара археолог» –ресми емес жұмыс істейтін, заң бұзушылық.

Мысалы , «it’s small of you» сөйлемінің қазақ тіліндегі лингво-когнитивті моделін анықтау;

«Small» -сөзі лингво-когнитивті модель – «бір қасиеттердің аз мөлшері»

«Small» cөзінің -бұл жердегі аудармасы –«нашар» . Мұнда лингво-когнитивті модельдің мағынасы-« жақсы қасиеттері аз»

Сонымен қоса, лингво-когнитивті модельдерді көрсету интерпретация мен белгісіздігі жоғары , анық емес аудармаға сай келеді.Мысалы, « Have another pull, the well is far away» сөйлемі мынадай қате түсінікпен берілуі мүмкін «Әлі біраз жүр, құдық алыс».

Мұнда «pull» сөзінің лингво-когнитивті моделін табамыз–жылдам, бір минуттай созылыңқы күш, ол төменнен жоғары қарай әрекет етеді.Ал оның дұрыс аудармасы -«тағы бір рет іш, құдық алыс».

Келтірілген мысалдардан лингво-когнитивті модельдердегі бір сөздің мағынасын анықтау сөйлемді толық түсінуге мүмкіндік береді.Лингво-когнитивті модельдердің лексикалық бірлік мағынасы айтылулардың интерпретациясында анық бейнеленеді, егер ол фраза аудармада мақал-мәтел, фразеологизм болса .Мына ағылшын мақалының аудармасын қарастырайық, «A rolling stone gathers no moss». В.Н.Комиссаровтың айтуы бойынша бұл айтылым былай деп қате түсінілуі мумкін: «Бір орында тұрып қалмау керек ,істе ілгерілеушілік болу керек»ал оның дұрыс аудармасы «Арам шөп басып кеткендей боп ,отырсыңдар.

Ағылшын сөзі «moss» лингво-когнитивті модель «moss» –тың, ылғал - жерде өсетін кішкентай жасыл-сары түсті гүлсіз өсімдік және оны ағылшын тіліндегі лингво-когнититивті модель «gather » сөзі - шашылған заттарды бір жерге жинау , бір ыдысқа жинақтау мағынасын білдіріп, орыс тіліндегі «По свету бродить добра не нажить» мақалымен баламаланады.В.Н.Комиссаровтың айтуынша , бұл сияқты айтылымдардың ,мақал-мәтелдердің және фразеологиялық бірліктердің аудармалары өте қиын болып келеді,бұл тұста аудармашы әр сөздің мағынасын ғана жеткізу емес, лексикалық бірліктің арқасында мағынасына талдау жасап, қарым -қатынас мақсатын тұжырымдап және аудармада оны сақтау.

Қарым-қатынас деңгейінің мақсатынан басқа да өте төмен аударманың деңгейі бар, ол іс-әрекетті суреттеу: «Pull» -өзінен әрі қарай ашылу хабарлама құрылымын жеткізу: «Thank you for not smoking»- «Бізде шылым тарпайды».

Айтылымдардың жеткізу құрылымы: «He found him in his slippered ease by the fire»- Ол досын пештің жанында үй аяқ киімімен демалып отырған жерінен көрді.

Тілдік белгілерді жеткізу мағынасы: « to take steps»-«қадам жасау».

Тәжірибелі оқытудың нәтижелері көрсеткендей, лексикалық бірлікте және айтылымдарда лингво- когнитивті модельдерді көрсету аудармада дәлме-дәл аударманың сәйкестігін барлық көрсетілген дәрежеде табуына көмектеседі. Мұндай әмбебаптық лексикалық трансформация (нақтылық, жалпылаулық, және модуляциялық түсініктер),ларды қолдауда нәтижесіне жете алмайды, олар негізінен тілдердің белгілерінің дәрежесінде және айтылымдардың құрылымында қолданылады.

Сонымен қоса, логикалық ойдың түсінігін хабарлама құрылымының дәрежесінде, нақты жағдайды сипаттағанда және қарым- қатынас мақсатында қолдану жалған белгілерге әкеп соқтыруы мүмкін немесе белгісіз болып қала береді, мұндай жағдайда логикалық ойлауды қолдану қажет.Осындай жолмен, лингво -когнитивті модельдерді полисемантикалық бірлікте көрсету аудармада басқа аударма тәсілдерімен салыстырғанда жетілдіргені көрініп тұрады,әсіресе қарым-қатынас мақсатын жеткізген кезде, нақты жағдайды және хабарлама құрылымын суреттегенде.

Лингво-когнитивті модельдерді қолдану қажеттілігі полисемантикалық сөздер мен бірліктерде аударманың дәлме-дәл сәйкестілігін тапқан кезде ана тілімен салыстырғанда, аударманың әр түрлі дәрежедегі баламаларында, аудармада лингво-когнитивті модельдерді қолдану арқылы оқыту әдістемесін Жоғарғы Оқу Орындарында тілдік мандықтарда қолдануды қажет екенін көрсетеді.

1.Когнитивті-лингвистика аумағындағы зерттеу талдауының негізінде лексикалық бірліктегі лингво -когнитивті модельдерге анықтама беру.

2.Полисемантикалық лексикалық бірліктерде және аудармашының өз тілімен салыстырғанда тар мағыналы сөздерде, әдебиеттің талдауының негіздерінде,аударманың практикалық және қазіргі кездегі теориялық бағыттарда, сонымен қоса аудармадағы қателердің себептерін және түрлердің зерттеудегі нәтижелерін ескере отырып лингво-когнитивті модельдердің аудармадағы ролін белгілеу.

3.Жоғарғы Оқу Орындарында тілдік мамандықтарда аударма әдістемесін оқытуда лингво-когнитивті модельдермен оқытуға оқыту әдістемелік жоспар жасау.

Лингво-когнитивті және лингводидактикалық әдістемелер жасауда келесі жеке талаптардың шешуі осы диссертацияны жазуда табылды:

1. 
   Лингво-когнитивті модельдерді талдау негізінде бағытталған іс әрекет жоспарын жасау.
   
2. 
   Лингво-когнитивті модельдерді талдау негізінде аудармаға бағытталған әрекеттердің кескінін жасау.
   
3. 
   Когнитив негізінде сөздің семантикасына талдау жасай білетін оқушыларға бағытталған жаттығулар түрін жасау.
   
4. 
   Лингво-когнитивті модельдерді қолдана отырып, аудармаға экспериментті оқытуды өткізу.
   

Отандық және шетелдік оқулықтарды оқыту мақсатындағы, аударма ауқымындағы педагогикалық тәжірибеде және алдағы зерттелетін жұмыстың ауқымындағы анықталуларға талдау жасау.

Ұйымдастырылған оқу жүйесін және үйренушілердің әрекетін бақылау.

Болжамдағы методиканы зерттеу мақсатындағы оқытылатын эксперимент.

Қалыптастыру дәрежесін анықтау жолы, полисементикалық лексикалық бірлік және аудармашының өз тілімен салыстырғанда тар мағыналы сөздерді,сонымен қоса,оқытылатын эксперименттің нәтижесін анықтау.

Зерттеу жұмысының нысаны. Жоғары Оқу Орындарында тілдік мамандықтарда лингво-когнитивті модельдер негізінде аударма түрлерін оқыту.

Зерттеу жұмысының пәні. үйренушілердің полисемантикалық лексикалық бірліктерде лингво-когнитивті модедельдер негізінде әдістемелік тәсілдерді үйрену жүйесі.

Зерттелген әдебиеттер көркем және публицистикалық мәтіндерді ағылшын тілінен ана тіліне ,ана тілінен ағылшын тіліне аудару.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ғылыми жаңалықтың аудармаға үйретуге зерттеу қорытындысы когнитивті тәсілдерді лексикалық мағынада,аудармада полисемантикалық сөздер оқытылғанда аударма баламасының нақты сызбасын жасауға әкелді.

Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Зерттеуде полисемантикалық лексикалық бірліктерде аудармада алыс мағыналы когнитивті көзқарастарды қолдану дәлелдемесі, сонымен қоса,когнитивті көзқараста кейбір түрлерінің кейінгі дамуымен, әсіресе сөз тіркестерді және фразеологиялық бірліктерді қарастыру. Сонымен қоса, бұл зерттеуде алғаш рет екінші тілдік тұлғада жүйені қалыптастыруда когнитивті көзқараста талдау жасалды, бізде ол «қалыптасудың концептуалды суреті» деп белгіленген.

Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Диссертация әр түрдегі баламалардың нақты сызбасын жасауда қортындыланады. Сонымен қатар, Жоғары Оқу Орындарындағы тілдік мамандықтарда лингво- когнитивті модельдер негізінде аударма түрлерін оқытуға оқу әдістемесін жасау.

Зерттеу жұмысының болжамы. Жоғары Оқу Орындарында тілдік мамандықтарда лингво-когнитивті модельдер негізінде аударма түрлерін оқыту. Қысқаша айтқанда, студенттерді когнитивті негізде семантикалық құрылымға талдау жасап үйрету, шет және ана тілдерінде терең түсінікке жетуді қамтамасыз етеді және аудармада тәжірибелік және қажет тәсілдерге жетеді.

Сонымен қоса, семантикалық сөз құрылымындағы когнитивті модельдерді дұрыс түсінуге және лексикалық бірліктердің мағынасын дұрыс анықтауға, сонымен бірге, өз ішінде жалғыз дәлме-дәл аудармада егер оның сөздікте түсініктемесі болмаса да аударма жасауға көмектеседі.

1.Лингво-когнитивті модельдерді атап көрсету шет тіліндегі полисемантикалық сөздің және оның дәлме-дәл аудармасын табуға көмектеседі

2.Лингво-когнитивті модельдерді полисемантикалық бірліктер мағынасында атап көрсету арнайы жаттығулар арқылы жүзеге асады.

3.Бұл жұмыстағы аудармашының кескіндері әр дәрежедегі мазмұнның баламасын табуға көмектеседі

4.Бұл зерттеудегі әдістемелік ұсынылымдар жүйелі жаттығулар тілдік белгілер дәрежесіндегі, хабарлама құрылымындағы ,нақты жағдайларды суреттеуде және қарым-қатынас мақсатында жасалды.

Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қортындыдан, қолданылған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.

Кіріспеде диссертациялық зертеудің өзектілігі қарастырылады, оның ғылыми жаңалығы анықталады, теориялық мәні, практикалық бағалылығы , сонымен қоса, зерттеудің мақсаты мен шешімі қойылады және мақсатқа жетудегі тәсілдері мен алға қойған талаптардың шешімдері көрсетіледі.

Бірінші бөлімде, лингво-когнитивті модельдерді аудармада қолданудың негізгі когнитивті семантикасы қарастырылады және аудармашының аударманың баламасын табудағы іс әрекет кескіні айтылады.

Екінші бөлімде ,лингво-когнитивті модельдер негізінде аударма түрлерін оқыту методикасы сонымен қоса, оқытылатын эксперименттегі берілген әдістеменің нәтижесі жайлы айтылады.

Қортындыда диссертациялық зерттеудің теориялық және практикалық бөлімдеріне қорытынды жасалады, осы ауқымда қосымшада алдын ала эксперименттелген және постэксперименттелген материалдар сонымен қоса, мәтіндер мен тапсырмалар аударманың әр түріндегі баламалармен берілген мысалдар келтіріледі.

Бірінші тарау « Аудармадағы теориялық және лингво-дидактикалық аспектілер» деп аталады.

Аударманы зерттейтін лингвистика ғылымы салыстырмалы түрде өте жас ғылым. Халықаралық қатынастардың даму шағында аударма щетел тілін меңгергендердің барлығының дерлік қолынан келе бермейтін, оны өз стилі бар,әдеби қоры мол аудармашылар ғана жасай алатын. Өндірістің және сауданың даму қарқынында тіларалық өкілдердің де саны өсті, оларға аударма тәжірибелері мен шет ел білімі аса қажет болды.

Аударманың түрлі топтарының негізгі қалыпты таңдауына болжамды аудармада аудармашының қалыпты ойдағы суреттеуі негізіне жатады. Сонымен, түпнұсқа қалпының өзгерулері белгіленген және де ішкі қосалқы түрлерінің өзгерістері, соның нәтижесінде түпнұсқаның қалпы мен мазмұны аз ғана өзгерістермен беріледі.

Берілген мәселені шешу аударманың концептісінің туындауына себеп болды, олардың ішінде денотативті, трансформациялы, семантикалық және деңгейлі теория сонымен қоса аударманың техникалық түрлері, оны аудармашы кездескен қиыншылықтарды жеңу үшін қолданады.

Аударма баламаларының айырмашылықтарымен ортақшылықтары аударма теориясының бастапқы дәрежесіне сай келеді.

В. Н.Комиссаровтың ойынша, берілген аударма моделі оның көптік жағдайында мына нұсқалар арасында әрдайым теориялық негізде таңдау жасай алмайды. Шындыққа сүйене отырып, денотативті теория түпнұсқалы мәтіннің мазмұнының жеткізілуінің шешіміне көмектеседі, бірақ аудармашының көңілін жағдайды сипаттауға бұрғызбайды.

Лексикалық ауыстырулардың ең қиын түрін В.Н.Комиссаров модуляция деп есептейді, немесе сөз тіркесін шет тілінің аударма тілінің бірлігімен оның мағынасы бастапқы бірліктің мағынасынан табылады.

Бұл жағдайда жиі трансформация байқалады,ол қатынастар дәрежесінде контекстті білген жағдайда. Мысалы, «үй тәрбиесі» -«отбасы тәрбиесі», «бұрынғы жауапты», «бұрынғы басқарушы». Жиі жағдайда модуляцаны пайдалану аудармашыны қиындыққа әкеліп соқтырады, себебі контекстуалды түсінікпен және оның логикалық ауыстырылуымен түпнұсқасында және аудармадағы байланыс кейбір жағдайда нақты болмауы мүмкін, мысалы : «angular horse»-«сүйекті ат» (жылқы). Бұл жағдайда байқалатын өзгеріс, біздер оны «жалған метафоризация» деп атаймыз – нақты емес белгісіз жағдайда нақты емес белгісін анықтау. Мысалы: «Nest of boxes»- «куча коробок», «коробкалар үйіндісі» бір- бірінің ішінде орналасқан коробкалардың орнына.

Келтірілген мысалдарда көрсетілгендей, мәтінін білу лексикалық айырбастауды жүзеге асыруда маңызды шарт болып табылады. Одан басқа логикалық тұсініктемелердің дамуы негізгі семантикалық белгісінің «метофоризацияның» сонымен қатар барлық жағдайда еместігі өзіндік лингвистикалық шеңберіндегі аудармаға әсері болуы немесе осындай белгілерінің анықтауы түсініксіз болуда.

Жалпы сипаттамалардың түрлері болып сөзбе сөз аударма болып табылады, онда негізгі бірінші мағынасы болып ең маңызды ерекше денотат қасиеттері рөлінде табылады.

Алайда, айта кету керек аударманың көпшілік таңдау топтарына немесе көп жағдайда ақпараттың нақты еместігінен келтірілген әдістерді пайдалану қиындау, немесе анықталмаған болып қалады ,бірнеше топтардың мағынасы берілген мәтін болады. Мысалы:сөзбе сөз аударылым және “Pull” сөзінің мағынасының қызметі “Have another pull”. “The well is far away” әр сойлемде әр түрлі мағына береді. «Тағы да азғантай іш.Құдық алыста» немесе «Шамалы жүрші.Құдық қашықта».

Көрсетілген мысалдардағыдай, аударма мәселесін шешуге лингвистикалық көзқарас шеңберінде аударма қиындайды аудармашының анықтау механизмінің болмауы салдарынан, көпсемантикалық топтың мағынасын ажыратуы қысқаша лексикалық бірліктердің қоспаларының мағынасы.

Бұл жөнінде аудармашы қателіктері көрсеткендей бастаушы да және тәжірибелі аудармашыларда да кездеседі. Көрсетілген мысалдардағыдай, аударма мәселесін шешуге лингвистикалық көзқарас шеңберінде аударма қиындайды аудармашының анықтау механизмінің болмауы салдарынан, көпсемантикалық топтың мағынасын ажыратуы қысқаша лексикалық бірліктердің қоспаларының мағынасы.

Бұл жөнінде аудармашы қателіктері көрсеткендей бастаушы да және тәжірибелі аудармашыларда да кездеседі.

Диссертацияның екінші тарауы «Лингво-когнитивті көзқарастағы аударманың қызметі»

Аударма қателерінің себептері сұрағына келгенде,айтылу мағынасы екі жағдайда қарастырылады:

а) Түпнұсқалы сөзбен аударманың құрылымының толық сәйкес келмеген жағдайында .

б) құрылымның бірнеше элементтері сәйкес келмеген жағдайда, нәтижесінде метофаризацияның жалған бағыты таңдалады. Баламаның дәрежелік теориясына сәйкес бірінші түрдегі қателер жағдайды суреттегенде және қарым- қатынастың мақсатын жеткізгенде көрінеді. Екінші жағдайда, аударма көбіне тілдік белгілер дәрежесінде жүреді.

Келтірілген аударма баламаларының құрылымы хабарлама құрылымы дәрежесінде, түпнұсқа және аударма мәтіндеріне сәйкес бірліктердің бір немесе бірнеше ортақ топтарының құрылымы қолданылады.

Мұндай жағдайда лингво-когнитивті әдістемесін қолдану мағынаның жалған метофоризациясы және фразаның жалған мағынасынан қашуға комектеседі. Келесі мысалдарды қарастырайық:

Хабарламаның дәрежесі:” The first house starts at five o’clock.”

Лингво-когнитивті модель-“Start”-“ to begin doing sth.”-бір нәрсені жасауды бастау.

Лингво-когнитивті модель- “House”-« ғимарат, басталатын және аяқталатын іс-әрекетті жүзеге асыратын адамдар жиынтығы қолданады».

Қайта жасалған нұсқа :«ғимарат, жиі қайталанатын жағдайларда қолданады».

Келтірілген мысалдардан көрініп тұрғандай, лингво-когнитивті модельдер негізінде біз ойлап тапқан методика аударманың әр түріндегі баламаларында аударма жасай алады. Сонымен қоса, анықталмаған және жалған түсініктер пайда болады, сонымен бірге аударманың бірнеше нұсқаларын таңдау жағдайы Зерттеудің мақсаты мен жауабын анықтағанда, біздің пайымдауымызша лингво-когнитивті модельдерді аударма жүйесінде қолдану аудармашы берілген әрекетті орындауда білім, біліктілік «спецификалық білімді » қажет етеді, бұл аудармашының «техникалық компетенциясының» бірі болып табылады. «Техникалық компетенциялы» біліктілік қатарына мыналар жатады:

Екі тілде қатар жұмыс істеу біліктілігі, бір тілден екінші тілге ауысу.

Мәтінді аудармада түсіну, мәтінде аударылатын сөз туралы ақпарат іздеу, мүмкін аудармалар арасында таңдау жасау.

Әрбір тілдегі айтылымдардың негізгі құрылымына өту және керісінше.

Аз уақыт ішінде мағынасы жақын синонимдерді қолданып, аз уақыт ішінде жұмыс жасау.

Түпнұсқа тіліндегі аудармадағы техникалық тәсілдерді және стилистикалық, грамматикалық, лексикалық қиыншылықтарға төтеп беріп , оны аудармада дұрыс қолдану.

Осындай жолмен оқытудың мағынасын анықтағанда, айтылым әрекеттерінің негізгі түрлерінің принцптерін басшылыққа алдық, аударма жүйесінің когнитивті кескінін техникалық тәсілдің бірі ретінде қарастыра отырып, мәтін теориясының балама дәрежесін аудармада оқытуда және басқа аударма түрлерімен оқытуда лексикалық трансформацияларды қолдандық.

Аударманың болжамы лингво-когнитивті модельдер негізінде Жоғарғы оқу орнында бастапқы оқыту сатысында, студенттерді ана тілі және шет тілдерінде когнитив негізінде сөздің семантикалық құрылымының талдауын оқытуда, аударма түрлерін жасауға қажетті біліммен біліктілікті қалыптастыруға көмектеседі және шет тілдік айтылымның терең мағынасын түсінуге ықпал етеді.

Сөздің семантикалық құрылымының негізінде жатқан лингво-когнитивті модельдерге қарау бізге лексикалық бірліктердің мағынасын анықтауға және айтылымның мағынасын жоғарғы ақпараттық белгісіздік сонымен қоса, жалғыз дәлме-дәл аударма баламасын табуда көмектеседі, егер ол сөздікте болмаса да.

Эксперимент 1)құрылғы 2)үйрететін 3) бақылау бөлігін қамтыды.

Бірінші бөліміне жататын а)үйренушілердің аударма дайындығына бағытталған анықтамалары, сонымен қоса лексикалық трансформациялар тәсілдерін қолдануды тексеру, когнитивті негіздегі полисемантикалық сөздердің лексикалық мағыналарының құрылымын талдау.

б) когнитивті теориялы элементтерімен әңгіме-презентация және әрекеттің негізіндегі бағыт жасау лингво-когнитивті модельдерді көрсетуге және оны аударма жүйесінде қолдануға бағытталған.

в) «пилотты эксперимент» эксперименталды оқытудың уақытын анықтауға бағытталған, сонымен қоса, жаттығулардың типін және санын анықтауға, полисемантикалық лексикалық бірліктер және аудармашының ана тілінің семантикасын аудара алу қажеттілігі.

Эксперименталды оқыту бөлімі 1 эксперименталды топты құрады. Онымен қатарласа дәстүрлі жүйеде бір бақылау тобында оқу әрекеті жүрді.

Бақылау бөлімі постэксперименталды бөлігін де қосты, бақылау топтарында және эксперименталды оқытуда эксперименталды оқытуды жүргізгеннен кейін аударма қателерінің түрлері мен оның сандарына бағытталды.

Эксперименталды материал ретінде сөз тіркестері, сөйлемдер, ағылшын және қазақ тіліндегі көркем, ақпаратты мазмұндағы мәтіндер(газетті және публицистикалық) еңбектер қолданылды.

Экспериментті жүргізу кезінде біздің атап көрсеткендеріміз:

-құрылатын - мәтіндегі жағдайлы сөздердің болуы,

-тұрақтылар- топтың санды және сапалы құрамы,экспериментті өткізу уақыты.

1.Ағылшын тілінен ана тіліне аударуда эксперименталды оқытудың құрылымы.

1) дәрежені анықтауға арналған тест және аудармада лингво-когнитивті модельдерді қолданумен оны атап көрсете алу қабілеті.

Тест аудармадағы тілдік белгілер дәрежесіндегі 25 сөйлемдерді қамтыды және синонимя мен полисемия тұрғысында болды.

Сөз дәрежелерінің аударманы шектеуінде аударма нұсқаларының аз бөліктері қарастырылады, олар лингво-когнитивті модельдерді көрсету арқылы жүзеге асады. Сөйлемдегі көп мағыналы сөздер мен синонимдер олардың перифериялық мағыналарында қолданылған және оларда бірнеше аударма баламалары бар. Дәлме-дәл аударма дегеніміз- нәтижесінде лексикалық бірліктің аналогы ретінде түпнұсқаға жақын таңдалған лингво-когнитивті сөзі. Мысалы : “force”- лингво-когнитивті модель - « эффектке күшпен жасанды жолмен жеткен». Түрлі мәтіндерде “Forced”-сөзін аударғанда лингвокогнитивті модель сөзінің түпнұсқасына жақын сөз таңдалады, «ойланған», «жасанды»,»сығылған», «саусақтан сорылған». Үйренушілерге сөздік қолдануға рұқсат болмады. Үйренушілерге аударма жасау кезінде келесі нұсқаулар берілді: келесі сөйлемдерді ана тіліне аударыңдар.

Бөліктің нәтижесі анықталды:

а)аударманың дәлме-дәл нұсқасының саны бойынша.

б)аудармаға жіберілген уақыт саны бойынша .

Бөліктің нәтижесі таблицада көрсетілген:

Таблица 8. Ана тілінен ағылшын тіліне аударғанда эксперимент алды бөлімінің нәтижелері.

Өтілген тестте сендер кейбір сөйлемдерді дұрыс аудармадыңдар. Ағылшын тілінің түсіндірме сөздігін қолданып тағы да оны аударып көріңдер.

Нәтижесінде үйренушілер лингво-когитивті модельдердің келесі сатылары болатынын тұжырымдады:

1. 
   Лингво-когнитивті моделдер жайлы пайымдау-ағылшын тіліндегі сөзге анықтама беруге тырысу:
   
2. 
   Сөздікте сөздің бірінші негізгі мағынасының құрылуына анықтама беріп, салыстыру.
   
3. 
   Сөздің перифериялық мағынасына талдау жасау, оның алғашқы анықтамасына толықтырулар мен өзгертулер енгеніне қармастан;
   
4. 
   Берілген сөзді оның синонимімен салыстырып, лингво-когнитивті модельдердің дұрыс белгіленуін тексеру.
   

Әңгімелесудің келесі сатысы аудармада лингво-когнитивті модельдердің рөлі туралы болды. Сонымн қоса, қатысушылар қандай мақсатпен және қандай жағдайларда лингво-когнитивті модельдер көрсетілетініне жауап берді. Аудармада берілген сөздерде лингво-когнитивті модельдер неге түсініксіз екеніне көңіл бөлу қажет. Қандай сөздер және аудармада неге қиындық тудырмады? Синонимдер жағдайында: синонимдер немен ерекшеленеді?

Әңгімелесудің соңғы сатысы аударма әректеттеріндегі нұсқаулық кескіні болды. Сөйлемнің біреуіндегі аударма жүйесі тағы да талданды. Қатысушылар аударма жасау үшін не істегендері жайлы жауап берді. Лингво –когнитивті модельден перифериялық мағынаның бөлінуі лексикалық ортаға қалай әсер етеді? Қазақ тілі аударма мақалаларында лингво –когнитивті модельдер көріне ме?

Талқылау кезінде аударма жүйесінің бірыңғай кескіні шығарылды. Сонымен қоса, үйренушілерді қазақ тіліндегі аудармада, ағылшын тіліндегі көпмағыналы сөздегідей макрокогнитивті модель болатынына назар аудару қажет.

Құрылған кескіннің эффекктілігін тексеру ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда жүзеге асты:

Қатысушылар сөйлемдерді бірге аударып, сосын әрбір қатысушы өз сөйлемдерін аударып, өз әрекеттерін айтып берді.

Эксперименттің оқыту бөлігі ағылшын студенттері тобында өтті, мақсаты оның әрбірінің эффектілігін тексеру.

Кеңейтілген жүйеде қатысушылар аударманың кеңейтілген жоспарын қолданды.

Лингво –когнитивті модельдерді қолдану аударма жүйесінің жетістікке жеткендігінің бірден-бір жолы. Аударма қателерінің негізгі түрлерін қолданудың негізгі себептерінің бірі- қатысушылардың полисемантикалық лексикалық бірліктердің лексикалық бірліктерінің құрылымын талдай алмау қабілеті деп тұжырымдалады. Бұл аударма нұсқаларының ішінде дәлме-дәл нұсқасын таңдауға қиыншылық тудырады, сонымен бірге берілген жағдайда «жалған метофоризацияны» анықтауда қате түрлерінің болуы.

Берілген жағдайды шешу үшін біз аударма жүйесінің кескінін жасауда когнитивті лингвистиканың кейбір жағдайларын қолдануды жөн көрдік. Сонымен, әрбір лексикалық бірліктің мағынасы бұл зерттеуде лексикалық фрейм ретінде қарастырылады- «тілдік белгілерде» реттелетін, белгіленген білім блогы».

Лексикалық фреймнің жасалуы қиын, ол екі сатылы жүйеден тұрады. Ішкі дәрежеде сөз мағынасы актуалды қатар жағдайында болады.

«Терең дәреже» лингво-когнитивті модельді қамтиды, мұны біз Е.Г.Беляевскийдің артынан былай қарастырамыз: «мағынаның концептуалды кеңінен танылған кескіні өте маңызды түйінді жағдайларды атап көрсетеді».

Лингво-когнитивті модель-бірінші негізгі мағынада лексикалық фреймнің фокусына нақтыланады.

Перифериялық топты фокустан ажырату жағдайында, мағынадағы лингво-когнитивті модель төмендейді және мағынаның иденфикациясы қиындайды.

Нәтижесінде айтылымдағы лексикалық фреймнің түрлі полисемантикалық сөздердің перифириялық мағынасы ның әрекеттері бірігеді. Аудармашы аударма баламасын таңдағанда белгіленген заңдылық біз жасаған жоспардың негізіне енді. Ағылшын тілінен ана тіліне аударғанда берілген жоспар мына негізгі сатыларды қамтиды:

1.Құрамында «мәселелі» лексикалық бірлік кіретін сөзтіркесін анықтау.

2. Сөздің лингво-когнитивті моделін анықтау,сонымен қоса, лингво-когнитивті модель негізінде себеп болу керек, ол лексикалық бірліктің бірінші этимологиялық мағынасында көрінуі қажет.

3. «Мәселелі» сөздің лингво-когнитивті моделін анықтау. Берілген кескінге екінші тарауда көрсетілген айтылымды немесе оған қарама-қарсы себеп.

4. Үшінші тарауда берілген сөйлемдегі лингво-когнитивті модель кескінінде.

Ана тілінен ағылшын тіліне аударғанда.

«Мәселелі» лексикалық бірлікпен бірге аударманың нейтралды немесе сөзбе-сөз аударма нұсқасын анықтау.

Лингво-когнитивті модельдің «нейтралды» нұсқасын анықтау.

Айтылымның барлық мағынасын анықтап, берілген жоспардың 2тарауынан бастап лингво-когнитивті модельді қайталап құрып, оны берілген жағдайға сай қандай да бір жаңа себеппен толықтыру.

Ұсынылған жағдайдағы сөйлемде айтылған себепке қатынасы, немесе оның қай бір затпен ұқсастығы.

Мазмұнның түрлі дәрежедегі сатысындағы аударма баламалары берілген жағдайда аударма жүйесінде қолданылуы мүмкін: тілдің белгілер сатысында, жағдайдың айтылым құрылымдарында, қарым-қатынас мақсатында. Мұндай әмбебаптық лингво-когнитивті модельдің тілдің концептуалды бейнесі фрагментінде көрінеді.

Аударма жүйесін жасау барысында қатысушылар екінші тілдік мендік болып қалыптасып, ана тілі және шет тіліндегі концептуалды және тілдік бейне арасындағы «нейтралды» айырмашылықты жүзеге асырады.

Аударма жүйесінде зерттеудің теориялық бөлігі қазақ тілді және ағылшын тілді студенттерді аудармада эксперименталды оқыту жүйесі дәлелденді.

Сонымен мына практикалық тапсырмалар шешілді:

• 
  Лингво-когнитивті модельдер негізінде аудармада оқытуда методикалық ұсынылымдар жасалды;
  
• 
  Когнитив негізінің мағыналарының құрылымын талдау арқылы қатысушылар құрылымға бағыттылған жаттығулар топтамаларын жасады. Бұл жүйеге практикалық және дайындық жаттығулары , лингво-когнитивті модельдерді анықтау жаттығулары, сөзтіркестерінің аудармасы, семантикаға жақын сөздер және мәтін аудармалары кірді.
  

Эксперименталды бақылау топтарында аударма қателері 40% ға азайды

Ал бақылау тобында аударма қателерінің саны еш өзгеріссіз. (50%).

Жүргізілген зерттеу нәтижелерінен мынадай тұжырым жасауға болады:

Эксперименттің нәтижелері аудармада лингво-когнитивті модельдерді қолданудың эффектілігін дәлелдеді;

Біз жасаған методикалық ұсынылымдар мен жаттығулар түрлері когнитив негізінде сөздің құрылымын талдауға көмектеседі.

«Когнитивті» аударманың ұсынған жүйесінің әмбебаптылығы берілген «жағдайдың» келесі жағымды жақтарын анықтауға мүмкіндік туғызады;

• 
  Аударманың компьютерлік бағдарламалары, сөздіктер және анықтамаларды жасауда лингво-когнитивті модельдерді қолдану;
  
• 
  Шет тіліндегі айтылымдарды оқытудағы лингво -когнитивті модельдерді қолдану;
  
• 
  Қатысушылардың активті немесе пассивті тілдік қорды қалыптастыруда лингво -когнитивті модельдерді қолдану;
  
• 
  Тіл тарихы курсының лекциясын жасауда лингво -когнитивті модельдердің теориясының кейбір модельдерін қолдану;
  

1. Хайруллин В.И. Лингвокультурные и когнитивные аспекты

перевода: Диссертация на соискание ученой степени доктора

филологических наук, М.: МГЛУ, 1995. 354 б.

2. Розенцвейг В.Ю. Опыт лингвистического описания

лексикосемантических ошибок в речи на неродном языке. М.: Ин-т языкознания АН СССР, 1974. 46 б.

3. Федоров А.В. Основы общей теории перевод (лингвистический очерк). М.: Высшая школа, 1968. 396 б.

4. Швейцер А.Д. Основные проблемы обучения переводу с

русского языка на иностранный // Актуальные проблемы преподавания перевода и иностранных языков в лингвистическом вузе. Сб.н. тр. МГЛУ. Вып. 423. М.: МГЛУ, 1996. 84-90б

1. 
   Гак В.Г.,Григорьев Б.Б. Теория и практика перевода (французский язык). М.: "Интердиалект +", 2000. 456 б.
   
2. 
   Reiss K. Moglichkeiten und Grenzen der Ubersetzungskritik.
   

Uberset2iungen. - Munchen: Hueberg, 1971. 124 s.

7. Комиссаров В.Н. Слово о переводе (очерк лингвистического учения о переводе) - М.: Международные отношения, 1973. 214 б.

8. Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. - М.: ЭТС, 1999.

192б

9. Гак В.Г. Семантическая структура слова как компонент семантической структуры высказывания // Семантическая структура слова. М.: Наука, 1971. 78-96б.

11. Латышев Л.К. К проблеме переводческих ошибок //Перевод и

лингвистика текста - М.: Всероссийский центр переводов, 1994. 87- 95б.

12. Миньяр-Белоручев Р.К. Теория и методы перевода. - М.: Московский лицей, 1996.207 б.

1З. Гальперин И.Р. Информативность единиц языка: Пособие по курсу общего языкознания. М.: Высшая школа, 1974. 173 б.

14. Мельчук И.А. Опыт теории лингвистическигмоделей "Смысл текст": Семантика, синтаксис. - М.: Школа "Языки русской культуры", 1999. 345 б.

Республикалық ғылыми әдістемелік журнал. Педагогикалық кеңес/

Лингво-когнитивті модельдерді аудармада қолдану.

Резюме

Әнуар Индира Асанқызы

Обучение переводу на основе лингво-когнитивных моделей.
на присвоение академической степени магистра гуманитарных наук по специальности 6М020700 – Переводческое дело

Актуальность исследования

Необходимость использования лингво-когнитивных моделей при нахождении адекватных переводческих соответствий полисемантичных слов и единиц с расширенной и суженной по сравнением с родным языком переводчика семантикой при переводе на разных уровнях эквивалентности, что обусловливает необходимость создания конкретной методики обучение переводу на основе лингво-когнитивных моделей в языковом в вузе.

Является создание методики обучения переводу на основе лингво-когнитивных моделей в вузе.

Для достижения поставленной цели необходимо было решить следующее основные задачи:

1. 
   Дать определение лингво-когнитвной моделей лексического значения слова на основе анализа исследованиий в области когнитивной лингвистики.
   
2. 
   Установить роль лингво-когнитивных моделей при переводе полисемантичных лексических единиц и слов с расширенной или суженной по сравнению с родным языком переводчика.
   
3. 
   Разработать методику обучения переводу на основе лингво-когнитивных моделей в языковом в вузе.
   

-Анализ отечественных и зарубежных учебников с целью изучения и обобщения имеющегося педагогического опыта в области обучения слов переводу и определения предпосылок для дальнейшей работы в исследуемой области.

-наблюдение за организацией учебного процесса и деятельности обучаемых.

-обучающий эксперимент с целью проверки эффективности предлагаемой методики.

-проведение эксперимента для определения уровня сформированности умения переводить.

Объект исследования

обучение переводу на основе лингво-когнитивных моделей в языковом в вузе.

Процесс овладения учащимися методическими приемами поиска переводных аналогов полисемантических лексических единиц на основе анализа лингво-когнитивных моделей их лексических значений.

Художественные и публистические тексты для перевода с английского на родной язык и с родного на английский язык.

Исследования заключается в использовании когнитивных методов анализа структуры лексического значения для обучения переводу полисемантичных слов,что позволило разработать оригинальную схему действий для нахождения переводного эквивалента.

Данного исследования состоит в обосновании использования когнитивного подхода к переводу переферийных значений полисемантичных лексических единиц.

Диссертации заключается в создании оригинальную схему переводческих действий на разных уровнях эквивалентности, а так же в разработке методики преодавания перевода на основе лингво-когнитивных моделей.

Созданные в ходе исследования дидактические материалы могут быть использованы при создании учебников и учебных пособий по практике перевода в языковом Вузе.

Гипотеза исследования

Обучение переводу на основе лингво-когнитивных моделей в языковом Вузе, то есть обучение студентов анализу семантической структуры слова на когнитивных основаниях в инностранном и родном языках позволяет беспечить более глубокое понимание иноязычного высказывания и способствует формированию навыков и умений, необходимых для осуществления переводческой деятельности.

При этом мы исходим из предположения о том, что обращение к когнитвным моделям, лежащим в основе семантической структуры слова, дает возможность правильно определять значения лексической единицы и смысл высказывания с высокой степенью информационный неопределенности, а так же способствует нахождению единственного адекватного данной ситуации переводного эквивалента, даже в случае его отсутствия в словаре.

На защиту выноситсятся следующие положения

1. 
   Выделение и сопоставление лингво-когнитвной модели инностранного полисемантичного слова и его потенциальных переводных аналогов способствует нахождению единнственного адекватного данной ситуации переводного эквивалента из нескольких возможных в данном контексте.
   
2. 
   Умение выделять лингво-когнитивные модели значений полисемантичных лексических единиц формируется в ходе выполнение специальных упражнений.
   
3. 
   Созданные в данной работе ориентировочные схемы действий переводчика способствуют нахождению переводных аналогов на разных уровнях содержания.
   
4. 
   Разработанные данном исследовании методические рекомендации и система упражнений способствуют нахождению переводных аналогов на уровне языковых знаков, высказывания, структуры сообщения, описания ситуации и целей коммуникации.
   

Методика обучения переводу на основе лингво-когнитивных моделей проходила №101 школе в г Кызылорда. Внем участвовали ученики 8 классов с угубленным английским языком.

Диссертационное исследование состоит из введения, трех глав, звключения, списка использованной литературы и приложения.

Во введении обосновывается акуальность диссертационного исследования, определяется его научная новизна, теоретическая значимость, практическая ценность, а так же савится цели и задачи исследования и указываются методы достижения целей и решения поставленных задач.

Первая глава

Посвящена рассмотрению проблемы нахождения переводных соответствий в рамках денотативной, трансформационной, семантической и уровневой теорий перевода. В главе обосновывается использование лингво-когнитивных моделей при переводе, излагаются основные положения когнитивной семантики.

Описывается методика обучения переводу на основе лингво-когнитвных моделей, а так же апробация данной методики в обучающем эксперименте.

Подводятся итоги теоретической и практической частей диссертационного исследования, определяются перспективы дальнейшых исследований в этой области.

Приводятся материалы экспериментального среза, а так же примеры заданий и текстов для перевода на разных уровнях эквивалентности.

The need to use linguistic and cognitive models in finding adequate interpretation of correspondences polysemantic words and units with the expansion and contraction as compared to the native language of the translator in the translation semantics at different levels of equivalence hence the need for a specific approach based on the transfer of learning of linguistic and cognitive models in the language in high school.

Is to create a method of teaching translation based on linguistic and cognitive models in high school.

To achieve this goal it was necessary to solve the following tasks:

1. 
   Define the linguistic-cognitive models of lexical meaning of a word based on the analysis of research in the field of cognitive linguistics.
   
2. 
   Determine the role of linguistic and cognitive models in translating polysemantic lexical units and words to broaden or narrow compared to the native language of the translator.
   
3. 
   Develop a methodology for teaching translation on the basis of linguistic and cognitive models in the language in high school.
   

-An analysis of domestic and foreign textbooks to study and synthesis of existing teaching experience in teaching word translation and definition of conditions for further work in the area of ​​study.

-observation of the organization of the educational process and the work of students.

-teaching experiment to test the effectiveness of the proposed methodology.

-conducting an experiment to determine the level of formation of skills transfer

The object of the research.

learning transfer based on the linguistic and cognitive models in the language in high school

The process of mastering the students methodological techniques search transferable analogues polysemantic lexical units based on the analysis of linguistic and cognitive models of lexical meanings

Art and publicist texts to translate from English into their native language and native English language.

Research is the use of cognitive techniques of analyzing the structure of lexical meaning for teaching translation polysemantic words, which allowed the development of the original scheme of action for finding the translation equivalent.

this research is to justify the use of the cognitive approach to the translation of peripheral values ​​polysemantic lexical units.

Dissertation is to create original scheme of translation activities at different levels of equivalence, as well as in the development of a methodology preodavaniya translation based on linguistic and cognitive models.

Created in the course of the study teaching materials can be used in the creation of textbooks and teaching aids on the practice of translation in language high school.

The hypothesis of the research.

Education translation on the basis of linguistic and cognitive models in language high school, that is, teaching students the analysis of the semantic structure of the word on the cognitive basis in a foreign-and native languages, enables a deeper understanding of the reckless statements of foreign language and promotes the development of skills and abilities necessary to carry out translation work.

1. 
   Isolation and comparison of linguistic and cognitive model foreigners with polysemantic word and its potential conversion analogues contributes to finding adequate of this situation translation equivalent of several possible in this context.
   
2. 
   Ability to provide linguistic and cognitive models of the values ​​of polysemous lexical units formed during the execution of specific exercises.
   
3. 
   Created in this study approximate model of action contribute founding of interpreter translated counterparts at various levels.
   
4. 
   This study developed guidelines and a system of exercise contribute translated counterparts at the level of linguistic signs, saying, message structure, describe the situation and the goals of communication.