Құрастырушы: Нугуманова Замзагуль Тулегеновна Ақтөбе облысы, Ойыл ауданы, Саға мектеп бала бақшасының химия пәнінің мұғалімі

(мұғалім іс-тәжірибесінен)

Бұл жинақты химия пәнінің мұғалімдері көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.

2003ж. «Экологиялық білім мен тәрбие берудің мәселелері»;

2005ж. «Химия пәнінен олимпиада есептерін шығару жолдары»;

2007ж. «12 жылдық мектепте кәсіби бағдарлы оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері»;

2010ж. «Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастырудағы мектеп пен отбасының өзара іс-әрекетін ұйымдастыру».

Жетістіктері: Облыстық мадақтама 2009ж.;

Аудандық «Үздік мұғалім-2009» номинациясы;

аудандық «Ұшқыр ойлы мұғалім» номинациясы;

облыстық ІІ дәрежелі диплом, 2012ж;

облыстық құрмет грамотасы, 2013ж;

аудандық ІІ, ІІІ дәрежелі диплом, 2013ж;

ұялы - 87018115878

а) Оқушылармен сәлемдесу.

ә) Оқушыларды түгелдеу.

б) Оқушыларды сабақтың мақсатымен таныстыру.

 

ІІ. Негізгі бөлім.

І кезең «Тарих тағылымы» - «Бейнефильм»

«Д.И.Менделеевтің өмірі мен қызметі»

  Менделеев Дмитрий Иванович

(1834 – 1907)

Орыс ғалымы, Петербург ҒА-ның мүше-корреспондентi (1876 жылдан) Менделеев Д.И.Тобольскiде туылып (1834ж.), Петербургтегi Бас педагогикалық институтты (1855ж.) тәмамдады. 1855-1856 жылдары Одессадағы Ришельевский лицейi жанындағы гимназия мұғалiмi. 1857-1890 жылдары Петербург университетiнде (1865 жылдан профессор) дәрiс оқыды, сонымен бiр мезгiлде 1863-1872 жылдары Петербург технология институтының проессоры. 1859 – 1861 жылдары Гейдельбергте ғылыми iс-сапарда болды. 1890 жылы оқу-ағарту министрiмен келiспеушiлiктен кейiн университеттен шығып кеттi. Ғылыми жұмыстары негiзнен химия саласына және одан басқа физика, химиялық технология, экономика, ауылшаруашылығы, метрология, география, метеорология салаларына қатысты. Изоморфизм құбылысын (1854-1856 жылдары) және элементтер қасиетiнiң олардың атомдық көлемiнен тәуелдiлiгiн зерттедi. 1860 жылы “сұйықтың абсолюттiк қайнау температурасын" (немесе дағдарыстық) ашты.

“Органикалық химия" – атты бiрiншi орыс оқулығының авторы (1861ж.). “Химия негiздерi" еңбегiмен жұмыс кезiнде (1869ж. февраль) химиялық элементтердiң периодтық заңын ашты. Ол ашқан периодтық заңы кейiнгi химиктер мен физиктерге атом құрылысын зерттеуге, периодтық себептерiн талқылауға және заңның физикалық мағынасын зерттеуге жол ашты.

1859 ж. сұйық тығыздығын анықтайтын құралды – пикнометрдi құрастырды. 1865 – 1887 жылдары қопалардың гидраттық теориясын жасады.

Газдарды зерттей келе (1874ж.) 1834ж. физик Клапейронның алған (Клапейрон-Менделеев теңдеуi), газ күйiнiң температурадан тәуелдiлiгiнiң жеке жағдайы болатын, идеал газ күйiнiң жалпы теңдеуiн тапты.

Ол көптеген ғылым академиялары мен ғылыми қоғамдардың мүшесi. Орыс физика-химия қоғамын (1868ж.) құрушылардың бiрi.

Оның құрметiне Мd101 – менделевий элементi аталған.

Химия және химиялық технология саласы бойынша үздiк еңбектері үшiн КСРО ҒА-сы (1962ж.) Д.И.Менделеев атындағы премия және алтын медаль тағайындалды.

  ІІ кезең Топпен жұмыс «Ой -қозғау» (сұрақ - жауап)

«ЭЛЕКТРОН» тобына сұрақ

1.      Бірінші топта қандай элементтер орналасқан ?(Сілтілік металдар)

2.      Оттектің периодтық жүйедегі орны және салыстырмалы атомдық массасы? (16 атом массасы,8 рет саны)

3.      Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесіндегі көлденең қатар қалай аталады ?

4.      Д.И.Менделеевтің периодтық заңы ең алғаш қай жылы ашылды және неше элемент белгілі еді? (1869 ж, 63 элемент)

5.      Сутек атомының абсолютті массасы қайсысына тең: а)1г; ә)1 г/атом ; б)1

6.      Реакцияны тездетеді, жылдамдатады, бірақ өзі реакцияға қатыспайды. (Католизатор)

7.      Д.И.Менделеев қай жылы дүниеге келді? (1834 ж 8.ІІ)

8.      Неше период бар және қандай периодтарға бөлінеді? (7 период)

9.      1м³ газдың массасы қалыпты жағдайда көлемі нешеге тең? (22,4 литр)

10.  Алюминий қандай металл? (Амфотерлі)

11.  Инертті газдар қандай топта орналасқан және оларды ата?

12.  Қазіргі таңда неше элемент белгілі? (118)

13.  Бөлінбейтін кішкентай бөлшек? (атом)

14.  58-71 –ге тең 14 элементті атаңыз? (лантаноидтар)

15.  Менделеевтің құрметіне нешінші элемент берілді? (101)

 

ІІІ кезең «Элементтер» ( химия, биология, география жағынан сипаттама)

1. Топтардың жұмыс жоспары:

«Химик»:

  Химиялық элементтің периодтық жердегі орыны;

  Атом құрылысы;

  Металл ретінде химиялық қасиеті;

  Оксидтер мен гидроксидтерінің сипаттамасы;

«Географ»:

  Элементтің табиғатта кездесуі;

  Колекциямен жұмыс;

  Қазақстанның табиғи ресурстары картасымен жұмыс;

«Биолог»:

  Адам ағзасындағы элементтердің маңызы.

Осы жоспар бойынша әр топ берілген элементтерге толық сипаттама жасайды.

Элемент натрий ІІІ период І топта орналасқан

Атом құрылысы: +11 2е^- 8е^- 1е^- 1s² 2s² 2p⁶ 3s¹

Натрийдің сумен әрекеттесуі:

Натрий белсенді, жұмсақ металл. Сумен әрекеттесіп сілті түзеді.

2Na + 2H₂O = 2NaOH + H₂

Na₂O – негіздік оксид, NaOH – сілті

«Географ»:

Натрий жер қыртысында мөлшері массасы бойынша 2,64% тең. Табиғатта көбіне тұз құрамында кездеседі. Натрий көптеген силикаттар құрамында, сондай-ақ ол еріген күйінде көл, теңіз және мұхит суларында болады. Қазақстанда ас тұзы ащы көлдерде шөгінді түрінде кездеседі.

Натрий адам ағзасына қажетті элемент, қан қысымын су алмасуын, жүйке және бұлшық ет талшықтарын реттеуге қатысады. Ағзада негізгі қышқылдық тепе-теңдіктің сақталуын, жүректің жұмысын реттеп, ағзадағы суды ұстап тұру қызметтеріне қатысады. Натрийді адам көп қажет ете бермейді – күніне 1 грамдай ғана керек. Егер натрий иондарының адам ағзасындағы мөлшері артық болса ағзадағы судың тепе-теңдігін бұзады, қан қоюланады.

Біз бүгін «Электрон» тобы натрий элементіне толығымен сипаттама бердік деп ойлаймын. Натрий және натрий қосылыстары көп жерде қолданылады. Көшедегі фонарьларда натрийдің мөлшері көп. Ал бұл фонарьлар басқа фонарьларға қарағанда энергияны азырақ қажет етеді және тұманды мұнарлы күндерде жарық түсіре береді.

Натрийді сабын жасауда да пайдаланады. Ол теріге терең сіңген кірді кетіру үшін мол көбік шығарады. Сондай-ақ автокөліктердің қауіпсіздік көпшіктерінде бар. Өрт сөндіргіш құралдарда болады. Көбіктің ағысын сыртқы екпіннен шығаратын химиялық үдеріс үшін қажет және қыста дала тайғақ болғандықтан мұздың үстіне тұз себеді, өйткені тұз мұзды ерітеді.

Нейтрон тобы: Темір.

«Химик»:

Элемент темір ІҮ период ҮІІІ топтың қосымша топшада орналасқан.

+26 2е^- 8е^- 14е^- 2е^- 1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ 3d⁶ 4s²

Темір ауыспалы валенттілік көрсетеді – 2 және 3. FeO – қара түсті ұнтақ, суда ерімейді. Негіздік қасиеттер көрсетеді. Fe₂O₃ – күрең, қоңыр түсті ұнтақ, суда ерімейді. Бұл оксидке екідайлы қасиет тән. Fe(OH)₂ - темір ІІ гидроксиді, Fe(OH)₃ – темір ІІІ гидроксиді.

Темір тірі организмдерде болады. Үлкен адамның денесінде 4-5г темір болады, оның 65%-ы қанның гемоглабинінде. Гемоглабин қанға қызыл түс береді және химиялық элементтер қызметіндегі кіп-кішкентай пошташылар сияқты, қан құрамындағы темір атомдары біздің өкпеміздегі оттекті жүрегімізге және миымызға жеткізеді де, содан кейін көмір қышқыл газын өкпемізге әкеледі. Темір иондары көптеген ферменттердің қалыпты қызметіне, қан түзілу процесіне және организмде зат алмасу процесі жүру үшін қажет. Қанда темірдің жетіспеуі адамның денсаулығына әсер етеді, қаназдық ауруы пайда болады.

Темір – табиғатта таралуы бойынша екінші металл. Оның жер қыртысындағы үлесі 5,1%. Көптеген метеориттердің құрамында темір бар, сондықтан оны ертеде «аспан» немесе «жұлдыз» тасы деп атаған. Елімізде темір кендерінің үлкен қоры – Торғай темір кені бассейнінде және Орталық Қазақстанда бар. Темір минералды сулардың құрамында сульфат және гидрокарбонат түрінде кездеседі. Темір тұздары теңіз суларында бар, мұхит түбінде темірге бай табиғи шөгінділер кездеседі.

Темір қазіргі техниканың маңызды металы. Бұл орташа белсенді металл. Темір табиғатта үлкен роль атқарады. Таза темірді шеге, тез магниттелу және магнитсізделу қасиетіне байланысты электромагниттік құралдардың бөлшектерін және т.б. жасау үшін қолданады. Көбінесе, темірдің құймалары шойын және болат көп қолданылады. Бұлар қазіргі техниканың басты конструкциялық материалдары. Дүниежүзінде темір мен оның құймаларын қалған барлық металдарға қарағанда 20 есе артық өндіреді. Марстағы топырақ соның салдарынан қызыл түсті болған темірдің қосылысы да Жердегі тот басқан велосипедтер мен машиналардың құбылысымен бірдей.

Енді сөз кезегін басқа саяхатшыларымызға берейік.

Протон тобы: Алюминий.

«Химик»:

Элемент алюминий ІІІ период ІІІтоптың негізгі топшасында орналасқан.

Атом құрылысы: +13 2е^- 8е^- 3е^-

1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p¹

Алюминий белсенді металл. Екідайлы қасиет көрсетеді. Ол қышқылдармен де, сілтілермен де әрекеттесуге қабілетті. Al₂O₃ – екідайлы оксид, Al(OH)₃ – екідайлы гидроксид.

Al(OH)₃ + 3HCl = AlCl₃ + 3H₂O

Al(OH)₃ + NaOH = Na[Al(OH)₄]

Алюминий тұздарын сілтілермен сапалық реакция бойынша анықтауға болады. Бұл кезде алюминий гидроксидінің қоймалжың тұнбасы түзіледі. Тұнба сілтінің артық мөлшерінде ериді. (интерактивті тақтада виртуалды зертхана арқылы көрсетеді)

Адам ағзасында алюминий - 0,001 гр. Ол бауырда, сүйекте кездеседі. Судан адам ағзасына 5-8%, ал шай жапырақтарынан 100-200 есе артық алюминий беріледі. Алюминиден жасалған ыдыстарды жиі пайдалануға болмайды, себебі ол тамақтың құрамына өтіп адам ағзасына артық мөлшерде енеді. Алюминий мөлшері ағзада артып кетсе адамның жүйке жүйесін зақымдайды.

Белсенді болғандықтан алюминий табиғатта бос күйінде кездеспейді, ал қосылыстар құрамындағы алюминий – табиғатта ең көп таралған металл. Жер қыртысындағы жалпы мөлшері шамамен 9%. Қазақстанда алюминийдің негізгі шикізаты – боксит. Негізгі кен орындары Сарыарқаның солтүстік шығысында, Ақмола облысымен Торғай үстіртінде. Қазақстан алюминий өндіруден ТМД елдері арасында алдыңғы орындардың бірін алады.

Алюминий техникада және тұрмыста кеңінен қолданылады. Жеңіл және бағалы қасиеттері бар құймалар алынатындықтан, оның авиациялық өнеркәсіпте, автокөлікте, электротехникада электр сымдарын жасау үшін, сонымен қатар жарылғыш заттарды алуда, химиялық аппаратураларды дайындауда, ғимараттарды салуда, жиһаздарды, ыдыстарды және т.б. жасауда маңызы өте зор. Алюминийлі жұқа фольга конденсаторлар жасау үшін қолданылады. Алюминийді кабель, қаңылтыр және айна өндірісінде пайдаланады. Алюминий тозаңын «күміс сияқты» түс беру үшін бояу ретінде қолданады. Алюминиймен темір бұйымдардың бетін қаптайды, бұл оларды жемірілуден қорғайды.

  Менделеевтің периодтық жүйесіндегі элементтерінің 90%-ы біздің Қазақстанымыздың жер қойнауында кездеседі. Мыстың аса бай кен орындары - Жезқазғанда. Қазақстан дүние жүзінде мыс өндіруден алдыңғы қатардағы орындардың бірінде. Полиметалл Шығыс Қазақстанда Кенді Алтайдағы, Зырян мен Риддерде көп кездеседі. Полиметалға алтын, күміс, мыс және тағы басқа полиметалдар жатады. Қорғасын Жоңғар Алатауындағы Текеліде және Мырғалысайда кездеседі. Қазақстан жерінде фтордың 90% -ы Мұғалжар жерінде кездеседі. Оның 40% басқа елге шығарылады.

Қазіргі уақытта минералды шикізаттың көп түрлерін өндіріп, өндейтін ірі кәсіпорындар бар, оларға: Соколов-Сарыбай темір кені өнеркәсібі, Лисаковск кен байыту комбинаты, Теміртаудағы металлургия зауыты жатады. Қазақстанның қара металлургия өнеркәсіптері ТМД-да алдыңғы қатарда және осы саланың дүниежүзілік даму деңгейіне сәйкес келеді. Көмір өндірісінің ең ірі кен орындары Жезқазған мен Екібастұзда орналасқан. Жезқазғанда шахталық жолмен, ал Екібастұзда ашық жолмен алынады. Алтын Шығыс Қазақстанда Кенді Алтай және Жоңғар Алатауында кездеседі.

Жаңа өздеріңіз атап өткен кейбір элементтердің биологиялық маңызы жайындағы мағлұматтарыңызға қоса, кейбір айтпаған элементтердің сырын ашайық.

–        Жер қыртысында кездесетін көптеген элементтер адам ағзасында да кездеседі. Әрине, химиялық элементтердің жер қойнауындағы мөлшері адам ағзасына қарағанда көп. Себебі, жер қыртысы сол элементтердің отаны. Мысалы, кальций – жер қыртысында 3,25% болса, ал адам ағзасында 2%, натрий 2,4% болса, ағзада 0,09 % бар, тағы сол сияқты элементтердің жер қыртысы мен адам ағзасындағы мөлшерін мына суреттен көре аласыздар.

1. Ескі мата сөз болмас, ескі темір біз болмас.

 

Протон тобы:

1.От көмір жейді ,тот темір жейді.

2.Арпа бидай ас екен, алтын, күміс тас екен.

1.Өнерлінің қолы алтын, өлеңшінің сөзі алтын.

2.Пәлен жерде алтын бар, барсаң тас та жоқ.

 

VII кезең – Қорытынды

1)      Оқушыларды бағалау.

2)      Мұғалімнің қорытынды сөзі:

МЕДИЦИНА
 Адам ағзасында темір мөлшері жетіспеуінен – қан аздық(анемия ауруы пайда болады. Ол дұрыс тамақтанбаудан, экологиялық себептерден, әлсіреу, көп қан кету т. б. пайда болады.

Темір жөнінде мақал - мәтелдер:

• «Темірші – көміршіге үйір»
• «Темірді қызған кезде соқ»
• «Болат қайнауда шынығады,
• Батыр майданда шынығады»
• «Алмас пышақ қап түбінде жатпас»
• «Темірдің бір басы - ыстық, бір басы – суық.»
• «Көптің аузы - темір талқы»
• «Темір кессең қысқа кес,
• Ұзартуың оңай.
• Ағаш кессең ұзын кес,
• Қысқартуың оңай».
• «Болат бүгілмес - морт сынар».
• «Оқ жетпес жерге қылыш сілтеме».

• «Болған іске болаттай берік бол». Төзімі темірдей - қайратты деген мағынада.

Темірдің химиялық қасиеттері

Fe 3+ ионын анықтау
FеCL3+3KSCN=Fe(SCN) 3+3KCL
қан қызыл түсті
Темірдің сапалық реакциялары

Бекіту сұрақтарын интерактивті тақтадан шығарып, оқушылардың білімділігін тексеру.

Үйге: Темірдің қосылыстары туралы қосымша материал табу.
және 5, 6, 7 есептерді шығару.