Құрастырушы: ф.ғ. к., доцент Кәріпжанова Г

қолданыста   өзінен   кейін,   негізінен   болымсыз   формадағы

мағынаның   экспрессивтік   мәнге   ие   болуына   қатысуы.

Болымсыздық есімдіктердің синатксистік қызметі. 

Жалпылау   есімдіктері,   оның   мағынасы,   құрамындағы

сөздер.   Жалпылау   есімдіктерінің   заттық   ұғымды   білдіретіні

және   кейде   анықтау   ұғымдарын   білдіруге   қатыстылығы.

Жалпылау есімдіктерінің жіктік жалғауды қабылдамайтыны.

Олардың   септелу   ерекшеліктері.   Жалпылау   есімдіктерінің

сөйлемдегі қызметі.

8-тақырып.  Етістік.  Етістіктің  лексика-грамматикалық  және

грамматикалық   категориялар.   Салт   және   сабақты

категориясы.

Етістіктің   сөз   таптары   ішіндегі   ең   күрделі   сөз   табы

екендігі.   Етістік   сөз   табының   қазақ   тіл   білімінде   зерттелу

жайы.   Етістіктің   лексика-семантикалық   жағынан   алуан

түрлігі,   өзі   шінде   қозғалыс,   амалды   білдіретін,   өсіп-өну,

бағыт-бағдар,  көру-сес,  мінез-құлық, бейнелеу мәнді,   көңіл-

күй мәнді, қалып етістіктері т.б. болып бөлінуі. Негізгі түбір

етістіктер, туынды түбір етістіктер. Дара, күрделі етістіктер.

Күрделі етістіктер жүйесі ол туралы қазіргі тіл білімнің жаңа

пайымдаулары тең компонет күрделі етістік, құрамды етістік,

аналитикалық   формалы   етістік   т.б.   Негізгі   және   көмекші

етістіктер. Көмекші етістіктер. Көмекші етістіктерідң түрлері.

Аналитикалық форманттар, олардың мағыналары, құрылымы,

аналитикалық   форматтардың   етістіктің   гармматикалық

категорияларын   қатыстылығы.   Етістіктің   лексика-

грамматикалық   және   грамматикалық   категориялары.

Салттылық және сабақтылық категориясы. Салт, сабақтылық

мәннің   етістіктің   мағынасына,   объект   мен   субъектіге

қатыстылығы.   Етістік   категориясы   субъекті   мен   объекті

қимылға (және керсінше) түрліге қарым-қатынасын білдіретін

арнайы   грамматикалық   формалар   жүйесі   екендігі.   Етіс

түрлері,   ол   жөніндегі   зерттелу   мен   оқулықтардағы   ой-

пікірлері.   Өздік   етіс,   білдіретін   грамматикалық   қимылға

қатысты   субъект,   оының   граммикалық   тұлғасы,   жасалуы,

жұрнақтары.   Ырықты   етіс,   мағынасы,   жасалуы,   жұранқаты.

Оның   басқа   тұлғалармен   ұқсастығы   және   айырмашылығы.

Ортақ етіс, мағынасы, жасалуы, жұрнақтар. Оны басқа ұқсас

тұлғалардан   ажырату.   Етістік   жұрнақтардың   бір   сөзде

қабаттаса қолданылу ерекшелігі. 

9-тақырып.  Етістіктің   болымды-болымсыздық   категориясы.

Есімше. Көсемше. Тұйық етістік.

Етістіктің   болымды-болымсыз   категориясы.   Болымды-

болымсыздықтың   бір   грамматикалық   категорияның   қарам-

қарсы   екіжағы   екендігі,   етістіктердің   болымды-

болымсыздығының   берілу   жүйесі,   болымдылық   пен   нолдік

тұлғаның   сәйкестігі,   болымсыздық   мағынаның   етістікке

синтетикалық,   аналитикалық   жолмен   берілетіндігі   туралы.

Болымды-болымсыз мағынаның қазақ тіліндегі бар етістікке

қатыстылығы.

Қимылдың   өту   сипаты   етістіктің   дербес   лексика-

грамматикалық   категориясы   екендігі,   оның   ғылымда

танылуы   мен   зерттелуі,   өздік   семантикалық   және

грамматикалық ерекшеліктері мен берілу тәсілдері. 

Есімше,   көсемше,   тұйық   етіс   тұлғаларының   етістіктің

грамматикалық   категориялары   ішіндегі   орны.   Есімше,   оның

түрлері,   мағынасы,   жасалуы.Есімшенің   екі   жақты   қызмет

атқаруы. Есімшенің түрленуі: көптелуі, тәуелденуі, септелуі,

жіктелуі.   Есімшенің   сөйлемде   атқаратын   қызмет.   Көсемше.

Көсемшенің   мағынасы,   жасалуы.   Көсемшенің   әрі   қимылды,

әрі   қимылдың   амалын   білдіретін   қызметі   туралы.   Көсемше

формалрының күрделі етістік, аналитикалық формалы етістік

құрамындағы   қолданысы,   орны.   Көсемшенің   жіктелуі,

сөйлемде атқарытн қызметі. Тұйық етістік. Тұйық етістіктің іс-

әрекеттің   өту,   істелу   процесін   емес,   атауын   білдіретіндігі,

қимыл атауы, қимыл есім атаулары жайлы. Тұйық етістіктің

көптелуі,   септелуі,т   әуелденуі,   сөйлемдегі   синтаксистік

қызметі.

Модальдық   категория,   модальдылық   жөніндегі

көзқарастар, пікірлер.

10-тақырып. Рай категориясы.

Рай   категориясы.   Рай-мазмұн   жағынан   да,   форма

жағынан   да   бай   грамматикалық   категория.   Етістіктегі

грамматикалық мағынаға қос модальдік мағынаның жарыса

көрінуі.

Рай түрлері: ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау

рай.   Ашық   райдағы   іс-әрекеттің   шақтық   ұғыммен

байланыстылығы. Бұйрық рай, оның білдіретін мағыналары I,

II және III жақтағы мағналардың бұйыру мәнен қатыстылығы.

Бұйрық   райдың   синтетикалық   және   аналитикалық

формалары.   Бұйрық   арйформаларындағы   етістіктің   жіктелу

ерекшілктері.   Бұйрықрайдың   жақ   тұлғасы,   етістіктің   түбір

тұлғасы,   нольдік   тұлға   ұғымдарының   бір-бірімен

арақатынасы   туралы   қазақ   тіл   білімндегі   зертеушілердіңой-

пікірлері.   Шартты   рай,   білдіретін   мағыналары,   жасалу

(синтетикалық,   аналитикалық)   көрсеткіштері.   Жіктеу

ерекшілігі,   -са,-се   жұрнағының   қосалқы   қызметтері   және

одан   туындайтын   модальдік   мәндер.   Қалау   рай,   білдіретін

мағынасы қалау мағнасының түрлі нүктелері және олардың

берілу   жолдары.   Қалау   райдың   синтетикалық   және

аналитикалық формалары.

11-тақырып. Шақ категориясы.

Шақ   категориясы   етістікті   өзге   сөз   таптарынан

ерекшелендіретін негізгі грамматикалық категория екендігі.

Шақ   түрлері:   осы   шақ,   келер   шақ,   өткен   шақ.   Шақ   түрлері

және оның атаулары жөніндегі қазақ тіл біліміндегі ғалымдар

пікірі.   Осы   шақ,   оның   мағынасы,   сол   мағынаны   білдіретін

амал-тәсілдер. Осы шақтың түрлері. Осы шақтағы етістіктің

болымды-болымсыз  формада  қолданылуы.   Өткен   шақ,   оның

сөз   ішінде   бөлінуі,   өткен   шақтың   түрлері,   олардың   берілу

жолдары.   Келер   шақ,   оның   түрлері,   жасалуы.   Етістіктің

жіктелуі.   Етістіктің   жақ   категориясы.   Етістіктің   сөйлемдегі

синтаксистік қызметі.

12-тақырып. Үстеу. Еліктеу сөздер.

Үстеу-сөз   табының   бірі,   оның   семантикалық   сипаты.

Үстеудің   қимылдың   алуан   түрлі   күй-жағдайларын,   түрлі

белгілерін  білдіретіндігі,  өз алдына жеке сөз табы   екендігі.

Үстеу   сөз   қатарының   тілдің   түрлі   тәсілдері   арқылы   тарихи

қалыптасқаны.   Сондықтан   басқа   да   сөздер   тобымен

төркіндігі   морфологиялық   құрамы   жағынан   негізгі   түбір,

туынды   түбір   үстеулер   болатындығы.   Дара   және   күрделі

үстеулер   болып   бөлінетіндігі.   Үстеулердің   арнайы

морфологиялық   түрлену   жүйесінің   жоқ   екендігі.   Үстеу

грамматикалық  категориясы   жоқ  сөз  табы.   Үстеу   сөздердің

мағынасына   қарай   мезгіл,   мекен,   мөлшер,   сын-бейне,

күшейту,   мақсат,   себеп-салдар,   топтау   үстеулері   болып

бөлінетіндігі.   Мезгіл   үстеулері   қимылдың   жалпы   я   дәл

мерзімін   білдіріп,   қашан?   қашаннан?   сұрақтарына   жауап

берітіндігі,   мезгіл   үстеулердің   қатары.   Мезгіл   үстеулер,

олардың құрылысының біркелкі еместігі. Дара және күрделі

болып   келуі,   жасалу  жолдары,   сөйлемдегі  орны,   атқаратын

синтаксистік   қызметі.   Мекен   үстеулері,   олар   қимылдың

орынн, мекенін, бағытын білдіруі, сұрақтары қайда? қайдан?

Мекен   үстеуіне   жататын   сөздер,   олардың   тұлғаларының

бірыңғай   еместігі.   Мақсат,   себеп-салдар,   топтау   үстеулері,

білдіретін   мағыналары,   сұрақтары,   оларға   жататын   үстеу

сөздер. Үстеулердің сөйлемдегі қызметі. Пысықтауыш болуы,

үстеулердің әрқашан өздері пысықтайтын сөздерінен бұрын

тұратындығы,   алайда   мезгіл   үстеулерінің   сөйлемде   орын

талғамайтындығы. Кей жағдайларда үстеулердің бастауыш,

толықтауыш, баяндауыш қызметінде жұмсалуы.