Құрастырғандар

Символикалық деген термин бұл әлеуметтік мектептің «мән» түсінігіне акцент қоятынын білдіреді, ал әрекетке түсуші тұлғалардың осы мәнге сәйкес өзара әрекеттерін «интеракция» термині білдіреді.

Символикалық интеракционизмнің негізін қалаушы американдық социолог Герберт Мид (1863-1931). Бұл теорияның үш негізгі тірегі бар.

1) Кез-келген әрекет пен мінез-құлық актісі әрекет етуші субъекті өз әрекетіне берген мән негізінде пайда болады. Қысқаша айтқанда, біздің мінез-құлқымыз біз оны кей уақыттарда сезінбесек те мәнге ие. Бұл мән де жалпы әлеуметтік символдарға ие. Мыс.: әскери әрекетке қатыспау жалпы символикаға сай қорқақтықты білдіреді. Ал басқа бір жеке адам үшін бұл саналы түрдегі пацифизм (зорлыққа қарсылық) болуы мүмкін, яғни тіптен өзге символ. Ал бұл да жалпы қоғамдық символика болып табылады. Яғни бірінші де, екінші де жағдайларда мінез-құлық актісінің артында қоғамдық символдар тұр.

2) Қоғам соған тұрақтайтын символдар адамдардың өзара қарым-қатынасы әсерінен туады. Адам әрқашан да басқа адамдардың өзі туралы пікірінің әсерін сезінеді және соған тәуелді.

3) Адамдар іс-әрекет үрдісінде символдар мәнін түсінеді немесе түсіндіреді, сол сияқты оны өзіне өлшеп көреді. Осы үрдіс адамның даралықтылығын құрамдайды және өзара әрекет негізі қызметін атқарады.

Мінез-құлық актісінде адам өзіне «мәнді символ» табады. «Мәнді символды» адам өз санасының ішінде анықтайды, ал өз кезегінде адам санасы сыртқы дүниеден келген мәндермен толықтырылады.

Г.Мид мынадай даралық формуласын ұсынды: SELF = I + MESELF – даралық; I – бұл адамның қоғамнан жасырып ұстайтын жеке санасы, оның өзі де біле бермейтін интуициясы, инстинктісі; ME – адамның қоғамдық мәнмен байланысқа түсетін санасы.

Д. Хоманс (1910 ж. туған). Бұл теория өкілдерінің пікірінше қоғамдағы адамдар мінез-құлқы дегеніміз құндылықтармен үздіксіз айырбас жасау. Адамдар оларды қарым-қатынас жасауға мәжбүр ететін белгілі бір мүддеден шыға отырып қана қарым-қатынасқа түседі.

Әлеуметтік мәні бар нәрселердің барлығы да айырбас пәні болып табылады. Қоғамда «айырбасқа» жататын құндылықтар шкаласы пайда болады және адамдар мінез-құлқы осыған қатал бағытталады. Мыс.: адамның сыртқы сұлулығы жақсы өмірге; интеллектуалды күш-қуаты (потенциал) – материалдық жағдайға айырбасталады.

Осылайша әрбір жеке адамның құндылығы оның айырбас жасайтын сапаларына орай бағаланады. Шын өмірде ешқашан да тең айырбас болмайды. Айырбас кезінде бір жақ (партнер) екіншісіне қарағанда ұтып отырады. Осыдан келіп әртүрлі мінездегі әлеуметтік теңсіздік шығады.

Жоғары әлеуметтік құндылыққа ие тұлға өзінен төмен құндылыққа ие тұлғадан айырбас үстіне «ақы» алады. Мыс.: адам қабылдау бөлмесінде бастықты күтіп отыр. Ол біріншіден бастыққа өз аяғымен келіп отыр, екіншіден өзінің бос уақытын беріп отыр. Сөйтіп екі құндылық шкаласы есебінде «ақы» төлейді.

Хоманс пен Блоудың пікірінше барлық әлеуметтік өзара қатынас түрлері (жеке аралықтан мемлекет аралыққа дейінгі) құндылықтық-эквиваленттік айырбас ұстанымына тәуелді.

80-90 жылдардағы батыс әлеуметінің дамуы тағы да бір рет әмбебап әлеуметтік теорияның болуы мүмкін еместігін дәлелдеді.

Э.Тирикьян (1929 ж. туған) американдық социолог. Әлеуметтануда Э.Дюркгейм дәстүрін еуропалық экзистенциализм дәстүрімен жалғастырушы. Соңғы кездерде модернизация теориясына көп көңіл бөлген. Модернизация теориясы дамушы елдер әлеуметтік құрылымының қазіргі технологиялар таралуымен контексте дамуын қарастырады және осы үрдістің ұлттық мәдениетке тигізетін әсерін зерттеумен шұғылданады.

Д.Александер (1945 ж. туған). Дәстүрлі функционализмді сын тұрғысынан қайта қарап, өзгертумен айналысады. Оның көпқырлы социологиясы өз шеңберінде социологиялық сұрыптаудың микро және макро деңгейлерін біріктіреді. Оның теориясы қоғамды бағалаудың даралықтың мүмкіндігі (перспектива) мен ұжымдық мүмкіндікті қолданушы әлеуметтануды тұтастандыруға жасалынған қадам болды.

Никлас Луман (1921 ж. туған) неміс социологі. Ол «жүйе - қоршаған орта» қарым-қатынасын қарастырады. Мұндай жағдайда әрбір жүйе сыртқы ортадан өзін комплекстер көмегімен шектейді. Комплекстер адам өзінің қоршаған ортамен қарым-қатынасында санасыз түрде туғызып отыратын проблемалар.

Н.Смелзер. Американдық социолог. Дүние жүзіне түгел таралған социологиялық оқу құралдарының төлиесі. Н.Смелзердің пікірінше социологтар қоғамды екі деңгейде зерттейді: микро және макро деңгейлерде. Микросоциология – адамдардың күнделікті өмірдегі қарым-қатынастарын, өзара әрекеттерін зерттейді. Әлеуметтік көріністі тек адамдар сол көрініске өзара қарым-қатынас нәтижесінде берген мәнде сұрыптау арқылы ғана тануға болады. Микросоциологиялық зерттеудің басты тақырыбы – даралықтар мінез-құлқы, мәні, мағынасы, адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас. Бұлардың бәрі өз кезегінде қоғамның тұрақты болуына не онда өзгерістер болуына шешуші әсер етеді.

Макросоциология кез-келген қоғам мазмұнын танып-білуге көмектесетін мінез-құлық моделдеріне көңіл бөледі. Қоғам құрылымы деп аталатын бұл моделдер өзіне мынадай қоғамдық институттарды қосады: жанұя, білім, дін, саяси және экономикалық құрылым. Дүниеге келгеннен бастап әлеуметтік құрылымның осы жүйесіне тартылған адамдар бұл моделдерден өте терең әсер алады. Макросоциологиялық зерттеудің басты тақырыбы - қоғамның әртүрлі бөліктерінің арасындағы байланыс және осы өзара байланыстың қалай өзгеріске ұшырайтындығы.

з) Тәуелділік теориясы

Тәуелділік теориясы бойынша дамыған өнеркәсіпті державалар өз экономикалық үстемдігімен дамушы елдердің дамуын тежеп отыр деп көрсетеді. Бұл теория түбірімен саяси-әлеуметтік тұжырымдамаға негізделген.

Бұл теория негізін салушылардың бірі Андре Франк (1966ж). Ол қоғам дамуында әлі күнге үстемдік құрып келе жатқан «экономикалық даму әртүрлі кезеңдерден тұрады, ал дамушы елдер тарихтың бастапқы дамыған елдер өтіп кеткен кезеңінде және олардың артта қалуының себебі осы»,- деген көзқарасты жоққа шығарды. Оның ойынша дамыған елдер метрополия, ол басқалары өз істерін өздері басқаруға қабілетсіз сателлиттер. А.Франктың ойынша барлық әлемді зор іскер орталық (Еуропа, АҚШ) билейді. Осы орталық дамушы елдерді бақылап, олардан артық капитал, тұтыныс тағамы мен шикізатты әкетіп отырады. Мұндай саясат ол елдердегі ұлттық өнеркәсіптің дамуын жоққа шығарады.

Тәуелділік теориясын әрі қарай Фернандо Кардозо мен Энцо Фаллето дамытты. Мұндай қоғамдық бөліністің себебін бұл теория өкілдері бұлайша түсіндіреді. Көптеген себептерге сай жергілікті меншік иелері, өз капиталдарын өз елінде көбейте алмайды. Сондықтан олар халықаралық банктар мен корпорациялардан көмек сұрайды және олар қуана көмектеседі. Сөйтіп өнеркәсіп және басқа қажеттіліктерге арналған қаржы көздері сырттың бақылауында болып қалады. Тіпті жеңілдік несиенің өзі пайыз есебімен берілетінін ескерсек және халықаралық корпорациялардың несие алған елдер өнімінің жүріп-тұруын толық бақылап отыруларына мүмкіндік барын ескерсек мұндай тәуелділіктен құтылу мүмкін еместігін көреміз. Әрине жергілікті кәсіпкерлер мен саясатшылар қолында бірқатар мәселелер төңірегінде шешім қабылдау құқығы болады. Оған негізінен мыналар жатады: салық салу саясаты, қорғанысқа қажетті шығын, жұмыссыздық деңгейін бақылау. Бірақ бұлардың өзі шетелдік инвесторлар мүмкіндігінен шыға отырып шешіледі.