Публицистикалық шығармашылық негіздері

Бүкіл қазақ публицистикасының дамуын бір басылым бетіндегі жарияланған газеттік мақала, очерктермен айқындаудан аулақпыз. Журналистикаға келген жаңа лек, жас толқын алдымен “Лениншіл жас” басылымында шыңдалғаны да шындық. Біздің жылт еткен жаңалық ағыстарын іздеп, жастар газеті жарияланымдарына үңілуіміздің сыры да сонда жатыр. Ондай жарқ еткен ізденістер 60- 70-ші жылдардағы сияқты, 80-ші жылдарда да ең алдымен осы газетте көрінді.

“Жұлдыздар тоңған түн еді” атты лирикалық очерктен сондай жылылық лебін сездік. Авторы – Ертай Айғалиев.

60-шы жылдардың аяғында Шұбартаулық жастар бастамасымен мектеп бітірген түлектер қой шаруашылығын өркендетуге тартылды. Бұл үрдіс 80-ші жылдары да жалғасын тапты. Тақырып – сондай заман талабымен еңбек етіп жүрген жас малшы өмірі. Очеркте Сәкен Найманбаев атты азаматтың көркем бейнесі жасалады. Ол қазақ даласында еңбек етіп жүрген мыңдаған жастардың бірі ғана болатын. Очерктің композициялық құрылымында өзгешелік бар. Жас жігіттің әкесі айтқан бір ой жадында өшпестей жазылып қалған. Шығармада ол былай көрініс табады: “Әкесі айтатын: Әркімнің өз жұлдызы болады. Сен жер басып жүрсең жұлдызың да жарқырай жанып, биіктей түседі. Күндердің күнінде демің таусыла қалған сәтте жұлдызың жерге құлап түседі” /ЛЖ. 1985, 1 январь/. Осы ой әрі қарай сюжеттік желісте өрбітіле түседі. Кейіпкердің ішкі ойы арқылы оның бүкіл өмір жолын, қиындық пен тұрмыс тауқыметін түгел көрсету бар. Очерктегі ең бір ұтымды тұс – адам жанының нәзік иірімдерін таба білуге талпыныс. “…Аспанға қарады. Түн түңлігін ашқандықтан ба дір-дір еткен жұлдыздар көзге әзер шалынды. Жұлдыздар да “тоңады екен-ау”,– деп ойлады Сәкен” /ЛЖ. 1985, 1 январь/ – осы үзіндіден адам мен кеңістік арасындағы тылсым байланысты ашуға ден қойған сәттілік байқалады.

Қаламгер шығарма түйінін диалогты шебер пайдалану арқылы тұжырымдайды: “– Ауылға барған соң не істейсің?

– Өз жұлдызымды іздеймін.

Кейін де осы бір сөзің жаңғырығып есімнен кетпей қойды. Егер де өз жұлдызыңды таба қалсаң маған хат жаз, Сәкен!” /ЛЖ. 1985, 1 январь/. Бар болғаны осы. Шығарма авторы әр жасты өз жұлдызын іздеуге шақырады. Ал осы түпқазық ой – өмірден өз орнын табу философиясының қай кезде де маңыздылығын ескерсек, очеркист талпынысын тек құптауға болады.

Нұрлытай Үркімбаеваның “Тартылыс заңы” суреттемесі тың формалық ізденіспен жазылған. Автор өсіп-өнген отбасының алтын той өткізгенін жаза отырып, шаңырақ берекесі, татулық мәселесін қозғайды.

Қонысбай Әбіловтің “Ерлікке толы екі күн”, Ертай Бекқұловтың “Боран” атты суреттемелерінде табиғат апатына қарсы тұрып, қайсарлықпен жеңіп шыққан малшылар бейнесі шынайы сомдалады. Бұл екі суреттеме де “Журналист оқиға ортасында” айдарымен беріледі.

Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 40-жылдығына арналған материалдар көп басылған. Соның ішінде Чернобыль қаласын жаудан азат етуде ерлікпен қазақ тапқан Кеңес Одағының Батырлары Әбу Досмұхамбетов пен Петр Баюк туралы жазылған Қайнар Олжаевтың “Құшақтасқан қос батыр” очеркінің көркемдік көкжиегі кең. Халықтар достығы нақты өмірлік дерек-дәйектер арқылы шынайы көрсетіледі. Ал Ерғали Сағаттың “Б.Момышұлы: “Батыр ұрпағы бардың арманы жоқ” суреттеме-корреспонденциясында Бауыржан аттас балалардың хаттары арқылы Батыр тұлғасын биіктете түседі.

80-ші жылдардағы бір тосын ізденіс – “Лениншіл жастың” Шоқан ғұмыр кешкен мекендерге экспедициясы нәтижесінде жазылған Жарылқап Бейсенбаевтың тарихи-танымдық жолжазба очерктер циклы. Обаған бойынан, Қостанай өңірінен, Омбы қаласынан, Ыстықкөл мен Қашғардан, Алатау аясы Алматыдан, Ленинградтан, Көкшетау, Сырымбеттен, Матай таудың баурайынан жазылған көлемді жеті очерктің көркемдік ізденістері де, пішіндік жаңалықтары да мол. Әсіресе ұлы Шоқан жүріп өткен мекендерге бүгінгі ұрпақ көзқарасы тұрғысынан қайта қараудың берген тағылымы: біріншіден, ұлы Шоқан ойларын ұрпақ жадында қайта жаңғыртады, екіншіден, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың соңғы ширегі аралығындағы өзгерістерді салыстыра отырып ой елегінен өткізеді.

Газеттегі “Маздақ” мәдени-тұрмыстық клубы, “Ақ отау” жас семья клубы, “Ақшам” сенбілік беті, “Шартарап” саяхатшылар клубы арнасында берілген публицистикалық шығармалардың тәрбиелік, танымдық ықпалы зор болды. 80-ші жылдарда қазақ публицистикасын өзіндік ой-өрнегімен байытуға Өтеген Оралбаев, Жанболат Аупбаев, Жарылқап Бейсенбаев, Сапарбай Парманқұлов, Жұмагүл Солтиева, Қамбар Керейқұлов, Мұхтар Наушабаев, Қасым Әзімханов, Қайнар Олжаев, Серікқали Байменшин, Әділғазы Қайырбеков, Айқын Несіпбаев, Қуаныш Жиенбаев, Қонысбек Ботбаев, Серік Байхонов, Жүсіпбек Қорғасбеков, Баян Болатханова сияқты талантты журналистер үлес қосты.

Мәселен, Жанболат Аупбаев көпшілікке беймәлім деректердің бетін ашып, соны оқырманға таныстыруды – өзінің публицистік қызметінің арқауы етті. Журналист үнемі ізденіс үстінде болуы керектігін қазақ қаламгерлерінің көп жылдар бойғы тәжірибесі көрсетіп келеді. Соның бір дәлелі Жанболат Аупбаевтың творчестволық лабораториясы. Оның әр шығармасы сондай өмірлік ізденістен, өмірде жиған-терген, көрген-білген деректер мен құбылыстарды жеріне жеткізе зерттеуден туындайды. Ол бірде теледидар экранынан Латвиядағы ағаш өсірудің теңізден бораған ұсақ тас боранды тоқтатқанын көріп, естиді. Сол сәтте қаламгер құм бораған Арал өңіріне де осындай ағаштар өсіруді қолға алса шіркін!- деген ойға кетеді. Ал ең қызығы сол Латвияда бір алып ағаш бар екенін көреді. Журналист сол мезетте: “Біздің Қазақстанда осындай алып ағаш бар ма екен?” деген ой жетегіне ереді. Қасындағы Жанат есімді азаматпен осы ойын бөліскенде, ол Жаркент өңірінде сондай үлкен алып ағаштың бар екенін айтады. Міне сол ағашты көзбен көріп, журналистік зерттеу жүргізеді. “Алып ағаш” атты мақала /ЛЖ. 1985, 12 июль/ жазады. Бәйтеректің биіктігі 14-15 метр де, диаметрі жеті адамның құлашындай болып шығады. Өте ірі бұтақтарын қосқанда, тұтас бір шоғыр орман сияқты жерді алып жатыр. Публицист биолог ғалымдарға ой салады. Мұндай табиғат таңғажайыптарын қорғау керектігіне назар аударады. Энциклопедияны, басқа да кітаптарды ақтарып, бұрынғы Кеңес Одағы территориясында 6 одақтас республикада мұндай алып ағаштар бар екенін оқырманға жеткізеді. Солардың ішіндегі ең ірілері 700 жылдан жасы асып кеткен Украинадағы, Өзбекстандағы алып ағаштар екеніне көз жеткізеді. Ал Қазақстандағы Жаркент өңіріндегі алып ағаш туралы еш жерде дерек жоқ болып шығады. Кең байтақ Қазақ даласында табиғаттың осындай өзгеше құбылыстарының көптеп табылатындығы, оларды мемлекет тарапынан қорғау қажеттігі туралы проблеманың ұшығы шығады. Тақырып – тың. Оқырманды елең еткізерлік дерек те бар. Соны қорытынды етіп әңгімелеу де бар. Мақалада көтерілген басты проблема – қоршаған ортаны қорғау, табиғат таңғажайыптарына адам қамқорлығының керектігі.

Ж.Аупбаев – публицист өз шығармасының тақырыбымен де, шығарманың басталуымен де, оқиғаның өрбуімен де оқырманды қызықтырып отырады. Мәселен, бір очеркінің таырыбы – “Үш рет “өліп…тірілген” деп аталады. Ол алғашқы сөйлемдерден-ақ:

“Бұл күндері Холм қаласында Ұлы Отан соғысы кезінде ерлікпен шайқасып қазақ тапқан 46 қазақстандық жауынгерге арнап ескерткіш орнатылған. Одан сіз “С.Мамыров” деген адамның аты-жөнін кездестіреріңіз анық. Бірақ ол тірі, Жамбыл облысында тұрады. Таңқаларлығы сол, соғыс жылдарының әр кезінде оның семьясына “ол өлді” деген суық хабарға толы қара қағаз” бір емес, үш рет келген. Майдангерге бұл жай елге келгенде ғана мәлім болған. Қазір ол бейбіт еңбектің иесі” /ЛЖ. 1985, 21 февраль/, – деп оқырманды еліктіріп, ерте отырып бастайды.

Очеркте жауынгердің үш қазадан қалай аман қалғандығы тартымды баяндалады. Қысқаша мазмұны мынандай:

Бірінші: Москва түбіндегі шайқаста үш адам аман қалады. Киімі қоңырси жанып жатқан пулеметші қазақ жігітін Д.Волганкин атты жауынгер құтқарады.

Екінші: Днепрден өтерде ауыр контуззия алып, мең-зең болып жатқан оны басқа бір рота өздерімен бірге ала кетеді.

Үшінші: Варшава түбіндегі орманда үш жауынгер минаға түседі. Екеуі тіл тартпай кетеді. Қаза тапқандарды жинастырып жүрген арнаулы топ топырақтан аяғы ғана шығып жатқан оны тауып алғанда, қансыраған ес-түссіз жатыр еді. Жаралы жан бір аптадан соң көзін ашты… /ЛЖ. 1985, 21 февраль/. Міне – “үш рет өліп.. тірілген” қазақ жауынгерінің азапты да ауыр тағдыры.

Оқырманды сол жауынгердің қазіргі өмірі қызықты-ратыны сөзсіз. Автор да тура сондай жауаппен өз шығармасын аяқтайды: “Сол Сыйқымбай Мамыров қазір Шу қаласында тұрады. 10 жыл тракторшы, 24 жыл шоферлық қызмет атқарған, қазір автотранспорт кәсіпорнында бақылаушы, 7 баланың әкесі” /ЛЖ. 1985, 21 февраль/.

“Майданда шырқалған ән” атты очеркінде /ЛЖ. 1985, 25 январь/ 1942 жылы Солтүстік Батыс майданында түсірілген бір суреттің сырын ақтару үшін, сұрапыл жылдарда концерт бригадаларын жасақтаумен тікелей айналысқан академик Серғали Толыбековты тауып алады. Сөйтіп суреттегі өнер шеберлерінің Зылиқа Мұхамедова, Манарбек Ержанов, Нина Куклина, Үрия Тұрдықұлова, Күләш Байсейітова, Жамал Омарова, Елубай Өмірзақов екендігін жұртқа баян етеді. Очерктің ерекшелігі – бір ғана сурет сырын аша отырып, майдан кезіндегі Қазақстан өнер шеберлерінің ғажайып еңбек, ерлігін көрсетеді. Соғыс жылдарында 14 бригада жасақталған-дығы, өнерпаздардың айлап майдангерлер арасында, ұрыс даласында жүргендігі, тылда 30 мыңнан астам концерт қойғандығы туралы тың деректердің бетін ашады, соған дәйек табады.

“Танк колоннасын тапсырған қыз” атты очерк те тың да, тосын тақырыпқа арналған. Соғыс жылдарында “Қазақстан комсомолы” атты танк колоннасы құрылып, ол үшін 11 мил-лион сомнан астам қаржы жинақталғанын, сөйтіп майданға жіберілгенін, оны сол кездегі Қазақстан ЛКСМ Орталық Комитетінің секретары Нұрхан Ахметова мен Қызылорда облыстық комсомол комитетінің секретары Нағашыбай Нұрпейісов майданға жеткізіп, тапсыру салтанатында сөз сөйлегенін архив құжаттары мен сол кезде шыққан газет беттерінен ақтарып табады. Сол оқиғаның тікелей куәгерлері Нұрхан апай Алматыда тұратынын, ал Нағашыбай Нұрпейісов Ақтөбеде тұратынын іздеп анықтап, олармен жүздеседі. Сөйтіп 45 танктен құралған колонна туралы көп мәліметтер жинайды. Соңында қарт танкист З.Тұрарбеков пен майдангер М.Фрейн-манмен кездесіп, Қазақстан жастары күшімен жасақталған танктердің Берлинге дейін барғанын айғақтайтын дәйектерді келтіреді. Міне – бұл журналистің ізденімпаздығын, бір деректің соңына түсіп, өткен тарих ақиқатын ашуға күш жұмсайтын зерттеушілік қабілетін көрсетеді. Оны публицист жазбасының: “…Қазақстан комсомолы” танк колоннасын майданға апарып тапсырған жандарға хабарласып, жолықпас бұрын сол бастаманың тарихын жете біліп, зерттеп алуымыз керек қой. Міне осы оймен 1941-1945 жылдары өз республикамызда үзбей шығып тұрған мерзімді басылымдарды мұқият қарап шығуға бел байладық” /ЛЖ. 1985, 27 июль/, – деген жолдарынан аңғаруға болады.

Жанболаттың 80-ші жылдары жарық көрген “Волгоградтағы “Қазақ” көшесі” деген корреспонденциясы да, “Ана және алау” атты публицистикалық толғанысы да, өзінің Кеңес Одағының батыры атағына ие болғанын білмейтін Сабалақ Оразалинов туралы очеркі де сондай ізденістерден туған.

Сөйтіп, 80-ші жылдары қазақ публицистикасының дамуында зерттеушілік, тарихи-танымдық бағыт анық орнықты. Бұл басқа публицистерге де үлгі болып, тұтас ізденіс негізінде, журналистік зерттеулер нәтижесінде тарих қойнауында жасырын жатқан деректердің беті ашыла бастады.

Кеңестік дәуірде қазақ публицистикасы тектік, түрлік, жанрлық, стильдік тұрғыдан қалыптасып, дамыды. Публицис-тиканың өз алдына дербес теориясы да жасалды. Осы өзгеріс-терге орыс публицистикасының теориясы мен тәжірибесі орасан зор ықпал етті. Егер алғашқы газет “Түркістан уалаятының газеті” бетінде ақпараттық жанрлардағы публицистика қалыптасқан болса, “Дала уалаятының газеті”, “Айқап”, “Қазақстан”, “Қазақ”, “Ұран”, “Алаш”, “Сарыарқа”, “Абай”, “Ақжол”, “Шолпан”, “Таң” басылымдарының бетінде талдамалы жанрлардағы публицистика қалыптасты. Ал кеңестік дәуірде публицистиканың бай жанрлық палитрасы көрініс тауып, өркендеді.

Публицистика типологиясы
Қазақ публицистикасының кеңестік дәуірдегі даму жолындағы негізгі бағыттарды біз талдап-таразылаған жарияланымдардың мазмұндық және түрлік жағынан біртұтас бірлікте қарастыра отырып айқындауға тырыстық. Олар: қоғамдық-саяси бағыт, көркемдік бағыт, сыншылдық-сатиралық бағыт, поэтикалық-философиялық бағыт, ұлттық психологиялық-көркемдік бағыт, проблемалық-аналитикалық бағыт, зерттеушілік, тарихи-танымдық бағыт болып табылады. Осы бағыттарда жазылған шығармалар тектік, түрлік тұрғыдан қандай өзгерістерге ұшырады? – деген сұрақ туады. Бұл сауалға жауап беру үшін ең алдымен жалпы әдебиеттің, өнердің түрлік классификациясы туралы бұрын-соңғы кейбір басты еңбектерге сүйенуімізге тура келеді. Орыс ғалымы В.Д.Пельт публицистика жанрлары теориясы туралы сөз қозғағанда былай дейді: “Разрабатывая теорию жанров публи-цистики, ученые часто обращаются к литературоведению. В ней ищут аналоги своих теоретических посылок и построений. Подобное стремление вполне объяснимо. Ибо у литературо-ведов в этом плане накоплен огромный исторический мате-риал, да и теоретический опыт значительно богаче” [268, 5 б.].

Жалпы әдебиет теориясы туралы алғашқы жүйелі ойларды көне грек философы, энциклопедист-ғалым Аристотель (б.э.д. 384-322 жж.) айтқан болатын. Өзінің “Поэтика” атты еңбегінде әдеби жанрлар мен стильдер туралы айта келіп, бүкіл сөз өнерін лирика, эпос және драмаға бөліп қарастырған. Көркем әдебиеттің негізгі тектерін бөліп көрсету осылайша басталған болатын [269].

Сол Аристотельді өзіне ұстаз санаған ұлы шығыс ғалымы, біздің қазақ топырағында дүниеге келген бабамыз Әбу Нәсір әл-Фараби (870-950 ж.ж.) “Ғылымды классификациялау”, “Өлең туралы трактаттары” еңбектерінде әдебиет теориясы жайлы ойларын білдіреді. “Ибн Халликанның айтуына қарағанда Әбу Нәсір Аристотельдің “Метафизикасын” қырық, “Жан туралы еңбегін” жүз, ал “Риторикасын” екі жүз рет оқып шыққан сияқты. Осындай ыждаһаттылығының арқасында ғана ол Аристотельдің ғылыми мұрасын еркін игерген” [270, 14 б.]. Өзі де өлең жазған, өлең теориясын зерттеген Әбу Нәсір көп мәселеде өзінің ұлы ұстазының пікірлерін дамытты.

Отырар (Фараб) қаласында туған тағы бір ғұлама Әбу Ибраһим Исхак әл-Фараби (туған жылы белгісіз – қ.б.ж. 961) Диуани Әл-адаб” (“Әдеби жинақ”) деген еңбегінде әдебиетті өзінше классификациялап, поэзия, раджаз, нақыл сөз, ырғақты сөз, мақал, нақыл деген түрлерге бөліп жүйелейді. Оларға анықтама береді [270, 37 б.].

Классицизм теоретигі Буало (1636-1711) өзінің “Поэтикалық өнер” еңбегінде әдеби творчествоның көркем формаларына, жанрлар теориясына, көркем әдебиеттің өзіндік түрлеріне көп көңіл бөлген.

Әйгілі орыс сыншысы В.Г.Белинский (1811-1848) өзінің “Поэзияны тегіне, түріне қарай бөлу” атты мақаласында осы мәселеге тоқталып, әдебиетті эпостық поэзия, лирикалық поэзия, драма деп үшке бөліп қарастырады [271].

Қазақтың ұлы ғалымы А.Байтұрсынов (1873-1937) өзінің “Әдебиет танытқыш” атты еңбегінде төл әдебиетіміздің әрбір жанрының қазақ тіліндегі баламасын тауып, тұңғыш теориялық тұжырымдар жасады [1].

Академик Қ.Жұмалиевтің “Әдебиет теориясы” еңбегінде бұрын-соңды әлемдік көзқарастар ескеріле отырып қазақ әдебиетінің теориясы айқындалды [272]. Академик З.Қабдо-лов: “Әдеби жанр (французша genre – тек, түр ) термин ретінде шартты, екі мағынада қолданылады: 1) әдебиеттің тектері – эпос, лирика, драма; 2) әдеби шығарманың түрлері – әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия, т.б.” [132, 307 б.] деген нақты тұжырымға келді. Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде академик З.Ахметов: “Жанр – әдеби шығармалар-дың жеке түрлері, көркем әдебиеттің салалары…Орныққан жүйе бойынша әдеби шығармалар негізінен үш топқа бөлініп, жіктеледі: эпостық жанр, лирикалық жанр, драмалық жанр. Бұлар – әдебиеттің үш үлкен саласы, үш тармағы” [26, 90 б.], – деп көрсетіп берді.

Публицистика теориясын зерттеген орыс ғалымдары әр алуан пікір-тұжырымдарға барды. Сөйтіп публицистика текте-рі мен түрлері туралы мәселе жан-жақты талқылау, таразы-лаудан өтіп зерттелді. Мәселен, профессор В.Д.Пельт: “Родо-вые группы основных газетных публикаций следующие:

1. Информационные;

2. Аналитические;

3.Художественно-публицистические” [268, 19 б.], – дей келіп, хабар жанрларына: заметка, есеп, сұхбат, репортажды; талдамалы жанрларға: корреспонденция, баспасөзге шолу (обзор печати), шолу (обозрение), хат (эпистолярлық жанр ретінде), түсінік (комментарий); көркем-публицистикалық жанрларға: очерк, суреттеме, фельетон, памфлетты жатқызады [268, 19 б.].

Профессор М.С.Черепахов публицистика жанрлары типологиясына басқаша көзқарас тұрғысынан келді: “На основе существенных признаков все жанры публицистического рода литературы можно разделить на две основных вида:

Информационный.

Публицистический в собственном смысле слова.

Существуют и межвидовые формы – интервью и ком-ментарий, обладающие свойствами и информаций, и публи-цистического вида.

Необходимо выделить также и межродовые жанры – науч-но-публицистические и художественно-публицистические…” [27, 231 б.].

Бұл көзқарас төңірегінде біраз талас-тартыс туды. М.С.Черепахов тұжырымына қарсы жүйелі пікір айтқан ғалымдардың бірі профессор Е.П.Прохоров болды. Ол өзінің еңбегінде публицистика теориясы жайлы мынадай бағалы тоқтамға келді:

“В ходе своего развития публицистика претерпевела внутреннюю дифференциацию – выделялись: 1) роды (событийная, аналитическая, художественная публицистика); 2) виды (политическая, экономическая, морально-этическая, антирелигиозная и антиклерикальная, литературно-критичес-кая, и т.д.); 3) жанры (коррепонденция, статья, репортаж, очерк, фельетон, памфлет); 4) стили (полемическая, агита-ционно-ораторская, позитивно-пропагандистская, аналитико-критическая, сатирическая, и т.д.)” [28, 288 б.].

Қазақ публцистикасының теориясын қалыптастырушы ғалымдар да жанр мәселесіне баса көңіл бөлді. Профессор М.Барманқұлов өз зерттеулерінде баспасөз, радио, телевизия жанрларының салыстырмалы анализін жасады, жанрлар эволюциясы туралы соны ойлар айтты [8]. Профессор Т.Амандосов өз еңбектерінде публицистика теориясы хақында ғылыми жүйелі тұжырымдар жасады. “Публицистика жанрлары туралы сөз қозғағанда публицистика әдебиеттен бөлек, дербес пән екендігін анықтай кетуіміз керек… Публицистика дербес пән болғандықтан, оның мазмұны, формасы мен әдісі және функциясы бар… Сөйтіп,. публицистикалық шығармалар мынадай үш түрлі жүйеге бөлінеді: публицистикалық хабар, талдамалы және көркем публицистикалық жанрлар” [31, 146 б.], – дей келіп, хабар жанрларына: заметка, репортаж, есеп, сұхбат; талдамалы (аналитикалық) жанрларға: корреспонденция, мақала, рецен-зия, шолу және баспасөзге шолу, хат (письмо); публицистика-ның көркем жанрларына: очерк пен сатиралық жанрларды (памфлет, пародия, эпиграмма, фельетон) жатқызады. Профессор Т.Қожакеев жанрлар жүйесін хабарлама, талдама-лы, көркем-публицистикалық [32, 8 б.], – деп үш топқа бөліп қарастырады. “Қазақ радиожурналистикасы” атты моногра-фиясында профессор Н.Омашев радиохабар пішіндері мен қазақ радиожурналистикасы жанрларын публицистиканың жалпы теориясымен байланыста айқындап берді [273].

Міне, осындай тиянақты зерттеулерді негізге ала отырып, сондай-ақ, 1917-1990 жылдардағы публицистикалық шығар-маларды талдап, таразылай келе, кеңестік дәуірдегі қазақ публицистикасын тегіне, түріне қарап бөлу жөніндегі мынадай тұжырымдарға келдік:

1. Публицистиканың тектік тұрғыдан алғандағы жүйелерін үш топқа жіктеуге болады:

а) Ақпараттық-оқиғалы публицистика;

ә) Талдамалы публицистика;

б) Көркем публицистика.

2. Публицистиканың түрлік жағынан алғандағы типо-логиясы:

а) қоғамдық-саяси публицистика;

ә) экономикалық публицистика;

б) моральдық-этикалық публицистика;

в) әдеби публицистика;

г) сыни публицистика;

ғ) ғылыми-танымдық публицистика;

д) әскери публицистика.

3. Жанрлық тұрғыдан алғанда, ақпараттық-оқиғалы публи-цистика тобына: заметка, есеп, репортаж, сұхбат; талдамалы публицистика тобына: корреспонденция, мақала, шолу, рецензия, баспасөзге шолу, хат (эпистолярлық жанр ретінде), түсіндірме (комментарий), қамту (обозрение), саяси портрет, жуналистік тексеріс; көркем публицистика тобына: суреттеме, очерк, эссе, фельетон, памфлет жанрларын кіріктіруге болады.

4. Публицистикалық шығармаларды стильдік тұрғыдан:

а) полемикалық (қақпайлы) публицистика;

ә) үгітшілік публицистика;

б) насихатшылық публицистика;

в) сатиралық публицистика;

г) эпистолярлық публицистика;

ғ) талдамалы-сыни публицистика;

д) деректі публицистика;

е) іскерлік публицистика,- деп жіктей аламыз.

5. Бұқаралық ақпарат құралдарында көрініс табуына орай:

а) газет публицистикасы немесе баспасөздегі публицистика;

ә) радиопублицистика;

б) телепублицистика;

в) фотопублицистика;

г) кинопублицистика,- болып жіктеледі.

6. Сондай-ақ кеңестік дәуірдегі қазақ публицистикасы ағартушылық, үгітшілік, насихатшылық, ұйымдастырушылық, әшкерелеушілік, анықтамалық, жарнамалық, танымдық функ-цияларды атқарды.

Осы тұжырым-түйіндердің барлығы да қатып қалған догма емес. Асылы бүкіл теориялық ізденістер уақыт өткен сайын өзгеріп отыратындығын да ғылым тарихы көрсетеді. Өзгермейтін – ғасырлар тезінен өтсе де, түпқазыққа айналып кететін бүкіладамзаттық ақыл-ойдың биіктері ғана. Академик З.Қабдоловтың “Жанрлық дамудың өзі – тірі процесс. Жанрлар туады өседі, өзгереді, жоғалады, жаңадан пайда болады…” [132, 311 б.] деген пікірінде зор мағына бар. Профессор Т.Амандосов болса: “Публицистика жанрының пайда болу, қалыптасу, даму тарихы бар. Осы ұзақ жолда жанрлардың сипаты, өз ерекшеліктері пайда болып отырған…” [31, 148 б.] – деген тұжырымға келген. Профессор М.Барманқұлов жанр эволюциясының төрт себебін ашып көрсетеді: оның алғашқысы әрі бастысы – жанр табиғатының өзгеруі өмірдің өзінен туындайтындығы; екіншісі – теоретик ғалымдардың ізденістеріне байланысты себеп, яғни олардың белгілі бір жанрды “ашуы” немесе “жабуы”; үшінші себеп – кейбір жанрлардың уақытпен үндесе отырып қайта жаңғыруы; жанрлар өзгерісінің төртінші себебі – баспасөз бетінде қалыптасқан жанрлдың басқа бұқаралық ақпарат құралдарына радиоға, телевизияға, деректі киноға өту барысында өзгеріске ұшырауы [8, 18-19 бб.]. Бұл айтылғандардың бәрі – публицистиканың түрлік кескін-келбетінің үнемі өзгерісте болатынын дәлелдейді.

Мәселен, біз қарастырған кеңестік дәуір кезеңдерінде қазақ публицистикасының әр жанры әр түрлі деңгейде баспасөзден орын алып отырды.

20, 30-шы жылдары заметка, хат, мақаланың проблемалық түрі, фельетон сияқты публицистика жанрлары көбірек көрініс тапты. 40-шы жылдары публицистикалық мақала, памфлет, үндеу, рух көтеруге бағытталған хаттар түріндегі публицистика ерекше дамыды. 50, 60, 70-ші жылдары очерк өз дамуының биігіне жетті. Очерктің физиологиялық, социологиялық, экономикалық, проблемалық-аналитикалық, портреттік, сапарнама, психологиялық, лирикалық, т.б. түрлері бірінен соң бірі жарқырап көрінді. Осы жылдары публицистикалық мақаланың “өлеңмен жазылған қарасөз” түрлері ерекше ынта-ықылас туғызды. Фельетон жанры қайта өрлеу жолына түсті. 80-ші жылдары сұхбат жанры мен репортаж кең қолданылды. Сұхбаттың диалог түріне қоса, сұхбат-монолог, сұхбат хабар, сұхбат-суреттеме, сұхбат-пікір, сұхбаттың анкета түрі, дөңгелек стол басындағы әңгіме, баспасөз конференциясы сияқты бірнеше жаңа түрлері қолданысқа енді.

Кеңестік дәуірдің барлық кезеңдерінде де заметка, корреспонденция, есеп, бас мақала, рецензия, шолу, баспасөзге шолу, мақала жанрлары баспасөз бетінен түскен жоқ. Мұның бәрі де дәуір мазмұны – сол дәуірдің өзіне тән түрді қажетсінетіндігінің айқын көрінісі. Жалпы қазақ публицистикасындағы жанрлар эволюциясы өз алдына бөлек зерттеу объектісі. Сондықтан да бұл мәселеге келер жылдар бедерінде қайта айналып соққан абзал.