Психология психикалық кубылыстардың пайда болуын, даму жене қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Психология адам өмірінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады

Темперамент адамның психикалық іс-әрекетінің динамикасын сипаттайтын тұрақы жеке ерекшеліктердің: психикалық процестер мен күйлер ағысы қарқындығының жылдамдығының ырғағының жиынтығы. Темперамент дегеніміз психикалық процестердің өтуінің динамикалық ерекшеліктерін және адам мінез-құлқын,олардың күшін,жылдамдығын,пайда болуын,тоқталуы мен өзгерісін сипаттайтын қасиеттер жиынтығы.

Холерик Бұл темперамент өкілі тездігімен, шапшаңдығымен, ұстамсыздығымен, тым қозғалғыштығымен ерекшеленеді. Оларда психикалық процестер шапшаң өтеді. Күйгелектік сондай адамдарға тән. Ол жұмыс істеуге жақсы қарқынмен кірісіп,күші таусылғанда оны тастап кете береді. Адамдармен қарым-қатынаста тынымсыз, агрессивті, шамданғыш болып келеді. Сондықтан холерик болған жерде ұрыстар жиі болады. Холерик темпераментінің жағымды жағы - энергия,белсенділік, құштарлық,инициативтік. Жағымсыз жағы - ұстамсыздығы, қаталдық, қатаңдық,шамдану, ыза.

Флегматик Бұл типтің өкілі баяу, байсалды, асықпайды. Істі ойланып, төзімділікпен істейді. Жинақылықты, қалыпты жағдайды ұнатады. Өзгерістерді ұнатпайды. Бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді. Психикалық процесстер флегматикте баяу жүреді. Бұл баяулық оған оқу жолында кедергі келтіреді, ең кедергі келтіретін жері:тез есте сақтау, тез ойланып жауап беру. Кейде флегматиктер жамандықты есте сақтап қалады және ұзақ мерзімге. Адамдармен қарым-қатынаста флегматик бірқалыпты, байыпты, керек жерде тіл табысады, ал орынсыз сөйлемейді. Көңіл- күйі тұрақты. Олардың байыптылығы мен байсалдылығы өмірге деген көзқарасынан да көрінеді. Флегматикті ызаландыру немесе эмоционалды әрекет жасау оңай емес, ол ұрыс- керістен аулақ жүреді, оны әртүрлі қиыншылықтар тепе-теңдігінен шығармайды. Бірақ жағымсыз жағдайларда оларда әлсіздік, жалқаулық пайда болады. 

Сангвиник Бұл тип өкілі- еті тірі, қабілетті, қозғалғыш. Олар ақкөңіл және қызу, жеңіл мінезді, ренжігені тез басылады, сәтсіздігін жеңіл өткізеді. Коллектив арасында жүргенді ұнатады, басқалармен тез тіл табысады. Қысылып- қымтырылмайды, кісіге қайырымды. Сангвиниктерді оқу үрдісінде бақылаған жақсы, яғни оқу үстінде олар қасиеттерін айқын көрсетеді. Жағымсыз жағдайларда, жүйелілік пен бірізділік жоқ кезде, сангвиник жеңілтектік, бейбастық, шашыраңқылық байқалады. Осындайда олар кейде оқуға жауапкершіліксіз қарайды.

Меланхолик . Бұл темперамент өкілінде психикалық процесстер өте баяу жүреді. Қатты тітіркендіргіштерге жауап бере алмайды, ұзақ және қатты күш түсірсе, олар жұмыс істей алмайды. Олар өте тез шаршайды. Бірақ қалыпты қоршаған ортада, мысалы,үйде ондай балалар өздерін жақсы ұстап, іс-әрекеттерді жақсы орындайды. Эмоциялары баяу туады, бірақ тереңдігімен және күштілігімен ерекшеленеді. Олар өте сезімтал, реніштерін іште сақтап, оларды көп ойлай береді, бірақ сондай қиыншылықтар бар екенін ешкімге көрсетпейді. Меланхоликтер тұйық,таныс емес адамдармен сөйлеспейді, жаңа ортада қатты қысылады. Жағымсыз жағдайларда ауруға айналған осалдық, қысылу, көңілсіздік, пессимизм пайда болады. Меланхолик коллектив арасында болуды ұнатпайды. Ал егер оны дұрыс тәрбиелесе, қызығушылығы, эмоция сезімі, қабылдауы арта түседі. 

Мінез -психологияда грек тілінен аударғанда «таңба», «із» деген- сөзді білдіреді. Адамнын, мінезінің түрі өзінің құрамындағы бітістердің жалпы сипатына тәуелді келеді. Ал бітістер негізгі немесе жетекші және қосалқы болып бөлінеді. Негізгілері адамның бағыт -бағдарын аныктауға ыкпалын тигизеді, яғни адамның тұрақты мінезінің сипатын береді де, ал косалқылары мінез қырларын толыктыра түседі.

Адам мінезінің калыптасуының коршаған ортасына және оның өзінің қатынасына байланысты. Бұл катынастың мәні адамның араласып, байланысқа келген өмірлік обьектілердің маңыздылығымен анықталады.

Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде әркилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді. 

Қабілет – адамның даралық психологиялық ерекшелігі. Ал туа пайда болатын нәрсе – қабілеттің дамуына негіз болатын анатомиялық және физиологиялық ерекшелік – нышан. Нышаның табиғи негізі – жоғары жүйке жүйесінің қызметтері, бас миындағы миллиардтаған клеткалардың қозу, тежелу сияқты сан қилы әрекеті және олардың алмасып отыруы. Ол өмір тәжірибесі, тәлім-тәрбие істері нәтижесінде үнемі дамып жетіледі. Талант — көптеген қабiлеттердiң байланысы, бiртұтастығы. Өте жоғары дамыған, бiрақ оқшауланған бiр қабiлет талант дəрежесiне көтерiле алмайды. Мысалы, кейбiреулер10 қаналы не оданда көп санды лезде көбейтедi не бөледi, бiрақ математик емес, бола алмайды да.  Қабiлеттердiң даму барысындағы ең жоғары, шыңдалу деңгейi – данышпандық деп аталады.

Нышан – қабілеттіліктің қалыптасуының алғашқы шарты. Нышан екі түрге бөлінеді. 1- Анатомиялық нышан. 2- Физиологиялық нышан. Анатомиялық нышан – адамның кейбір өзгешеліктері ана құрсағында жатқанда пайда болады. Мысалы: Баланың ата-анасы мен туысқандарына ұқсап тууы

25. 
    Мінез акцентуациялары.
    

Мінездің акцентуациясы - мінездің шектен тыс күшеюі. Олар норманың шекті нұсқаларын көрсетеді. Оларға ортаның және тәрбиенің әсеріне байланысты әлеуметтік оң және әлеуметтік теріс тенденциялары тән. Термин авторы - неміс психологі және психиатрі К.Леонгард. Мұғалімге мінездің акцентуациясын білу тәрбиеленушілерді түсіну және олармен индивидуалды айналысуға қажет.

1. Демонстративті ( истероидты)

2. Педантивті

3. Тұйықталған тип

4. Қозғыш тип (эпилептоидты)

5. Гипертимді тип

6. Дистимді тип

7. Қауіпті – қорқақтип

8. Циклотимді тип

9. Эмотивті тип

10. Аффективті – экзальтацияланған тип.

26. 
    Өмірдің мәні, өмірлік мақсаттар.
    

•«адам өмірінің  жалпы мақсаты қандай?»

•«Неге (не үшін, кім үшін) өмір сүру керек?».

•«Өмірлік құндылықтар қандай?»

Өмірдің мәні туралы мәселе философияның, теологияның және көркем әдебиеттің дәстүрлі мәселелерінің бірі болып табылады, онда ол негізінен адам үшін ең лайықты өмірдің мәні неде екенін анықтау тұрғысынан қарастырылады.
Мақсат – адамның іс-әрекеті бағытталған материалдық немесе психикалық (ақыл-ой) нәтиже. Мысалы, жақсы табыс, кең үй, әдемі машина. Екінші жағынан, материалдық баламасы жоқ рухани өнім басымдыққа айналуы мүмкін. Құбылыс-мұндай нәтижелер кейде шындықтан да жоғары бағаланады.
Мақсаттарды дұрыс таңдауға көмектесетін әртүрлі әдістер бар.

SMART техникасы өте танымал, оның негізінде кез-келген мақсатты тексерген жөн. Ол бойынша бес негізгі қағида бар:

•Specific-ерекшелігі;

•Achievable-қол жетімділік;

•Relevant-маңыздылығы;

•Time bound-уақыт шектеулі.

27. 
    Экзистенциялды психология.
    

• сана мен өзін-өзі тану;

• еркіндік;

• жауапкершілік;

• мәнді іздеу;

• таңдау;

• өлім туралы хабардар болу.

Экзистенциалды психология, оның идеялары мен принциптері экзистенциалды философиядан, яғни «алғы» болып табылады:

• Адамның еркін еркі оның тұрақты дамуына көмектеседі;

• Ішкі әлемді білу - адамның басты қажеттілігі;

• олардың өлім-жітім туралы хабардар болуы және осы фактіні қабылдау - жеке тұлғаның шығармашылық компонентін ашу үшін қуатты ресурс;

• экзистенциалды алаңдаушылық айқын мағынасыз өмірде өзіңіздің бірегей мағынаңызды табу механизмі болып табылады.

28. 
    Психоанализ.
    

Психоанализ бірнеше принциптерге негізделеді, олар мыналар:

1)Тұлғаның дамуы негізінен біздің ерте балалық шақтың оқиғаларымен ерекшеленеді. Фрейдтің айтуынша, біздің жеке басымыздың негізі бес жасында орнатылады.

2)Біздің мінез-құлқымызға көбінесе біздің бейсаналық импульстар әсер етеді.

3)Бейсаналық ақпарат біздің санамызға өткенде, ол катарсияға алып келуі мүмкін және проблеманы шешуге мүмкіндік береді.

4)Біздің санамыздағы ақпараттан өзімізді қорғау үшін бірқатар қорғаныс тетіктерін қолданамыз.

5)Депрессия және мазасыздық сияқты эмоционалды және психологиялық проблемалар көбінесе саналы және бейсаналық ақыл арасындағы қақтығыстарда болады.

6)Сарапшы-аналитик сананың белгілі бір жақтарын санаға жеткізуге көмектесе алады, мысалы, арманды талдау сияқты психоаналитикалық стратегияларды. және еркін бірлестік.

29)Психика және психикалық күйлер

Психика (гр. psychikos — ішкі сезім, көңіл-күй) жинақтайтын рухани бірлестігі. Психика биологиялық эволюцияның жемісі және жалғасы. Психика сыртқы құбылыстар мен заттардың көрінісін белсенді және озық түрде бейнелейді. Негізінде психика заттық ортаның дұрыс бейнесін және тіршілік иесінің өз ортасына бейімделетін бағдарын құрайды. Психиканың рефлекторлық сипаты оның объективті жағдайға тәуелділігін, қабылдау жүйесі құрамының қимыл атқару заңдылығын білдіреді. Психиканың рефлекторлық табиғатын алғаш И.М.Сеченов дәлелдеді. Адамның психикасы оның қимыл-әрекетін реттейтін және қоғамдық қатынасқа бейімдейтін жаңа құрылымның — сананың негізін құрайды. Осыдан адам психикасының дамуының жеке тұлғалық және әлеуметтік зандылығы қалыптасады.

29. 
    Психика және психикалық күйлер.
    

1) объективті шындықты түйсік, қабылдау, елестету, сезім, ерік, ойлау арқылы белсенді бейнелейтін мидың жүйелі қасиеті;

2) адамның жан-дүниесінің сапалық күйі мен сипатын жинақтайтын рухани бірлестігі.

Психикалық күйлер

Психикалық күй-физиологиялық деңгейде белгілі бір энергетикалық сипаттамалармен сипатталатын адам өмірінің мүмкін режимдерінің бірі, ал психологиялық деңгейде — қоршаған әлемді нақты қабылдауды қамтамасыз ететін психологиялық сүзгілер жүйесі.

Психикалық күйлердің түрлері

Психиканың жай-күйін санаттау критерийлері бірнеше топқа жіктеледі:

1)Қалыптастыру көзіне сәйкес, белгілі бір жағдайға байланысты жағдайларды (күшті стресс, жазаның салдары) және жеке ерекшеліктеріне байланысты (көңіл-күйдің күрт өзгеруіне бейімділік, қозғыштықтың жоғарылауы) ажыратуға болады.

2)Сыртқы жағдайларда көрінетін ауырлық дәрежесі бойынша психикалық күйлер әлсіз сезілуі мүмкін (мысалы, өткенді жағымды естеліктерден аздап қайғы) немесе айқын сезілуі мүмкін (қарым-қатынастың басында сүйіспеншілік пен құмарлық сезімі).

3)Эмоционалды бояумен саналы мемлекет теріс (қайғы, апатия), бейтарап (немқұрайлылық) және оң (қуаныш, энергия, Шабыт) болуы мүмкін.

4)Психикалық күйдің ұзақтығы орташа (мысалы, қорқыныш пен дүрбелең), қысқа мерзімді (ашу-ыза, қуаныштың көтерілуі) және ұзақ мерзімді (депрессиялық күйлер, психикалық бұзылулар) болуы мүмкін

30. 
    Қарым-қатынас психологиясы.
    

Қарым-қатынастың өзара байланысты 3 жағы бар:

1. Коммуникациялық - адамдардың өзара ақпарат алмасуы;

2. Интерактивті - адамдардың өзара әрекеттесуін

ұйымдастыру;

3. Перцептивті - адамдардың бір-бірін қабылдауы және

соның негізінде өзара түсінушіліктің орнауы.

Қарым-қатынас түрлері:

1. Маскалар байланысы;

2. Қарапайым қарым-қатынас;

3. Ресми-рөлдік қарым-қатынас;

4. Кәсіби қарым-қатынас;

5. Рухани қарым-қатынас;

6. Манипулятивті қарым-қатынас;

7. Ауқатты қауым қарым-қатынасы.

1. Маскалар байланысы - ресми қарым-қатынас, адам басқа

адамның тұлғалық ерекшеліктерін есепке алмайды және

оны түсінуге де ұмтылмайды, әр түрлі маскаларды

қолданады, басқаша айтқанда, бұл – басқа адамға деген

шынайы эмоция мен қарым-қатынасты білдіртпейтін бетәлпет көріністері мен ым-ишара жиынтығы;

2. Қарапайым қарым-қатынас - басқа адамды қажетті не

кедергі объект ретінде бағалау, мысалы, адам қажетті болса,

байланысқа белсенді түрде түседі, ал адам кедергі болса,

оны қабылдамайды, тіпті қатал, агрессивті түрде

әрекеттеседі;

3. Ресми-рөлдік қарым-қатынаста қарым-қатынас мазмұны

мен құралы көрініс табады, мұнда адамның тұлғасын емес,

оның әлеуметтік рөлін білу жеткілікті;

4. Кәсіби қарым-қатынаста тұлғаның мінезі, жасы, жеке

басының ерекшеліктері есепке алынады, бірақ іс-әрекет

ерекшеліктері маңыздырақ болып табылады;

5. Рухани қарым-қатынас - достар арасындағы тұлғааралық

қарым-қатынас, олар әр түрлі тақырыптарда әңгімелесе

алады, бір-бірін сөзсіз бет-әлпеті, қимылы, дауыс ырғағы

арқылы түсінеді. Мұндай қарым-қатынас адамдардың бірбірін жақсы білуі арқылы орнайды;

6. Манипулятивті қарым-қатынас адамның тұлғалық

ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі тәсілдерді қолдану

арқылы, мысалы, қорқыту, өтірік айту, т.б. арқылы одан

өзіне қажетті пайда алуға бағытталады;

7. Ауқатты қауым қарым-қатынасында адамдар өз ойын

емес, тек сол жағдайда рұқсат етілген нәрсе туралы айтады.

Бұл қарым-қатынастың кодексі: а) сыпайылық, әдептілік; ә)

келісушілік; б) ашық мінезділік, мейірімділік.

31. 
    Көшбасшы психологиясы (Лидерство)