7
орындай береді, яғни оның шешу ережелерін (нҧсқауларын) біртіндеп орындай
отырып кӛздеген мақсатқа жетеді
.
Қазіргі кезде кҥнделікті ӛңделетін ақпарат кӛлемінің тез ӛсуіне байланысты
кӛптеген мәселелердің (есептердің) шешуін адам іс-әрекеттерді, яғни
алгоритмді атқарушыға немесе орындаушыға – техникалық қҧралдарға, әртҥрлі
автоматтарға, компьютерлерге, роботтарға техникалық қҧрылғыларға жҥктеуге
мәжбҥр болып отыр
. Кҥнделікті тіршілікте біз кҥн сайын кӛптеген алгоритм-
дерді кездестіреміз және атқарамыз
. Мәселен, оқуға бару, сабаққа даярлану,
ағаш отырғызу, нан пісіру, автобус, трамвай, троллейбуста межелі жерге жету,
сӛздіктен қажетті сӛздерді іздестіру кезінде алгоритмдерді атқаруға, яғни бір
қатар әрекеттер тізбегін орындауға
тура келеді.
Сонымен, алгоритм атқарушы – кӛрсетілген іс-әрекеттер тізбегін
бұлжытпай орындай отырып, керекті нәтиже алуды жүзеге асыратын
машина, құрылғы немесе адам бола алады.
Ертеректе алгоритм атқарушы рӛлін адам атқарып келді, қазіргі кезде
алгоритмдерді орындау негізінен техникалық қҧралдарға – компьютерлерге,
роботтарға, калькулятор, ҧялы телефон тәрізді шағын қҧрылғыларға жҥктеледі.
Техникалық қҧрылғыларды дҧрыс пайдалану ҥшін есептің шешу жолы, яғни
орындалатын әрекеттердің тізбегі әрі тҥсінікті, әрі дәл болуы қажет
. Есептің
шешу жолдары қаншалықты дәл және тҥсінікті болған сайын, оны шешу
атқарушыға (адамға, техникаға және т.б.) оңайға тҥседі
.
Берілген мәселенің шешу жолдарының тҥсініктілігін оның алгоритмінің
тҥсініктілігі деп қарастырады
. Алгоритмде алдыңғы әрекеттің нәтижесі келесі
әрекетте пайдаланылады
.
Алға қойған мақсатқа жету немесе берілген есепті шешу бағытында
атқарушыға біртіндеп қандай әрекеттер жасау қажеттігін әрі түсінікті,
әрі
дәл етіп кӛрсететін нұсқаулар тобын агоритм деп атайды.
Бҧл, шын мағынасында, алгоритмнің анықтамасын толық ашатын жеткілікті
сипаттамасы емес
. Алгоритм ҧғымы туралы жалпы тҥсінік алу ҥшін, алдымен,
мынадай мысалдарды қарастырайық
.
Бағзы заманда тоғайға қазына жасырылған
. Егерде ол туралы ешқандай
дерек болмаса, қазынаны табудың мҥмкіндігі болмас еді
. Алайда біздің
қолымызға қазынаны кӛмген аймақтың картасы мен қазынаны қалай іздеудің
жолын баяндаған қолжазба тҥсті делік
.Картада сол елді мекеннің орны мен
оның айналасындағы жер бедері бейнеленген: елді мекеннің солтҥстік
шығысында тау, оның баурайында тоғай, ал оның ортасындағы алаңда шоқы,
оның етегінде бҧлақтың кӛзі белгіленген
.
Қолжазбада былай деп жазылған
. Бҧлақ басын іздеудің басы деп есептеу
қажет, мҧнан кейін іздеушінің жасайтын бір қадамы бір метрге тең деп
қабылдайық
. Қазына табу ҥшін мына бағыт бойынша жҥруіміз тиіс: 1)
оңтҥс-
тікке екі қадам жҥру; 2
) шығысқа бес қадам жҥру; 3)
. солтҥстікке сегіз қадам
жҥру; 4)
келген жерді қазу қажет
. Қазына осы жерде жатыр
. Осы айтылғанды
былайша реттеп жазалық
.
1-мысал.
8
Қазынаны іздеу алгоритмі:
Бҧлақ кӛзі – іздеу басы (1 қадам = 1 метр)
1)
оңтҥстікке 2 қадам жҥру;
2)
шығысқа 5 қадам жҥру;
3)
солтҥстікке 8 қадам жҥру;
4)
келген жерді қазу.
Осы 4 әрекеттен тҧратын жазба қазынаны іздеу алгоритмі болып саналады
.
2-мысал. Қалааралық телефонды пайдалану алгоритмі:
1)
телефон қҧлақшасын кӛтеру;
2)
"8"
цифрын теру;
3)
ҥздіксіз дыбыс естілгенше кҥту;
4)
керекті қаланың телефон кодын теру;
5)
абоненттің телефон нӛмірін теру;
6)
абоненттің жауабын кҥту;
7)
сӛйлесу тетігін басу;
8)
сӛйлесуге болады.
Бҧл мысалдағы әрекеттерді орындау ҥшін, алдымен, абоненттің алғашқы
мәліметтері – қаланың коды мен абоненттің телефон нӛмірі керек
.
3-мысал.
1
3
5
x
x
y
формуласы бойынша
x-тің кез келген мәні ҥшін
y-тің
мәндерін есептеу қажет
. Енді осы есептің, яғни
y-тің мәндерін есептеу
алгоритмін жазайық:
1)
5-ті
x-ке кӛбейтіп, нәтижені
R
1
деп ӛрнектеу;
2) 3-ті
x-ке кӛбейтіп, нәтижені
R
2
деп ӛрнектеу;
3)
R
2
-ні 1-ге азайтып, нәтижені
R
3
деп ӛрнектеу;
4)
R
1
-ді
R
3
-ке бӛліп, нәтижені
y деп ӛрнектеу.
Осы мысалдардан нені аңғаруға болады? Біріншіден – әрбір мысалдағы
жазба әрекеттер тізбегінен (жарлықтардан, нҧсқаулардан, есептеу амалдары-
нан) қҧралатындығын (1-мысалда тӛрт, 2-де сегіз, 3-те тӛрт әрекет бар
екендігін); екіншіден, әрекеттерді берілген ретпен орындау арқылы белгілі бір
нәтиже алуға болатындығын (1-мысалда қазынаны таптық, 2-мысалда абонент-
пен сӛйлестік, 3-мысалда математикалық есепті шештік); ҥшіншіден – нақты
нәтижеге қол жеткізу ҥшін алғашқы мәліметтердің қажеттігін (1-мысалда бҧлақ
кӛзі – іздеу басы (1 қадам = 1 метр), 2-мысалда қаланың коды мен абоненттің
телефон нӛмірі, абоненттің аты-жӛні, мекен жайы, 3-мысалда берілген мәлімет-
терді (5, 3, -1,
x мәндері) пайдаланып, функция мәнін есептедік
. Тӛртіншіден –
осы әрекеттердің орындалуын басқаратын атқарушының болуы керектігін
байқадық
. Атқарушы техникалық қҧрылғы да, адамда да бола алады
. Біздің
қарастырған мысалдарымызда атқарушының қызметін адам атқарып отыр
.
Тӛмендегі алгоритм анықтамаларын салыстырыңдар:
1) алгоритм – алғашқы берілген мәліметтерді пайдаланып нақты нәтижеге
қол жеткізетін шекті командалар тізбегін орындауда атқарушыға түсінікті
және нақты жарлықтар.
