Проект на 12 июля 2015 года

1. 
   Заң жобасының атауы
   

2. 
   Заң жобасын әзірлеу қажеттігінің негіздемесі
   

Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің қатысуымен өткен 2013 жылғы 23 қаңтардағы № 01-7.1 отырыс хаттамасына сәйкес, 2013 жылғы 7 ақпанда № 20-19/04-85//01-7.1 бекітілген «Қазақстан Республикасының 2012 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындылары және «Қазақстан-2050» Стратегиясын іске асыру міндеттері туралы» Қазақстан Республика-сының Үкіметіне берілген тапсырмаларды орындау бойынша іс-шаралар жоспа-рының 7-тармағында Қазақстан Республикасының Инвестициялар және даму министрлігіне (бұрын - Қазақстан Республикасының Индустия және жаңа техно-логиялар министрлігі) Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігімен (бұрын - Қазақстан Республикасының Мұнай және газ министрлігі), Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен, «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-мен және басқа да мемлекеттік органдармен бірлесіп халықаралық нормаларға сәйкес жер қойнауын пайдалану саласындағы барлауға құқықтарды ресімдеу рәсімдерін заңнамалық жеңілдету, сондай-ақ жер қойнауын алып сатарлықты және тиімсіз пайдалануды болдырмау бойынша ұсыныстар енгізу тапсырылған болатын.

Бұған қоса, ағымдағы жылы Қазақстан Республикасы Президентінің бес институционалды реформасын іске асыру бойынша жүз қадам шеңберінде 74-тармақ болып CRIRSCO пайдалы қазбалар қорлары жөніндегі есептілік стандарттарының халықаралық жүйесін ендіру міндеті, ал 75-тармақ болып – Қазақстанда барлық пайдалы қазбалар үшін озық әлемдік практиканы пайдалана отырып, келісімшарттар жасасудың жеңілдетілген әдісін енгізу қойылды.

Ұлт жоспары – 100 нақты қадамның қадамдарын іс жүзінде іске асыру бойынша іс-шаралар жоспарының 74-тармағын орындау аясында (Жаңғырту жөніндегі ұлттық комиссияның 2016 жылғы 150 наурыздағы №20-5/И-6 отырыс хаттамасы) көмірсутегі шикізаты қорлары бойынша есептіліктің халықаралық стандарттарын енгізу бойынша тапсырма көзделген.

Қазіргі уақытта КСРО-ның кезінде барланған кен орындарының көп бөлігі игеру үстінде. Өндіру қарқыны соңғы жылдары минералды-шикізат қорының орнын толтыру қарқынынан алда келеді. Бұл ретте Қазақстанда қазіргі уақытта аумақтың орташа 1ш.м.-не 7 долларды құрайтын геологиялық барлауға инвестициялардың жеткіліксіз көлемі байқалуда, ал бұл көрсеткіш АҚШ-та – 87, Австралияда – 167, Канадада – 203 долларға жетеді. Канадада геологиялық барлауға ұқсас параметрмен Қазақстандағыға қарағанда 30 есе көбірек салынады. Геологиялық барлауға инвестициялардың төмен деңгейі жаңа кен орындарының ашылуын ұстап тұр.

Құқықтық реттеу саланың инвестициялық тартымдылығына тікелей әсер ететінін атап өткен жөн. Бұл туралы «Тау-кен компаниялары бойынша зерттеулер» Фрейзер институтының рейтингі куә (Survey of mining companies 2016). Қазақстан бұл рейтингте инвестициялық тартымдылық индексі бойынша 73 орында болды, ал көш басында Австралия, Чили, Канада және т.б. елдер тұр.

Қатты пайдалы қазбаларды барлау және өндіруге берілген лицензиялардың саны Австралия, Канада және Чили сияқты тау-кен саласы дамыған елдерде мыңдап есептеледі. Мысалы бір ғана Австралияның өзінде ресми деректер бойынша 23,5 мыңнан астам жер қойнауын пайдалануға лицензия берілген. Салыстыру үшін Қазақстан Республикасында тәуелсіздік жылдарында қатты пайдалы қазбалар саласында жер қойнауын пайдалануға жасасқан келісімшарттар саны шамамен 600 құрайды, ал елдің геологиялық әлеуеті бұл санды бірнеше есе ұлғайтуға келеді.

Дүниежүзілік банктің және Данди Университетінің (Ұлыбритания) сарапшылары жүргізген «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» 2010 жылғы 24 маусымдағы қолданыстағы (кодталмаған) Заңды тәуелсіз талдау инвестициялық тартымдылық жағынан алып қарасақ, Қазақстан Республикасының жер қойнауын пайдалану саласындағы ағымдағы заңнамасы бытыраңқы, көптеген анық еместіктерді қамтиды, жиі өзгерістерге ұшырайды, инвесторлардың түсінуі үшін күрделі, тиімсіз және шамадан тыс реттелгендігін және ең бастысы – біздің еліміздің экономикалық ұйымының ағымдағы нысанына сәйкес келмейтіндігін көрсетті.

Бұл, ең алдымен, көрсетілген саланы құқықтық реттеу командалық және жоспарлы экономикаға негізделген кеңестік тәжірибені мұра етіп алуымен түсіндіріледі және өткен ғасырдың 90-жылдарының басында өзінің туындауынан бастап нарықтық экономиканың шынайылығын елемей, саланың ұзақ мерзімді емес, қысқа мерзімді міндеттеріне сүйене отырып дамыды. Бұл ретте заң шығарушының назары, ең алдымен, кеңес дәуірінде барланған көмірсутек және қатты пайдалы қазбалар кен орындарын игеруге шоғырланған болатын.

Басқаша айтқанда, ағымдағы реттеу жер қойнауы мен оның ресурстарын пайдалану бойынша ағымдағы құқықтық қатынастардың, сондай-ақ іс жүзінде қалыптасқан, бірақ осы күнге дейін реттелмей қалып қойған барлық ерекшеліктері мен алуан түрлілігін толық шамада ескермейді. Мұндай қатынастарға, мысалы, пайдалы қазбаларды ынталы түрдегі тәсілмен өндіру, жер қойнауын азаматтық және өнеркәсіптік мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстарды (жер үстіндегі) салу кезінде пайдалану жатады.

Қолданыстағы Жер қойнауы туралы Заң өзіне жүктелген алдын ала ашылған кен орындарын игеруді және қатты пайдалы қазбалар мен көмірсутекті барлау мен өндіруді жалпы реттеу жүйесін қалыптастыру бойынша тарихи миссияны толығымен орындап, жаңа, анағұрлым прогрессивті, кешенді және жүйелі заңнамамен ауыстырылуын қажетсінетіні күмән туғызбайды.

Құқық жүйесінде көрсетілген міндеттер заңнаманың тиісті саласын кодификациялау нысанында жүйеге келтіру (себебі жүйеге келтірудің өзге нысандары – инкорпорация мен шоғырландыру – қойылған міндеттерге сай емес) арқылы орындалады. Кодификациялау қоғамдық практиканың қажеттіліктеріне сай келетін, құқықтық реттеуде жиналған олқылықтарды, қайшылықтарды және кемшіліктерді жоятын жаңа нормаларды белгілейтін, жинақталған кодификацияланған заңнамалық актіні (бұл жағдайда - Кодексті) қабылдауды болжайды. Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы заңнаманы кодификациялау жер қойнауын пайдалану саласындағы уақытпен сыналған қолданыстағы нормалардың бірігуін және жүйеге келтірілуін, олардың мазмұнының нақтылануын болжайды. Мұнымен жер қойнауын және оның ресурстарын пайдалануға байланысты туындайтын қатынастарды барынша толық реттеу қамтамасыз етіледі. «Құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 8-бабының 18-тармақшасына сәйкес жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану саласындағы қатынастар кодекспен реттеледі.

Кодексті қабылдау жер қойнауын пайдалану саласын қайта құруға мүмкіндік береді, оны сапалы жаңа деңгейге шығарады, оны реттеуде кешенді және жүйелі сипат береді, мұнымен ұзақ мерзімді өсу үшін жағдайлар жасалады.

Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасын, салаға қойылған міндеттерді, сондай-ақ жер қойнауын және оның ресурстарын пайдалану саласындағы қатынастарды реттеудің әлемдік практикасы мен беталысын назарға ала отырып, Кодексті әзірлеу процесі:

1. 
   жер қойнауын геологиялық зерделеуге мемлекеттік инвестициялармен үйлестіре отырып, жер қойнауын пайдалану саласына инвестициялар (шетелдік және ішкі) тарту арқылы республиканың минералдық-шикізаттық базасын молайту жағына қарай мемлекеттік басқару және реттеу жүйесін қайта бағдарлауды;
   
2. 
   жер қойнауы ресурстарына және өзге де байланысты жұмыстарға қатысты қызметті жүзеге асыру кезінде экологиялық және өнеркәсіптік қауіпсіздік басымдығын;
   
3. 
   ең озық әлемдік практика негізінде жер қойнауын пайдалану бойынша қатынастарды реттеудің жаңа құқықтық институттар мен құралдарды енгізуді;
   
4. 
   мемлекет тарапынан ақталмаған және тиімді емес рұқсаттар мен келісімдердің бірқатарын оңтайландыруды және мүмкіндігінше жоюды;
   
5. 
   құқықтық реттеуде жер қойнауын пайдаланушының, жер қойнауын пайдалануға тиісті құқық алуға үміткер адамның немесе тиісті сарапшылардың жер қойнауын пайдалануының экономикалық жағынан орындылығы мен тиімділігін бағалауды көздейтін нарықтық бағдарланған тәсілдерді енгізуді; және
   
6. 
   халықаралық стандарттарға негізделген қатты пайдалы қазбалар саласындағы қорлар мен ресурстар бойынша есептілік стандарттарын қабылдау бойынша мәселелерді Аустралия, Канада және басқа да елдерді мысалға ала отырып тәуелсіз салалық ұйымдарға беруді қоса алғанда жер қойнауын пайдалану саласындағы өзін өзі реттеуді дамытуды көздейтін болады.
   

Кодексте негізгі нормативтік құқықтық актіде сияқты қағидаттар жүйелендірілген және бекітілген болады, олардың негізінде жер қойнауы және жер қойнауын пайдаланумен байланысты қатынастарды құқықтық реттеу жүзеге асырылады. Сонымен қатар құқықтық реттеудің әрбір қағидаттарының мазмұны ашылатын болады.

Жоғарыда көрсетілген қағидаттарды негізге ала отырып, Кодексте саланы мемлекеттік әкімшілендіруде жаңа әдістер мен тәсілдер бекіту болжанады.

Мысалы, саланы реттеуге қатысатын мемлекеттік органдардың барынша толық өкілеттіктері мен міндеттері көзделетін болады, олар барынша негізделуіне қарай, былайша айтқанда, «дискрециялылықты» (яғни, құқықты лауазымды адамның қарауы бойынша қолдану мүмкіндігі) жояды.

Кодексте көзделген құқықтарын іске асыруға ниеті бар тұлға белгіленген міндеттемелерді орындағанда, мемлекеттік органдардың шешімдер қабылдауы немесе әрекеттері міндетті болуға тиіс. Бұл тәсілді, мысалы, қатты пайдалы қазбаларды (ураннан басқа) барлау немесе өндіру мерзімдерін ұзарту кезінде, сондай-ақ жер қойнауын пайдаланушының іске асырылуы белгілі бір шарттардың орындалуына байланысты өзге де құқықтарды пайдалануға ниеті болған кезде қолдану ұсынылады.

Мемлекеттік органдардың көзделген шараларды және шешімдерді қабылдауы жер қойнауын пайдаланушылардың жер қойнауын пайдаланудың қабылданған немесе көзделген шарттарын бұзу жағдайларында да міндетті болуға тиіс.

Әкімшілік тосқауылдарды азайту және рәсімдерді оңайлату мақсатында қатты пайдалы қазбаларды (ураннан басқа) саласындағы жер қойнауын пайдалануда мемлекеттік бақылау жер қойнауын пайдаланушы сәйкес болуға тиіс қадамдық процестерге назар аудармауға тиіс, алайда жер қойнауын пайдаланушының белгілі бір нәтижелерге қол жеткізуін көздейтіні осы әдістің мәні болып табылады. Бұл ретте көмірсутегі шикізаты және уран бойынша рәсімдерді оңтайландыру көзделуде.

Мұндай тәсіл жер қойнауын пайдаланушыларға экологиялық және өндірістік қауіпсіздік ережелеріне сай келетін технологиялық және әдіснамалық шешімдерді қолдану кезінде еркіндік береді. Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды қалай жүзеге асыруды, белгіленген көрсеткіштерге қол жеткізу үшін қандай технологияларды, техника мен әдістерді пайдалануды, экологиялық және өндірістік қауіпсіздік ережелерін сақтау шартымен өз бетінше шеше алатын болады.

Көрсетілген әдісті енгізу Қазақстанда бұрын қолданылмаған трансфертке, жаңа тиімді әрі қауіпсіз технологиялардың жасалуы мен пайдаланылуына мүмкіндік бере отырып, жер қойнауын пайдалану саласын шамадан тыс және ақталмаған мемлекеттік реттеуден «жеңілдетуге» септігін тигізеді деп болжануда. Сондай-ақ Кодексте мемлекеттік органдардың жер қойнауын пайдаланушылардың лицензиялық және келісімшарттық шарттарды орындауын бақылауды жүзеге асыру рәсімдері реттелетін болады.

Көмірсутек және уран бойынша келісімшарттық міндеттемелерді орындауға мемлекеттік бақылауды реттеуде бар олқылықтардың орнын заңнама тұрғысынан толтыру, сондай-ақ авторлық қадағалау, игеруді талдау институттарын сақтау және жер қойнауын пайдаланудың оң тәжірибесіне сәйкес жер қойнауын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында жобалық құжаттар мен қорларды мемлекеттік сараптаманы қарастыру жоспарлануда (жобалық құжаттарды қарастырумен байланысты рәсімдер мен мерзімдерді жеңілдету).

3) Жер қойнауының мемлекеттік қорын басқару бағдарламасы

Қазіргі уақытта жер қойнауын мемлекеттік басқару әралуан, жүйесіз, көптеген мемлекеттік органдармен жүзеге асырылуда. Сонымен, мәселен, «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» 2010 жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының қолданыстағы Заңын жер қойнауы учаскелерін конкурсқа қою бөлігінде талдау аталған мәселеде қандай да болсын жүйеліліктің жоқтығы туралы тура айтып отыр.

Атап айтқанда, Заңның 32-бабында Қазақстан Республикасы аумағының шекараларында жер қойнауы учаскелері мемлекеттік меншігі болып табылатындығы және Заңда белгіленген тәртіппен жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүргізу үшін берілетіндігі белгіленген.

Бұл ретте Заңның 46-бабында құзыретті орган жер қойнауын зерттеу және пайдалану жөніндегі уәкілетті органның ұсыныстары негізінде жер қойнауын пайдалану құқығын беруге арналған жер қойнауы учаскелерінің тізбелерін бекітеді деп белгіленген. Бұл ретте Заңның бір де бір бабында жер қойнауын зерттеу және пайдалану жөніндегі уәкілетті орган басшылыққа алатын өлшемшарттар мен қағидаттар туралы айтылмайды.

Осылайша, практикада бұл тиісті тізбе мемлекеттің жер қойнауын басқару саласындағы саясатын негізге ала отырып емес, жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүргізу үшін сол не өзге учаскені алуға ниеті бар жеке тұлғалардың мүдделерінде қалыптастырылатын жағдайларға алып келуі мүмкін.

Осыған байланысты құзыретті органға жер қойнауының мемлекеттік қорын басқару бағдарламасын әзірлеу және қабылдау бойынша өкілеттіктерді беру ұсынылады, онда жер қойнауын геологиялық зерттеу және жер қойнауын пайдалану құқықтарын беру бойынша мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары мен басымдықтары бекітілетін болады.

Бағдарламада жер қойнауының мемлекеттік қорын ұтымды пайдалану және жер қойнауын геологиялық зерттеуге жеке инвестицияларды тартуды ынталандыру арқылы Қазақстан Республикасының минералды шикізат базасын жаңғырту саласындағы мемлекеттік саясатты жүргізу ұсынылады.

Жер қойнауының мемлекеттік қорын басқару бағдарламасы Қазақстан Республикасының пайдалы қазбалардың және (немесе) оларды өңдеу өнімдерінің тиісті түрлеріне деген қажеттіліктерін, өңірлерді дамытудың экологиялық және әлеуметтік-экономикаық перспективаларын, елдің ұлттық, экологиялық және энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігін ескере отырып, жер қойнауын пайдалану саласын дамыту перспективасын талдау негізінде әзірленетін болады.

Бұған қоса, пайдалы қазбаларды барлауға, жер қойнауын геологиялық зерттеу жүргізуге, сондай-ақ жер қойнауы учаскесін сәйкестендіруге құқық беру процесін ретке келтіру және оңайлату үшін республиканың барлық аумағы шартты түрде блоктарға бөлінетін болады деп көзделеді. Блок тараптары координаттардың географиялық жүйесінде бір минут ұзақтық пен кеңдік болады. Барлау үшін берілетін жер қойнауы учаскесі белгілі бір блок санынан тұратын болады. Блоктардың мейлінше жоғары саны бір келісімшарт немесе лицензия шеңберінде шектелетін болады. Бұған қоса, аумақтық мәселелерді икемді реттеуге деген қажеттілікті назарға ала отырып, барлау кезеңінде де, өндіру кезеңінде де жер қойнауы учаскелерін бөліп алуды және біріктіруді көздейтін келісімшарттық және лицензиялық аумақтарды түрлендірудің жетілдірілген тетігі көзделетін болады.

4) Жер қойнауын геологиялық зерделеу

Жоғарыда белгіленгеніндей, Кодексте жер қойнауын геологиялық зерделеуге жеке инвестицияларды тартуға бағытталған тетікті көздеу болжанады.

Жер қойнауы туралы қолданыстағы Заң, атап айтқанда 43-баптың 3-тармағында жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу бюджет қаражаты есебінен немесе Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған басқа да көздерден қаржыландырылуы мүмкін деп белгіленген.

Осылайша, Қазақстан Республикасының жер қойнауы туралы заңнамасы жеке инвестициялар есебінен геологияық зерттеу бойынша операцияларды жүргізу мүмкіндігін көздейді. Алайда Жер қойнауы туралы Заңды одан әрі талдау мұндай салымдардың орындылығын көрсетеді. Атап айтқанда, геологиялық зерттеу қорытындылары бойынша жеке инвестор оң экономикалық әсер алмайды: ол алынған геологиялық ақпаратты сата немесе өзгеше тәсілмен пайдалана алмайды және оны мемлекет меншігіне беруге міндетті; ол зерттелген аумақта жер қойнауын пайдалануға келісімшартты алуға үміткер бола алмайды, тіпті ол мұндай учаскені конкурсқа шығаруға бастама жасай алмайды.

Осыған байланысты, Кодексте мемлекет төлейтін және барлық геологиялық қауіптерді өзіне алатын жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу жүргізуге қолданылатын шартпен қатар, жеке адамдар есебінен қаржыландырылатын жер қойнауын геологиялық зерттеуге құқық беру мүмкіндігі көзделеді. Жер қойнауын геологиялық зерттеудің аталған нысанына сәйкес өз есебінен жер қойнауын геологиялық зерттеуді жүргізетін мердігер мемлекетке геологиялық зерттеу нәтижесінде алған геологиялық ақпаратты беруге, ал мемлекет, өз кезегінде берілген ақпаратты шектелген мерзім бойы құпия негізде сақтауға міндеттенеді. Құпиялылық мерзімдері бойынша геологиялық ақпарат жалпыға қол жетімді болуда. Алайда, құпиялылық кезеңде мердігер эксклюзивті негізде геологиялық ақпаратты кез келген мүдделі адамдарға өткізуге құқылы. Мұндай адамдар әлеуетті жер қойнауын пайдаланушылар немесе олардың аффилирленген адамдары болып табылатындығы анық. Екінші жағынан қалаған кезде мұндай мердігерлер жеке инвестициялық мүдделерде осы геологиялық ақпаратты пайдалана алады.

Мұндай нысанда геологиялық зерттеу, сондай-ақ мемлекет қаржыландыратын геологиялық зерттеу геологиялық зерттеу аумағы шегінде жер қойнауын пайдалану құқығын алуға үшінші тұлғалардың құқықтарын шектемейтін болатындығын атап өту маңызды.

Жер қойнауын геологиялық зерттеудің жетілдірілген тетігі елдің геологиялық әлеуетін арттыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ Қазақстанның жер қойнауын пайдалану саласын одан әрі дамытудың маңызды аспектілерінің бірі болады. Жер қойнауын пайдаланудың дамыған саласы бар елдерде жеке зерттеушілерден геологиялық деректердің жинақталуы барлау жұмыстарының өсімінің негізгі себебіне айналды.

Айтылғандармен қатар, Кодексте жеке инвесторлардан аса ірі инвестицияларды тартуды талап ететін стратегиялық жобалар аясында (мысалы «Еуразия» жобасы) Үкіметтің шешімі бойынша жер қойнауын геологиялық игеруді жүргізудің құқықтық талаптарының ерекшеліктерін реттеу талап етіледі. Атап айтқанда жобаны іске асыру кезеңінде көмірсутектеріне қатысты жер қойнауын пайдалану құқығын, жер қойнауын геологиялық зерделеу нәтижелері бойынша жер қойнауы учаскесін эксклюзивті таңдауды беру құқығын беру құқығынсыз аумақты резервтеуді шешу.

Барлауға инвестиция тарту бойынша көшбасшы болып табылатын елдердің (Аустралия, Канада, АҚШ, Норвегия және басқалар) тәжірибесі инвесторлар үшін жер қойнауының тартымдылығы талаптарының бірі, уақытша құпия болып табылатын немесе мемлекеттік құпияларға жататын ақпаратты қоспағанда, геологиялық ақпаратқа ашық қол жетімділік болып табылатынын көрсетеді. Мемлекет сапалы геологиялық ақпаратты көп берген сайын, инвестор үшін геологиялық тәуекел аз, демек, мұндай жер қойнауы инвесторлар үшін соншалықты тартымды.

Геологиялық ақпаратқа қол жеткізудің қолданыстағы рәсімі күрделі болып табылады және бірқатар заңнамалық шектеулерге ие.

Атап айтқанда, «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» 2010 жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасы Заңының 11-бабында Жер қойнауын пайдаланудан бос жер қойнауы учаскелері бойынша геологиялық ақпарат Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиялар туралы заңнамасының талаптары сақталған кезде мүдделі тұлғаның сұрау салуы негізінде танысу үшін, мемлекеттік құпиялар туралы заңнамасына сәйкес құпия немесе құпия деп танылған геологиялық ақпаратты қоспағанда беріледі деп белгіленеді. Көрсетілген норма геологиялық ақпаратты алу үшін екі шектеу қояды: жер қойнауын пайдалану құқығын беруге конкурсқа қатысумен ғана негізді көрсетілуі мүмкін мүдделілік, сондай-ақ құпиялылық.

Кодексте барлық әлеуетті инвесторлар үшін геологиялық ақпаратқа ашық қол жеткізуді қамтамасыз ету тетіктері бекітілетін болады. Ашық қолжетімділікті оның ішінде, Интернет жаһандық желісіне қосылған тиісті электрондық жүйе арқылы қамтамасыз ету жоспарлануда. Аталған бастама сонымен қатар Дүниежүзілік банктің және ЕЫДҰ сарапшыларының ұсынымдарына негізделген, өйткені Қазақстан Республикасында тартымды инвестициялық ахуалды қалыптастыру үшін негізгілердің бірі болып табылады.

Геологиялық ақпаратқа қатысты жер қойнауын зерттеу жөніндегі уәкілетті органға геологиялық ақпаратты есепке алуды, жинауды, жүйеге келтіруді, өңдеуді және сақтауды ұйымдастыру, оған ашық қол жеткізуді қамтамасыз ету бойынша фукция белгіленген. Өз кезегінде, жер қойнауын пайдаланушылар жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүргізген кезде зертханалық зерттеу деректерін қоса алғанда, бастапқы және қайталама геологиялық ақпараттың дұрыстығы мен сақталуын қамтамасыз етуге міндетті болады. Бұл ретте геологиялық ақпаратты есепке алу, жүйелендіру, өңдеу, сақтау және оған ашық қол жетімділікті қамтамасыз ету бойынша міндеттерді шешу үшін геологиялық ақпараттың бірыңғай деректер қорын (бірыңғай деректер банкі) жүргізу талап етіледі. Себебі геологиялық ақпараттың бірыңғай деректер банкінің жұмыс істеуін ұйымдастыру әртүрлі мамандарды, соның ішінде ақпараттық технологиялар саласындағы мамандарды тартуды, сондай-ақ ноу-хауды тартуды талап ететін геологияның негізгі міндеттерінің бірі болады, аталған міндетті шешу 100% мемлекеттің қатысуымен заңды тұлға – геологиялық ақпарат саласындағы ұлттық операторға жүктеу ұйғарылады.

Қазақстан Республикасының жер қойнауын пайдалану саласындағы заңнаманы жер қойнауын пайдалануға инвестицияларды тату бойынша көшбасшы елдер тобына кіретін елдердің (Канада, Австралия, Чили және т.б.) заңнамасымен салыстырмалы талдау барлауға құқық беру үшін қолданыстағы шарттар көрсетілген елдерге олардың тартымдылығы бойынша жол беретінін көрсетті.

Аталған елдердің заңнамаларында жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар жүргізумен және олардың салдарларын жоюмен тікелей байланысты емес барлау жүргізу кезіндегі талаптар мен міндеттемелер жоқ. Ал Қазақстанда жер қойнауын пайдаланушы жергілікті кадрларды оқытуға, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға шығыстарды қосқанда барлау жүргізумен тікелей байланысты емес шығыстарды мойнына алуға міндетті. Бұның өзінде барлау кезеңінде инвесторлардың жер қойнауын пайдалануға салған ақшасын қайтаруға еш кепіл жоқ.

Бұған қоса, он сегіз айға дейінгі уақытты алатын Қазақстандағы қолданыстағы тәртіп – пайдалы қазбаларды барлауға құқық беру үшін тым ұзаққа созылған мерзім.

Мәселен, Дүниежүзілік банктің деректері бойынша 2013 жылдың бірінші тоқсанында Батыс Аустралияның Тау кен және мұнай өнеркәсібі департаменті әрбір өтінім бойынша жария қарау процесін ескере отырып, 65 жұмыс күні ішінде пайдалы қазбаларды барлауға лицензияның 98% бекіткен. 30 күн ішінде жұмыс бағарламаларының 92% өтінімі түпкілікті бекітілген.

Озық халықаралық тәжірибені ескере отырып, Кодексте жер қойнауын пайдаланудың қолданыстағы негізгі шарттарын өзгерту ұсынылады.

Кодексте барлауды жүргізу үшін мынадай жалпы шарттарды:

1) пайдалы қазбалардың кез келген түрін барлау пайдалы қазбалардың негізгі топтары: көмірсутектер және қатты пайдалы қазбалар (ураннан басқа) шегінде жүзеге асырылатын болады;

2) барлау аумағын қалыптастырудың блоктық жүйесін;

3) жер қойнауын пайдаланушылардың орындалған міндеттемелер, жұмыстар және олардың нәтижелері туралы кезеңдік есептілікті беруі бойынша міндетін;

4) барлау бойынша операцияларға тікелей қатысы жоқ шығыстар бойынша міндеттемелердің жоқтығын көздеу ұсынылады.

Көмірсутегі пайдалы қазбаларын барлау үшін мынадай ерекшеліктерді қарастыру болжанады:

1. 
   Барлау мерзімі (табу болмаған жағдайларда) қатарынан алты жылдан аспайды, ал теңізде немесе қиын барлау объектілерінде жер қойнауы учаскелерінде - сегіз жылдан аспайды; жұмыс бағдарламалары негізінде жоғарыда аталған мерзімдер шегінде кезеңді анықтаумен; жұмыс бағдарламасы бойынша бастапқыда айқындалған барлау кезеңі жоғарыда аталған мерзімнен аз болса, жоғарыда аталған мерзім шегінде ұзарту мүмкіндігімен; сондай-ақ үш жылға дейін мерзімге (алты жылға дейін – теңізде және қиын жобалар бойынша) сынама пайдалануды қосқанда табуды бағалауға бір реттік ұзарту (тек бағалау үшін айқындалған жер қойнауы учаскелері бойынша) мүмкіндігімен; және өндіру кезеңінің тиісті қысқаруымен сынама пайдаланудың басталған күнінен бастап (бағалау үшін айқындалған жер қойнауы учаскесі шегінде) үш жылға дейінгі мерзімге сынама пайдалану мақсатында бір реттік ұзарту мүмкіндігімен;
   
2. 
   Барлау жұмыстарының жобасы негізінде барлау жүргізу;
   
3. 
   Барлау учаскесі аумағының барынша көп бөлігі (мысалы, екі мың төрт жүз блоктан аспайтын).
   
4. 
   Барлауға құқық беру кезінде қол қойылатын бонусты төлеу;
   
5. 
   келісімшартта басқа шарттармен қатар келісімшартта көзделген барлау кезеңінде жер қойнауын пайдаланушының келісімшарттық аумақтың бөлігін және оған тиесілі жер қойнауы учаскесін қайтару графигін орындау бойынша міндеттемелерін реттеу.
   
6. 
   Жұмыс бағдарламасы бойынша келісімшарттық міндеттемелерді орындау.
   

1. 
   бір блок үшін шаққандағы есеппен барлау бойынша жұмыстарға жұмсалатын жыл сайынғы ең аз шығыстарға қойылатын, жыл сайынғы негізде айлық есептік көрсеткіштермен көрсетілген жалпы өспелі талаптарды белгілеуді;
   
2. 
   барлау кезеңінде жер қойнауын пайдаланғаны үшін төлем өндіріп алу;
   
3. 
   геологиялық барлау жұмыстарының шектеусіз көлемі; барлау мерзімі кейінгі бес жылға дейінгі мерзімге ұзарту мүмкіндігімен кейінгі алты жылдан аспайтын (табуға қарамастан) мерзімді құрайды;
   
4. 
   барлаудың мерзімі ұзартылған жағдайда барлау аумағының бөлігін міндетті қайтаруды (кен орны табылған аумағынан басқа);
   
5. 
   барлау учаскесі аумағының ең көп ауданын (мәселен 200 блоктан жоғары емес);
   
6. 
   белгіленген лимиттер шегінде қатты пайдалы қазбалар сынамаларын іріктеуге жалпы рұқсатты көздейтін болады.