Қазақ мифологиясы. Алғашқы философиялық түсiнiктер

Басқа халықтардың философиясы сияқты Отандық философия да өз қайнар көзiн көне аңыздар мен дастандар, ертегiлерден бастайды. Егер аңыздармен бай халықтарға үндi мен гректердi жатқызса, қазақ елi де олардан кем түспейтiн болар, өйткенi өне бойы көшiп-қонып жүрген халықтың бiр ғана байлығы болды - ол оның тiлi, бабалардан келе жатқан дәстүр, аңыз-хикаялар, нақыл сөздер. Олардың көбi жаңа ғана жарық көрiп, философиялық тұрғыдан талдануда.

Көне түрiктердiң түсiнiгi бойынша, бұл Дүние жоқтан пайда болған. Оны ұстаға ұқсайтын Жаратқан тудырды. Дұние негiзiнен жер, су, от, ауадан тұрады. Ол неше-түрлi қайшылыққа толы : жер мен күн, өмiр мен өлiм, адам мен табиғат, бақ, құт пен зардап, жарық пен қараңғы, жылы мен суық т.с.с.

Аспанға көз жiберген ежелгi түрiк бабаларымыз оны Тәңiр, Жаратқан әлемiне жатқызған. Адамдар мен басқа тiршiлiк өмiр сүрiп жатқан дүние - ол Жер мен Су әлемi, ал өлгендердiң паналайтын орны - ол Жер асты әлемi. Бiлге қаған мен Күлтегiннiң құрметiне тасқа ойылып жазылған ескерткiште Дние былайша суреттеледi: “Биiкте көк Тәңiрi, төменде қара жер жаралғанда, екеуiнiң арасынан адам баласы жаратылған...»

Тәңiрге, Жер-Суға табынудың пайда болуы адамда әуелде қалыптасқан жағалай ортаға деген бiр жағынан тәуелдiлiк, табиғаттың стихиялық күштерiнен үрейлену, екiншi жағынан ризашылық сезiмдермен байланысты болса керек. Өйткенi, олардың түсiнiгiнше, бұл құдайлар қарапайым адамдарға қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде оларға балық пен жануарларды, жабайы өсiмдiктердiң жемiстерiн сыйлаған.

Сонымен қатар, көне түрiктердiң нанымында ерекше орынға ие болған әйел құдай - Ұмай болды . Ол үйдiң, шаңырақтың, ошақтың қамқоршысы, балалардың сүйеушiсi, содан кейiн өнердiң қолдаушысы болған. Ұмайға монғолдардың Этуген құдайы сәйкес келедi. Кейбiр ғалымдар Ұмайды ежелгi үндi құдайы Ұмамен салыстырады, ол да Ұмай сияқты мiндеттердi атқарған. Ұмай деген сөздiң өзi “бала орны», “ана iшi» сияқты ұғымдарға сай келедi. Тұқым тарату құдайы болып табылатын ұмай балалардың туылуында, олардың тағдырында аса маңызды рөл атқарады. Тувадағы Ұйық өзенiнiң бойынан табылған түрiк ескерткiшiнде былай деп жазылған: “20 жасымда мен елiммен, туыстарыммен, қаруыммен, ерлiк даңқыммен қоштастым. О, Ұмай ана! О, менiң сүрген өмiрiм! Мен сендердi тастап кетiп барамын, туыстарым.» Жас жiгiт майдан даласында өлiп бара жатып, өзiнiң соңғы осы өмiрдегi сәтiнде Ұмай анаға, шаңырақ қорғаушысына өзi өсiре алмаған кiшкене балалар алдындағы кiнәсiн, туысқандарының артқан үмiтiн ақтай алмағанын айтады. Мұның өзi туыстық байланыстардың, отбасының, ру мен тайпаның қадiр-қасиетiнiң зор маңыздылығын көрсетедi.

Аңшылар мен малшылар әлемiн әр қилы аңдар, жан-жануар, хайуанаттар жайлап, әр-тұрлi заттар мен өсiмдiктерге, жануарлар құдiретiне Тәңiрдей сыйыну елеулi орын алған. Түрiктер өзiнiң тотемi ретiнде әсiресе қасқырды ең жоғары орынға қойған. Бугуттағы жазу түрiктердiң шығу тегi жайлы аңыздан бастап, түрiк мемлекетiнiң 30 жылын сипаттауға мүмкiншiлiк бередi: үстiнде тұрған басты бөлiгi - қаған белгiсi - қасқырдың бейнесi арқылы берiлген. Бұл аңның тотемдiк сипаты өз көрiнiсiн тұрiк қағандарының патшалық рәмiздерiнен тапты - олардың туларында қасқырдың алтындаған басы бейнеленген. Ал олардың жеке қорғаушыларын “бөрiлер» деп атаған.

Бұл жануардың көне түрiктердiң негiзгi тотемiне айналу себебi - сол көшпендiлiк өмiр салтына байланысты болса керек, өйткенi, қасқыр жыртқыш аң ретiнде малшылардың баққан табынынан онша алыстамаған, үйiрдегi әлсiреген, ауру жануарларды қырып отырған, ал малшылардан аса сақтықты, қырағылықты талап еткен. Кiм бiледi, бiздiң арғы бабаларымыздың “сақ» деген өз атының өзi осындай себептермен байланысты болуы мүмкiн. Өзiнiң күнбе-күнгi өмiрiнде жиi кездесетiн аң болғаннан кейiн малшылар оның мiнез-құлқын терең зерттеп оның батылдығы мен қатар сақтығына, шыдамдылығына, айла-амалына, үйiрлiк өмiрiне т.с.с. қасиеттерiне қарап қайран қалып, соларды өз бойынан табуға тырысқан. Өзiнiң “қасқыр мiнездiлiгiнiң» арқасында қазақ халқы трагедияларға толы тарихында “мың өлiп, мың тiрiлсе» де көп көшпендiлер сияқты жойылып кетпей, мiне, бүгiнгi таңда өзiнiң дербестiгiне қолы жетiп, жаңа өмiрге ұмтылу үстiнде. Бүгiнгi таңдағы бiздiң қасқыр бейнесiн ысырып тастап “Орта Азиялық барысқа» елiктеуiмiз жоғарыда айтылған тұрғыдан қарағанда бiздiң жаңа өмiрге деген ұмтылысымыздың символы болса керек. Бiрақ барыс басы бiрiкпейтiн, қысқа қашықтыққа секiргенмен, алысқа шаба алмайтын жануар екенiн ұмытпағанымыз да жөн болар.

Ежелгi түрiктер жер не су, тау не орман болсын, табиғаттың әрбiр бөлшегiнде киелi күштер бар деп есептедi. Қазақтардың бұгiнгi күнге дейiн ағашқа, басқа да нәрсеге жыртыс байлауы, “киелi қасиеттi жер» деп санауы ислам дiнiнiң ғұрпына жатпайды, бұл сонау көне заманнан берi келе жатқан архаизмдер.

Ежелгi түрiктер үшiн қайырымды рухтар - ата-баба рухтары (аруақтар) болды. Оларға сыйынып, ақ мүйiздi, аша тұяқ сиырды, ақсарыбас қошқарды, ақ қойды және табынындағы алғашқы төл басын құрбандыққа шалды. Егер адам өлсе, оның аруағына арнап арнайы қырық күн от жағылды. Өлiктi жерлегенде онымен бiрге үй заттарын, тағамды бiрге жерледi т.с.с.

Қазақ халқының ұғымында аруаққа сену өте жоғары, қысылған кездерiнде әр уақыт аруақты шақырып, құрбандық шалып, сәтi түскен iс болса аруақтың көмегi деп бiлдi. Өлген ата-бабаларын түсiнде көрсе “аруақ қолдайды» деп жориды. Аруақтың басына барып түнейдi, оларға арнап мал шашып тiлек тiлейдi. Мысалы, “Шора батыр» поэмасында шешесi Шораның әкесiне: “түйеден - нар, жылқыдан - айғыр, сиырдан - бұқа, қойдан-қошқар алып бала тiлеуге барайық»,- дейдi. Қобланды және Алпамыс жырларында да олардың ата-аналары бала тiлеп “әулие қоймай қыдырып, етегiн шеңгел сыдырып» жүрген кезде Баба-түктi Шашты-Әзиз олардың тiлегiн орындайды.

Көне бабалар “киелi» және оған қарсы “кесiр» деген ұғымдарға өте жоғары маңыз берген. өздерiнiң жартылай көшпелi тұрмысындағы пайда келтiретiн әр-түрлi заттарға ерекше күш таңады.

Адамдар әдет-ғұрыптарды сақтап отырса, олардың басына байлық, бақыт орнап “құт» қонады. Ал, әдет-ғұрыптар сақталмаса, онда кедейлiкке ұшырап, қырсыққа шалдығады, яғни кесiрге айналады. Сонымен бiрге, “Қызыр» немесе “Қыдыр» деген қасиет үлкен орын алады. “Қыдыр дариды, бақ қонады, ақыл барлығына басшылық етедi»,- деген нақыл сөздердi осы уақытқа шейiн естуге болады. Ендi көне бабаларымыздың алғашқы философиялық тебiренiстерiне тоқталуға уақыт келген сияқты.

Қазақ топырағында қалыптасқан философиялық ойлардың құрамдас бөлiгi ретiнде, осыдан 2,5 мың жыл шамасында бұрын өмiр сүрiп, көне грек ой-өрiсiнде өзiнiң өшпес iзiн қалдырған Анахарсистi (Анарыс) айтуға болады. Тарих атасы Геродот Анарысты қара теңiздiң солтүстiк жағалауын жайлаған тайпалардан шыққаны жөнiнде айтады. Оның айтуына қарағанда, ол өнер-бiлiмге құмар, өз Отанының әдет-ғұрпын жетiк бiлген, дұниенiң сырын бiлмекке ұмтылған атақты адам болса керек. Бiздiң жыл санауымыздың бiрiншi ғасырында өмiр сүрiп, ел басқарған атақты Майқы-би бабамыз Анарыстың өсиеттерi деп ел билеудiң жолдарын айтып отырады екен деген аңыз халық жадында сақталған.

Диоген Лаэртий деген көне грек заманындағы атақты философия тарихшысы Анахарсистiң Афинадағы Солон патшаға алғашқы келiп танысып дос болғаны жөнiнде мынандай аңызды келтiредi. “Қиырдағы скиф қаласынан iлiм iздеп, ақыл-зердемдi сынатып қайту үшiн Солонға келiп тұрмын. Көңiлi қаласа - достыққа жараймын, пейiлi түссе - қонағы боламын,- деп Солонның қызметшiсiнен сәлем айтады. Сонда Солон: “Есi бар ер досты өз елiнен iздейдi»,- дептi. Анахарсис мүдiрместен: “Солон дәл қазiр өз Отанында. Ендеше, өз елiнiң төрiнде отырып нелiктен досына дос қоспасқа ,- деп жауап қайтарыпты. ұтымды айтылған сөздiң ойлы астарына риза болған Солон Анахарсистi құшақ жая қарсы алып, олар бiр-бiрiне дос болып кетiптi.

Грек философиясында Анахарсистi өздерiнiң дана жетi бабаларының бiреуi деп санайды. Олар артында үлкен кiтаптар қалдырмағанмен, өздерiнiң нақыл сөздерi арқылы даналыққа ие болды. Анахарсис “жұзiм шыбығы бiр шоқ ләззәт, содан кейiн мастық, соңында жеркенiштiк әкеледiұ,- деген екен. Бұл ғажап нақыл сөздiң iшкi сыры - әр нәрсенiң өлшемiн бiлiп сақтауда болса керек. Оған арнап гректердiң қойған ескерткiшiнде мынандай оның сөзi жазылған: “Тiлiң мен құлқыныңды, нәпсiңдi ауыздықтай бiл!ұ Бiрде Анахарсис “Адамның бойындағы ең жақсы және ең жаман нәрсе не ,- деген сұраққа - “Тiлұ,- деп жауап берiптi. Кезектi бiр пiкiрталас ұстiнде, iстiң барысын тыңдап отырып Анахарсис былай дептi: “Элладалықтар қызық осы: мұнда сөздi ақылдылар айтады да, мәселенi ақымақтар шешедiұ(мұның бұгiнгi бiзге де қатысы жоқ па екен?). “Элладада жарысқа өнерпаздар қатысады да, өнерсiз адамдар қазылар алқасында жұредiұ,- деген сөздi де Анахарсис айтқан екен. Оның ойынша, “адам мен адамның айырмашылығы - тiлi мен атақ-даңқында емес, - ақылында». «Қызғаныш пен қорқақтық - ең қасиетсiз сезiмдер». Грек елiнiң бiр азаматы, “сен жат елдiң тұқымысың»,- деп кемсiткенде, ол “Мен үшiн - елiм қайғы, ал сен - елiңе қайғысың»,- деген екен.

Анахарсис сол кезден бастап қалыптаса бастаған батыс менталитетiн, нарықтық қатынастарды сынға алады: “Саудагерлер халықты ашықтан-ашық алдап жатқанда қалайша өтiрiкке тиым салуға болады.

Әсiресе бiздi таңғалдыратын мәселе - Анахарсис ХХ ғ пайда болған экзистенциализм философиясында қойылған кейбiр мәселелердi сол кезде-ақ сезiнiп, тебiренген. “Кiмдер көп: өлiлер ме, әлде - тiрiлер ме ,- деген сұраққа, ол: “Теңiзде жүзiп келе жатқандарды кiмге жатқызуға болады?,- деген қарсы сұрақты қойыпты. Ол сұрақтың шын мәнi - адам өмiрiнiң нәзiктiгi, оның өне бойы өмiр мен өлiм арасында болуы,- ал мұның өзi экзистенциалдық философияның негiзгi мәселесiне жатады. Бiреулерден кеменiң тақтайының қалыңдығы төрт саусақтай екенiн бiлген Анахарсис: “кемешiлер өлiмнен төрт саусақтай қашықтықта жұзiп келе жатыр»,- деген екен. Мұндай ғажап ойлар мен адам кұтпейтiн салыстырмалар, әрине, Анахарсистiң өз заманының ғұламасы болғанын көрсетедi.

Анахарсис грек елiнен тәлiм-тәрбие алып өз елiне қайта оралып, сондағы игерген бiлiмiн өз елiне қолдануға тырысады. Бiрақ, оның реформаторлық идеялары қалың бұқараның қолдауын таппай, ақырында оны көре алмаған бiреудiң қанды жебесiнен қазаға ұшырайды. Соңғы демi үзiлерде ол: “Эллада жерiнде менi ақылым қорғап едi, өз елiмде қызғаныштың құрбаны болдымұ,- деген екен.

Философиялық ой-пiкiр бүкiл дүниежүзiлiк деңгейде б.з.д. VII-V ғғ пайда бола бастаған кезде, бiздiң бабаларымыз да аса кемеңгер дана тұлғаны - Анарысты тудырды. Олай болса, бiз сол заманнан берi бүкiл дүниежүзiлiк рухани көштен қалмай тарихи халықтардың арасында өз орнымызды алдық. Оны бiз әрқашанда мақтан етуiмiз керек.

Жоғарыда айтып өткенiмiздей, бiздiң бабалар көшпендiлiк мал шаруашылығымен қатар “Жiбек жолы» мен Сыр-Дарьяның т.б. өзен-сулардың бойында қалалар орнатып, егiн егiп, қол өнердi дамытып, сауда-саттықпен айналысқан. Сонымен қатар, әрине, мәдениет пен философия да биiк деңгейге көтерiлген.

Орта ғасырдағы Отандық философияның айқын жұлдызы - ол Аристотельден кейiнгi “Екiншi ұстаз» аталған дана бабамыз әл-Фараби. Бiз оның шығармашылық жолын “Араб философиясына» арналған тарауда талдаған болатынбыз, өйткенi ол түрiктер мен қатар арабтардың да рухани атасы болып табылады. Сонымен қатар, Орта ғасырларда басқа да көрнектi тұлғалар өмiр сұрiп өздерiнiң тамаша ойларын халыққа сыйлаған.

Орта ғасырлардағы Отандық философияның бастауын ғалымдар УIII ғ өмiр сүрген Қорқыт атаның шығармашылық жолына апарып тiрейдi және ол заңды да. Тарихи деректер мен халық шежiресi бойынша, Қорқыт - УIII ғ Сыр бойында өмiр сүрген батыр, атақты ақын, асқан кұйшi, қобызшы, аңыз кейiпкерi. “Қорқыт ата кiтабы»- түркi тектес халықтардың ежелгi тарихын, өмiр салтын, әдет-ғұрпын, ақындық дәстүрiн танытатын эпикалық-тарихи мұра. Оның iшiнде 12 тұрлi дастан бар және оның әрқайсысы өзiнше аяқталған шығарма. Бұл шығармалардың тұп-тамыры, шамасы, сонау көне замандарда пайда болған мифологияға кетедi, сондықтан, олардың құндылығы да, мiне, осында. Мысалы, Дерсе хан жөнiндегi аңызда әйелiнiң кеңесi бойынша, хан қарапайым халыққа садақа ұлестiрiп, ата-бабасының аруағына сиынып, тәңiрден бала тiлеп алады. Ол бала дәу бұқаны жұдырықпен ұрып-жыққаны ұшiн Бұқаш аталып кетедi. Мұндай желiс қазақ дастандарында көп кездеседi. Батырлар “әулиеге ат атап, қорасанға қой атап»ата-бабалар қабiрiне түнеп, көп тiлектерден кейiн барып туылады. Осылайша өмiрге келген балалар өсе келе ел-жұртының қорғаны, қамқоршысы болып шығады. (Ертөстiк, Алпамыс, қобыланды т.с.с.)

“Қорқыт ата кiтабындағы» Төбекөз (қазақ, қырғызда “Жалғыз көздi дәу» ертегiсiнде кездеседi) өзiнiң iс-әрекетi, ой-мақсаты, қатыгездiгi жағынан “Одиссей» жырының үрейлi кейiпкерiн еске түсiртедi.

Кiтаптың бесiншi тарауындағы “Тоқа баласы Ержүрек Домрул туралы жырда» ажалмен күресу, өлместiк мәселесi талданады.

Жалпы алғанда, “Қорқыт ата кiтабындағы» көтерiлген әлеуметтiк мәселелерге келер болсақ - олар: халықтың бiрлiгiн сақтау, әлеуметтiк әдiлеттiлiктi жақтау, жер мен суды ақылмен пайдалану, қылмыскерлермен заңды жолмен күресу, әдет-ғұрыпты сақтау, елдi жаулардан қорғау т.с.с. Халықтың жадында қалған аңыздар бойынша, Қорқыт ата өмiрiнiң соңғы кезiнде қобызын тартып, неше-түрлi әуендер шығарған. Табиғаттың тылсым күштерiн, адам жанының көңiл-күйлерiн, сезiмiн ұлы бабамыз қобыз сарынымен жеткiзе бiлген. Ол өлгенде оның артында шығарған күйлерi қалады. “Қорқыт күйлерi» осы уақытқа дейiн ойналады.

Қорқыт атаның артында қалған нақыл сөздерi өзiнiң даналығымен тарихта сақталып, осы уақытқа дейiн бiздi таңғалдырады. “Ер жiгiтке қара таудай мал бiтсе, жияр, көбейтер, талап етер, бiрақ несiбесiнен артығын жемес». Қазiргi экономикалық реформалардың барысында әрбiр iскер адам, жалпы алғанда, әрбiр азамат осы нақыл сөздердi терең сезiнуi қажет, ол қазiргi бизнес этикасының негiзгi қағидаларының бiрi болса екен деймiз. Сонда ғана iскерлер “мерседес» мiнудiң орнына жиналған қаражаттарына жаңа жұмыс орындарын ашып, өзiн қарапайым ұстап, шынайы халықтың алғысына кенелiп, қоғамдағы абыройлы әлеуметтiк топқа айналады. “Тәкаппарлықты тәңiр сүймес», “Көңiлi пасық ерде дәулет болмас» деген нақыл сөздер де жоғарыдағы айтылған ойларға жақын екенiн оқырман сезiнген болар.

“Ескi темiр бiз болмас, ескi мақта бөз болмас», “Қар қаншама қалың жауғанмен - жазға бармас, гүлденiп өскен бәйшешек - күзге бармас»,- деген нақыл сөздердiң де терең сыры бар. өйткенi, дүниедегi барлық құбылыстар мен заттар уақыттың шеңберiнде өмiр сұредi, олай болса, әр нәрсе өз уақытында ғана құнды, оның өз өлшемi бар.

“Ат қиналмай жол шалмас», “Ақылсыз балаға ата дәулетiнен қайран жоқ»,- деген нақыл сөздер де өмiрлiк тәжiрибеден алынған. Дүниеде бақытқа жету үшiн қиындықтар мен қайшылықтардан өтiп тек ақылмен жасалған ұлағатты iстер атқару қажет деген ойға әкеледi.

“Кiмнiң батыр, кiмнiң бақыл екенiн жырау бiлер»,- деген нақыл сөз тек көпшiлiктiң мүддесi үшiн iстелген iстер ғана құнды, қоғамның алға басуының тетiгi, негiзi деп қарағаны болып шығады.

Сонымен, Қорқыт атаның қалдырған терең философиялық ойлары (ел қорғау, ар-намыс, бiрлiк үшiн күресу, iзгi ниетте болу, ұлағатты iс-әрекеттерiңмен халықтың рухында қалып өлместiк дәрежесiне көтерiлу т.с.с.) ұрпақтан-ұрпаққа рухани мұра болып қала беретiне бiз кәмiл сенемiз.

Орта ғасырлардағы Отандық философияда ерекше орын алатын, бүкiл Дүниежүзiлiк ағарған қауымға мәлiм тұлға Ж8сiп Хас Хаджиб Баласағұн (1017-1083 ж.ж.). Баласағұн қаласында дүниеге келген, ол сол кездегi Қараханид мемлекетiнiң сауда, қолөнер, мәдениетi дамыған басты қалаларының бiрi болған.

Негiзгi еңбегi “Құтадғу бiлiг» (Құтты бiлiк) - алғашқы түркi тiлiнде жазылған мәдени-эстетикалық, философиялық дастан. Онда қазiргi түркi тiлдес халықтардың Орта ғасырлардағы тарихы, қоғамдық саяси өмiрi, ғылым мен әдебиетi, әдет-ғұрпы, жалпы алғанда мәдениетi жөнiнде қыруар мол деректер бар туынды.

Ж. Баласағұнның ойынша, Дүние жер, су, от, ауадан тұрады. Адам басқа тiршiлiктерге қарағанда ерекше жаратылған пәнде. Оның жан-дүниесiнен өнер, бiлiм, ақыл-ой, көңiл, ұятты табуға болады. Соңынан ұлы Абай да осы рухани құндылықтарға үлкен мән берген болатын. әсiресе, таным, бiлiм мәселерiн ойшыл жоғары орынға қояды.

Сопылық философия.

Қожа-Ахмет Яссауидiң шығармашылық ойлары

Орта ғасырлардағы қалыптасқан философиялық ағымдардың iшiнде сопылық философия ерекше орын алады. “Сопы» деген сөздiң төркiнi шамасы “sophos»- “дана» деген грек сөзiнен шықса керек. Сопылық философия ислам дiнiнiң шеңберiнде пайда болған мистикалық (құпия) аскеттiк (өз-өзiн шектеу) ағым. Оның дүниеге келу себебiн жете түсiну үшiн бiз ислам дiнiнiң кейбiр ерекшедлiктерiне өз назарымызды аударуымыз қажет.

Ислам дiнi тарихи ең соңғы дүниеге келген дүниежүзiлiк дiн. Сондықтан, бұл дiндегi аса үлкен басымдық - бiрлiк, бiрқұдайлық - ол абсолюттi, оған ешқандай күмән келтiрiлмеуi керек. Бұл қағиданы мықты ұстаудың астарында осы уақытқа шейiн бытыраған көшпендi араб тайпаларының басын бiрiктiрiп, оларды бiр халыққа айналдырып үлкен мемлекет құру қажеттiгi жатқан едi. Иудаизм мен христиандық дiн аз да болса “көпқұдайлықтыңұ сарқыттарынан әлде де болса арылған жоқ-ты (мысалы, құдайды адамға ұқсатып бейнелеу - икона, бiр құдайдың үштiгi - құдай - әке, ұл және киелi рух т.с.с.). Ислам дiнiндегi “Алла-тағаланы» алсақ, Ол адамнан тым алшақ, қаһарлы, қатал, адамды саналы пәнде етiп жаратқанмен өзiне ұқсас еткен жоқ. Сондықтан, адам адасып кетпес үшiн Ол қоғам өмiрiндегi болуға тиiс тәртiптiң негiздерiн, адамның өмiрдегi жүрiс-тұрысының қағидаларын Мухаммед пайғамбар арқылы Құрандағы Шариғатта алдын ала берген және олар бұлжытпай орындалуы керек.

Алайда, ақиқат әрқашанда нақтылы, өмiр өне бойы өзгерiсте болғаннан кейiн ресми мешiттiң бұлжымас қағидалары шынайы өмiрде әр-тұрлi қайшылықтарды тудырады. Сондықтан, жаңа дiндi уағыздаушылар көп ұзамай екi топқа бөлiнедi. Олардың бiрiн “абид»(құдайдың құлы) десе, екiншiсiн “захид»(дәруiш) деп атады. Бiрiншiлерi дiннiң талаптарын ойланбастан бұлжытпай орындауға тырысса, екiншiлерi өз iзденiстерi мен тебiренiстерi арқылы Алла-тағаланы жете түсiнуге, оған рухани жетiлу арқылы жақындасып, онымен қосылуға, сiңiсуге тырысты. Мiне, осы екiншi бағыт ислам дiнiнiң шеңберiнде сопылық ағымды тудырады.

Алғашқы уақыттағы сопылар пендешiлiкке қарсы шығып, дұниеқорлық, байлықты жинаудан бас тартып (зухд) Алла-тағаламен бiрге болуға тырысты (тақуа). Бұл ауыр жолда олар Мухаммед пайғамбардың өмiр жолын өнеге еттi, өйткенi ол қандай керемет бай өмiр сұру мұмкiншiлiктерiне қарамастан, өзiн өте әдептi ұстап, қайыршы мен кедейлерге қол ұшiн беруге тырысты. Алғашқы сопылардың бiрi Хасен Басри “бұл дүние үшiн о дүниенi сатқан екi дүниеден бiржола айырылады, бiрақ, о дүние үшiн бұл дүниенi сатқан екi дүниеге де ие болады»,- деген екен. Яссауи бабамыздың сыйлаған, өнеге тұтқан сопыларының бiрi - осы Хасен Басри. Ол жөнiнде Яссауи :

“Нәпсiсiн тиып қаһар қылды Хасен Басри...

әзiздердiң жағында болғым келер...»,- деген екен. Сонымен, сопылық философия адамдарды аскеттiк өмiрге, дұниенiң алдамыш қызықтарына құмартпауға, рухты биiк дәрежеде ұстауға шақырды.

Сопылық жолдың екiншi үлкен басымдығы - Құдайды шын жүрекпен сүйiп оған толығынан берiлу мәселесi. Ол үшiн адам өзiнiң менмендiгiн толығынан ұмытып кұндiз-тұнi тек Алла-тағалаға деген құштарлық ғашықтық сезiмде болуы қажет. Сонда ғана адамның өзiндiк сана-сезiмi жойылып, құдайлыққа жол ашылады. Мұндай жан-дүние ақуалын сопылар фана (бейболмыс, құдайға жетiп сiңiсу) деген ұғыммен берген. Орта ғасырлардағы Шығыс жұлдыздарының бiрi Руми Джалаледдин төмендегiдей нақыл сөздер арқылы бiзге оны ашық та айқын түсiндiредi:

“Бiреу сүйген жарының (Абсолюттiң) есiгiн қағады. “Бұл кiм?,- деген сұраққа “Менмiн»,- деп жауап бередi. Есiктiң әржағынан “Бұл үйге Менiмен Сен сыймайсың»,- деген дауыс естiледi. Есiк жабық қалпында қала бередi. Ол тақыр далаға кетiп, жалғыздықтың азабын тартып, аузын берiк ұстап, күндiз-түнi қ»дайға құлшылық етедi. Бiр жылдан кейiн қайтып оралып, есiктi тағы қағады. “Бұл кiм?“,- деген сұраққа, Ол : “Сенсiң»,- дейдi. Сол сәтте есiк дереу ашылады. Сонымен, тек “мендiк» толығынан құдайлықтың шеңберiнде ерiп-сiңген кезде ғана адам рухтың ең биiк сатысына көтерiлiп, Алланың құшағына қосылады.

Сопыларды ресми мешiт алғашқы ғасырларда қанша қудаласа да қарапайым халық арасында олардың беделi өсе бердi. Олар тек қана Құранның аяттарын, шариаттың қағидаларын түсiндiрiп қана қоймай дiндi философиялық тұрғыдан тереңдете бiлдi. Сопылардың ойынша, Шариғатты терең игерiп, оның талаптарын бұлжытпай орындау - ол құдайшылдықтың бiрiншi сатысы ғана.

Өйткенi, адамның сыртқы iс-әрекеттерi мен оның iшкi пиғылы, ниеттерi бiр-бiрiнен тiптi алшақ болуы да мүмкiн. құдайлыққа өтудiң екiншi сатысында адам осы екi ортада ешқандай қайшылықтар болмауы ұшiн iс-әрекеттер жасауы керек, ол Алла-тағаланың алдындағы ең жоғарғы адалдық дәрежеге көтерiлуi қажет. Ол ұшiн адам өзiндiк сана сезiмiне өне бойы тереңдей түсiп, оны Жаратушының құдiреттi күштерiне бейiмдеуi қажет - бұл адамның екiншi сатыдан - Тариқаттан өтуiмен тең.

Сонда ғана адам құдайға, яғни үшiншi саты - Ақиқатқа көтерiлiп, Алла-тағаланы жүрекпен сезiнiп, онымен қауышады. Алайда бұл сиқырлық мистикалық қиын жол, ол адамның құдайды iздеудiң жолында күндiз-түнi құлшылық етiп, өне бойы рухани iзденiсте болуын талап етедi. Сонда ғана оның iшкi көкей көзi (интуиция) ашылып, аян арқылы ол Алла-тағаламен сұхбаттаса алады.

Мiне, осындай сопылық философияның Орта Азиядағы көрнектi өкiлi ретiнде қожа Ахмет Яссауи (1094-1167ж.ж.) бабамызды айтуға болады. Ол халықтың дiлiнде аса ұлы дiни қайраткер ретiнде осы уақытқа дейiн сақталған : “Меккеде - Мухаммед, Түркiстанда - қожа Ахмет», -деген сөздердiң өзi оны бiзге ашық көрсетедi. Негiзгi осы уақытқа шейiн жеткен еңбегi “Диуани Хикмет» (Даналық кiтабы). Бұл еңбектi негiзiнен алғанда адамның рухани даму жолын жарқырытып көрсетiп тұратын шамшырақ ретiнде қарауға болады.

Қ. А. Яссауи философиясында қойылған негiзгi мәселе - ол адам болмысы, ал оның өзiнiң екi жағы бар. Бiрiншiден, адам - дене, оның қажеттiктерi өтелмей өмiр сүру мүмкiн емес; екiншiден, адам - рух, ол оның басқа тiршiлiктермен салыстырғандағы негiзгi ерекшелiгi, аса баға жетпейтiн қасиетi.

Бүгiнгi таңда, мемлекеттi басқаруға жаға ұрпақтар легi келген кезде, нарықтық қатынастар бiрте-бiрте заңды жолға қоя басталды да сол себептi қоғамдық ақуал да басқаша өзгере бастады. қазiргi басты мiндеттердiң бiрi - қоғамның рухани өмiрiн жандандырып адамгершiлiктi басым ұстау болып отыр. Сонда ғана қоғамның бiрлiгiн нығайтып қарапайым адамдардың өмiрге деген ынтасын арттыруға болады. Ал оның өзi бiздiң бостандығымыздың iргетастарын нығайтып, бұкiладамзаттық қауымның шеңберiнде абыройлы орын алуға мұмкiншiлiк бередi. Расында да, адам бұл өмiрде жалғыздан-жалғыз өмiр сүрмейдi - менiң еркiмнiң шеңберi екiншi адамның еркiнiң аумағына жеткен кезде тоқталуы қажет. Белгiлi француз ойшылы Ж.П. Сартр айтқандай “ерiктiк дегенiмiз адамның басқалардың алдындағы жауапкершiлiгiнiң ауыр жүгi». Бiреу күйзелiс пен зардап шегуде болған жағдайда екiншiнiң қанша дәулетi тасығанымен бақытты болуы мүмкiн емес.

Қ.А.Яссауи бабамыздың даналығы - қоғамдағы күйзелiстен шығу жолдарын қайсыбiр зорлық-зомбылықтан, қантөгiстен, төңкерiстен iздемеуi. Ол Сократтың “өзiңдi тани бiл», Будданың “ең ұлы жеңiс - адамның өзiн-өзi жеңе бiлуi» деген қағидаларына жақын жолды ұстайды :

“Залым егер жәбiр қылса Алла дегiл,

қолың жайып, дұға оқып мойын сұңғыл.

құдай тiлек бермесе сабыр қылғыл,

Хақтан естiп бұл сөздердi айттым мiне».

“Сабыр түбi сары алтын»,- деген халықтың нақыл сөзi осы Яссауидiң жоғарыдағы ойларымен үндесiп жатыр. Адамзаттың өткен жазулы тарихында зорлық-зомбылықтың негiзiнде бақытты қоғамды орнатқан бiрде-бiр ел аталмайды. Керiсiнше, зорлық қарымына одан де өрескел зұлымдықты тудырады. “Жек көру жек көрушiлiкпен ешқашанда тоқталмайды. Тек жек көрушiлiктiң жоқтығы ғана жек көрушiлiктi жояды»,- деген екен ұлы Будда. Зорлық-зомбылықтың жолымен “жер бетiнде жұмақ - коммунизмдi - орнатқысы келген большевиктер қоғамды қандай кұйзелiске әкелгенiн өткен жақын тарихымыздан жақсы бiлемiз. Бұгiнгi таңда бүкiладамзаттық деңгейде соғысты, зорлық-зомбылықты болдырмау, әр болуы мүмкiн шиеленiстердi бейбiт жолмен шеше бiлу, жеке адамның құқтарын басымды орынға қою мәселелерi үлкен орын алып отыр.

Қ.А. Яссауидiң қойған пендешiлiктi шектеу, нәпсiнi тиу, руханиятты жоғары ұстау, қанағаттыққа келу мәселелерi бүгiнгi жер бетiндегi өмiр сүрiп жатқан адамзат қауымына өзiнiң өзектiлiгiмен танылуда. әрине, арада сан ғасырлар өттi, өндiргiш күштер ол заманда түске де кiрмейтiн ғажап биiктiктерге көтерiлдi, бiрақ, сонымен қатар қоғамның рухани-адамгершiлiк саласы да сондай биiктiктерге замғады деп айта алмаймыз. әрине, бұл сала да бiр орнында қалған жоқ, онда да алға жылжушылық байқалады, бiрақ оның даму қарқыны материалдық саламен салыстырғанда анағұрлым төмен болуда. Нәтижесiнде, дамыған елдер бүгiнгi таңда өз халықтарына материалдық жағынан қандай биiк тұрмыс деңгейiн жасағанмен, миллиондаған адамдар өз өмiрiнiң терең мән-мағнасын таба алмай iшiмдiкке, нашақорлыққа, қылмыстыққа т.с.с. бұрмаланған өмiр жолына тұсуде. Тойымы жоқ қоғамда қанша мол материалдық игiлiктер өндiрiлсе де үне бойы жетiспеушiлiк байқалады. Сондықтан да осы елдердiң көш басындағы АҚШ мемлекетi өз шекарасынан ондаған мың шақырым алыстағы жерлердi “өз ұлтының мүддесi бар аймақтар» деп жариялауда...

Қорыта келе, Қ.А.Яссауи бабамыздан қалған идеяларды бұгiнгi адамзаттың рухани-адамгершiлiк кұйзелiстен шығу жолында iске жаратуға болатындығына бiз кәмiл сенемiз.