ПоәК 042-18 37/03-2014 №1баспа 11. 09. 2014ж

Мазмұны

E тобы - сатушы өз тауарын өзінің қоймаларында сақтайды. Тауармен байланысты бар тәуекелдерді сатушы мен банк оны сатып алушы сатып алмағанша өз мойнына алады.

F тобы – тәуекел мен жауапкершілік сатушыдан сатып алушыға белгіленген жерде жүктеледі.

C тобы – егер экспорттаушы, сатушы және банк сатып алушымен тауарды жеткізу туралы келісім-шарт жасасады, бірақ өз мойнына ешқандай тәуекел мен жауапкершілікті алмайды.

Банктік қызметке тән тәуекелділікті сипаттайтын жалпылама көрсеткіш ретінде жоғалтуларды банктік табыстың төмендеуі ретінде түсінеміз. Осы көрсеткіш өзінде шығын мен залалды үйлестіреді. Сондықтан тәуекелділік деңгейін жақсы бейнеде сипаттайды.

Шығындар – банктер өз қызметі барысында белгілі бір шығындар шығарады. Бұл салымшыларға төленетін пайыздар. Басқа қаржыылқ институттардан қарызға алынатын несиелік ресурстар үшін төлем, есеп айырысу операциясымен, бағалы қағаздармен байланысты шығындар, жұмыскерлерді, ғимараттарды т.б. ұстауға кететін шығындар. Табысты толық ала алмай немесе көзделген мөлшерден артық шығынның жұмсалу формасында көрініс табатын - залалдар. Алдағы операцияларды есептеулерге жасалатын талдаудың жеткіліксіздігінен немесе жағдайдың болжана алмауына байланысты болады. Сол сияты залалдар тәуекелділігі нашар несиелік портфельмен коньюктураның толық есептелуімен байланысты болғанда банкке әрқашан қолайсыз жағдайға ұшырауына қауіп төндіреді.
2. Банктің тәуекелдерінің жіктелуі

Тәуекел банк қызметтiң ажырамас бөлігі болып табылады. Ол банк қызметiнiң қаржы нәтижелерiн құрастырудағы белгілі бір рөлдi атқарады, банктердiң активтер және пассивтер қызмет сапаның маңызды мiнездемесiмен көрсетедi және олардың қаржылық күйiнің салыстырмалы талдаудауында қолданылады. Банктiк тәуекел өз қораларының бір бөлігін ала алмау, белгілі бір қаржылық операцияларды жүзеге асыру кезінде қосымша шығын шығару мүмкіндігін білдіреді. Банктік тәуекел бұл қолда бар немесе жоспарлалған нәтиженiң алынбау қауiп-қатері. Банктік тәуекел 3 топқа бөлінеді:

- қаржылық тәуекелдер;

- функционалдық тәуекелдер;

- басқа да тәуекелдер.

Банктік тәуекелдер жүйесінде қаржылық тәуекелдер ерекше орын алады. Олар көлемде, пайдалылықта, актив және пассивтердің құрылымында ойда болмаған өзгерiстерге алып келедi. Қаржылық тәуекелге келесілер жатады: несиелік, өтімділік, пайыз, нарық, валюталық, инфляциялық, төлей алмау қабілеттілік тәуекелдері.

Функционладық тәуекелдер кез келген өнiмнiң жасалуы немесе қызмет көрсету процесіне қатысты тәуекелдер. Функционалдық тәуекелдер қаржылық шаруашылықты уақытында және толық көлемде тексере алмау салдарынан пайда болады. Функционалдық тәуекелге келесілер жатады: стратегиялық, технологиялық, операциялық н/е қосымша шығындар және жаңа технологиялар мен өнімдерді ендіру тәуекелдері.

Басқа да тәуекелдерге келесілер жатады: банктің абыройын жоғалту тәуекелі және мемлекеттік реттеу шарттарына сай келмеу тәуекелдері.

Банк тәуекелінің жіктелуі тәуекелдердің спецификаларына байланысты жүзеге асырылады. Банктік тәуекелдерді жіктеу қағидалары келесілер:

• 
  банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету сферасы;
  

• 
  банктік операциялардың сипаттамасы;
  

Әсер ету әне қызмет ету сферасына байланысты банк тәуекелдері : сыртқы және ішкі болып бөлінеді.

Тәжірибеде 4 басты портфельдік тәуекелділік түрлері белгілі:

1. 
   несиелік тәуекел;
   

3.пайыз мөлшерлемесінің өзгеру тәуекелі;

4.валюталық тәуекелділік.

Несиелік тәуекелділік - қарыз алушының өз қаржылық міндеттемесін орындауымен байланысты банктік қарыз бойынша төлем төлемеу тәуекелділігі. Ол қарыз портфелінің сапасымен тікелей байланысты.

Несие тәуекелділігін 3 түрге бөлуге болады:

1. 
   қиянаттылық жасау тәуекелділігі; 2.шетел несиелері бойынша т/лділік; 3.ішкі зайымдар бойынша төлем төлемеу т/лігі.
   

1. банктік қарыздар портфелін диверсификациялау, яғни бір қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшерін несиелеу шегін белгілеу арқылы азайту. Бұл тәсіл банк клиентінің несиелік қабілетінің жеткіліктігіне сенімсіз болған кезде қолданылады.

2. несиелік қабілетін талдау, яғни қарыз алушының несиені өтеу мүмкіндігін талдау. Көптеген банк осы әдісті қалайды, себебі ол несиенің қайтарылмауына байланысты мүмкін болар барлық зиянның алдын алады

Өтімділік тәуекелділігі оны балансталмаған өтімділік тәуекелділігі деп атау керек. Ол қаржылық активтерді тез арада шығынсыз төлем қаражаттарына айналдыру мүмкінсіздігімен байланысты. Банктерде өтімділікті қамтамасыз етудің 2 түрі болады: 1.ішкі; 2.сыртқы.

Ішкі өтімділік инвестордың көзінше ақшаны орналастырудың сенімді объектісі болып табылмайтын тұрақты нарығы бар, тез іске асырылатын активтер. Бұған мемлекеттің бағалы қағаздары; 1 – 3 – 6 – 9 ай ішіндегі қазыналық вексельдер жатады.

Сыртқы өтімділік оның өнімді қаражаттар қорын ұлғайтатын кейбір міндеттемелерді банктің нарықтан сатып алу жолымен (басқа банктер, федералдық қорлардың қалдықтарын сатып алу, қолма – қол ауыспалы салым сертификаттарын т.б. сатып алу) қамтамасыз етілуі мүмкін.

Бұл тәуекелді Ұлттық банктің белгіленген міндетті өтімділік нормасын сақтау жолымен, сол сияқты орналастырылған активтер мен банк пассивтерінің қайтару мерзімдерін көлбеу қамтамасыз ету тәсіліне төмендегілер жатады:

1. пайыз мөлшерлемесін өзгерту жолымен жаңа депозиттер атрту;

2. айналыста жүретін депозиттік сертификаттар, облигациялар т.б. шығару;

3. қарыздар және бағалы қағаздар портфелінің бір бөлігін сату;

4. пассивтерді диверсификациялау, яғни қарыздарды ұсақ мөлшері бойынша жинақтау;

5. несиелерді қайтарып алу;

6. Ұлттық банктен т.б. несиелер алу.

1. пайыз тәуекелділігін сақтандыру – несиелік тәуекелділіктен сақтау сияқты тәуекелділікті толығымен сақтаныдру ұйымына беруді білдіреді;

2. өзгермелі пайыз мөлшерлемесінен несиені беру банкте шарт өзгерген жағдайда, соған сәйкес пайыз мөлшерлемесін өзгертуге мүмкіндік береді;

3. мерзімді келісімдер банк пен қарыз алушының арасында арнайы форворд келісімін жасау, яғни қарызды келісілген мерзімде белігілі бір сомадан және белгіленген мерзімге беру туралы келісім жасаумен байланысты тәуекелден қоғрғану әдісі;

4. пайыздық фьючерстік (болашақ) контрактілер. Олар пайыз мөлшерлемесіндегі ойындар үшін пайдаланылатын мерзімді контрактілерді білдіреді. Шарт бойынша құжатты (қарыз немесе депозитті) белгілі бір мерзім өткеннен кейін, келісілген уақытта болашақтағы тұрақты бағада сатып алады;

5. пайыздық опциондар опцион ұстаушыға қысқа мерзімді қарыз немесе депозитті тұрақты бағада мерзімді қарыз белгілі бір күн жеткенге дейін сатып алуға немесе сатуға құқық беретін келісімді білдіреді;

6. пайыздық своптар бұ белгілі бір сомаға, бірақ әр түрлі шартпен жасалатын несиелік міндеттеме бойынша пайыздық төлемдердің айырбасын түсіндіреді.

Валюталық тәуекелділік ұлттық валютаға қатысты шетел валюталарының бағамдарының өзгерісімен байланысты валюталық зиян шегу қаупі.

Валюталық тәуекелділікті төмендету мақсатында көбіне пайыздық тәуекелділік қолданылатын әдістер пайдаланылады: валюталық фьючерс, контрактілер, валюталық опциондар, валюталық своптар.

Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:

1) ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;

2) капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық тәуекелдер).

Нарықтық тәуекелге жатады: 

• 
  қор тәуекелі (қор нарығындағы айналымдағы активтер құнының өзгеру салдарынан шығындарға ұшырау тәуекелі);
  
• 
  валюталық тәуекел (валюта бағамдарының өзгеру салдарынан шығындарға ұшырау тәуекелі);
  
• 
  пайыздық тәуекел (пайыздық мөлшерлемелердің өзгеру салдарынан шығындарға ұшырау тәуекелі).
  

1.Тәуекел дегеніміз не?

2. Банк тәуекелдерінің түрлері?

3.Функционалдық тәуекелдерге не жатады?

4.Қаржылық тәуекелдерінің түрлері?

5.Валюта тәуекелін қалай түсінесін?

1. 
   Елдік тәуекел, оның пайда болу ерекшеліктері.
   
2. 
   Саяси және жалпы экономикалық тәуекелдер.
   

Елдік тәуекел талдауы сандық және сапалық факторлармен қоса, мемелкеттік тәуекел құраушыларын саяси, экономикалық аудару тәуекелі ескеріледі. Несие беру қабілетін талдаудың жақсы бағдарламасы бар. Банктер өздері үшін, клиенттер үшін күрделі несиелі рейтинг жүйесін құрастырады. Мұндай жүйелердің бірі рейтингтердің, құрамдастардың шкала бойынша 1 – 9 дейінгі орын алуы мүмкін.

Елдің, оның сыртқы қарыздарына қызмет ету қабілетін бағалау құралы ретінде қарастырылады. Бағалау келесі факторларды қарсытрады:

1. 
   елді экономикалық басқару;
   
2. 
   экономикалық құрылысы;
   
3. 
   институционалды құрылысы;
   
4. 
   ресурстармен қамтамасыз етіледі;
   
5. 
   елдің тұрақты инфляциялық емес өсімді қалыпты ұстау мүмкіндігі.
   

Банктік тәуекелдерді басқару негізінде тәуекелдердің деңгейін төмендету бойынша мақсатты бағытталған зертеулер мен жұмыстарды ұйымдастыру, табыстылық пен тәуекелдердің тиімді қарым-қатынасын табыһу, белгісіз қаржылық шаруашылық жағдайдағы пайданы табу және оны көбейту қабілеті жатады.

Ішкі тәуекелдердің бірі табиғи апаттар тәуекелі немесе оны форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі деп атайды. Бұл тәуекел табиғи апаттардың болуы және болмауынан, олардың зардаптарынан сонымен қатар мемлекет тарапынан әртүрлі шектеулерге де тәуелді. Бұл тәуекелдердің банктік мекемелердің қызметіне әсерін дер кезінде бір-біріне жағдайлардың өзгеруі жайлы ақпараттандыру арқылы шектеуге болады. Ішкі тәуекелдерің дәрежесін төмендетудің негізгі тәсілдерінің бірі өзінің экспорттық-импорттық операцияларын жүзеге асырудың оптималды формасын таңдау. Тәжірибеде ішкіэкономикалық операцияларды жүзеге асырудың негізгі екі формасы кездеседі: тікелей және жанама.