ПоәК 042. 18-24 10/03 2013 18. 09. 2013ж. №1-ші басылым

Аталып өткен бояғыш заттардан басқа әртүрлі салада, әртүрлі мақсатта қолданылатын бояғыш заттардың класстары да бар. Оларды материалдарды бояу үшін және гистологиялық тәжірибеде қолдануда өз ерекшеліктері бар. Оған жататындар: азотметинді, индигоидты, оксиокетті, полициклді, фталоцианинді, күкіртті және т.б. бояғыш заттар.

Бактериологиялық бояулар.
Микроорганизмдерді бояу – індетті аурулардың микробиологиялық диагностикасында микроорганизмдерді табу және микроскоп арқылы микроорганизмдердің морфологиясын зерттеу үшін қолданылатын әдіс.

Микроорганизмдерді бояу микроб компоненттерімен бояғыш заттың арасында жүретін интрохимиялық реакцияларға жатады. Ондай бояулар екі топқа бөлінеді – негізді және қышқылды болып. Негізді бояуларда бояғыш катион және түссіз анион болады, ал қышқылды бояуда – бояғыш анион және түссіз катион. Негізді бояулар белсендірек болып келеді. Оның себебі кәдімгі жағдайда бактериялардың сыртқы заряды теріс болып келеді, ал олардың ішіндегі заттардың табиғаты қышқыл (ДНК және РНК).

Негізді бояғыш заттардың бояйтын бөлігі оң зарядты, олар қышқылды бояғыш заттарға қарағанда микроб торшаларының құрылысымен көп ұқсас, қышқылды бояғыш заттар торшаларды тек рН-тың төменгі көрсеткішінде ғана бояйды. Қалыпты рН көрсеткішінде қышқылды бояғыш заттар торшаға нашар сіңеді және жуған кезде жуылып кетеді. Сондықтан қышқылды бояғыш заттармен қалыпты жағдайда препараттың фоны боялады да, онда боялмаған микроорганизмдер жақсы көрінеді.

Бояулардың негізді және қышқылды түрлерінен басқа бейтарап түрі бар. Ол түрі негіздік және қышқылдық түрлерінің қоспасы, онда катионның да, анионның да бояулық қасиеттері бар. Бұл бояу ацидофилді де, базофилді де элементтерді бояйды. Бұған мысал ретінде Гимза бояуын келтіруге болады. Оны спирохеттерді де, қарапайымдарды да бояу үшін қолданады.

Құрамындағы белоктардың амфотерлігіне байланысты торшалар бір жағдайда қышқылдық бояғыш затпен, ал екінші бір жағдайда негіздік бояғыш затпен боялуы мүмкін. Бір сөзбен айтқанда орталықтың рН көрсеткішіне байланысты торша бірде қышқылдық, ал бірде негіздік қасиет байқатады.

Көбірек қолданылатын бояғыш заттардың қатарына жататындар: метилен көгі, тиопин (көк), негізгі фуксин, сафранин және эозин (қызыл), бис-марк-браун немесе везувин (қоңыр), метилгрют (жасыл), метилвиолет, кристаллвиолет (сия түсті). Олардың ішінде тек эозин ғана қышқыл бояу. Ол кейбір арнайы жағдайларда қолданылады. Барлық бояулар аморфты немесе кристаллды ұнтақ түрінде сатылады. Олардан бояғыш ертінділер дайындайды.

Жиі қолданылатын ертінділердің қатарына жататындар: карболды фуксин (Циль фуксині)– 10 л фуксиннің спирттегі қаныққан ертіндісі және 909 мл 5 %- ды карбон қышқылының ертіндісі.

Сілтілі метилен көгі – 30 мл көктің спирттегі қаныққан ертіндісі, 100 мл дистілденген су және 1 мл 1 %-ды сілтінің ертіндісі.

Микробиологиялық жұмыстарды орындағанда ең негізгі компонент су болып табылады. Лабораторияларда бейтарап реакциялы дистілденген су қолданылады.

Суды бейтараптау үшін екі колбаға 200 мл- ден зерттелетін суды құяды да, олардың әрқайсысына 1-2 тамшыдан дистілденген суда дайындалған 1 %-ды нейтральрот ертіндісін қосады. Егер судың рН-ы 5,4-5,5-ке тең болса, онда су қызыл-қызылша түске боялады. Енді бір колбаға тамшылатып 1 %-ды көмір қышқыл сода ертіндісін оның түсі өзгергенше қосады. Екінші колба бақылау ретінде болады. Бейтараптылықтың көрсеткіші ретінде сарғыш- (оранжевый) түс алынады. Егерде ол түс 10-30 сек. аралығында өзгермесе, онда реакция аяқталған деп есептеледі.

Микроорганизмдерді бояу үшін Лабораториялық жануарлар рН-ы 6,8 – 7,0 аралығындағы суды қолданған дұрыс.


Лабораториялық жануарлар

Лабораториялық жануарлар – лабораториялық жағдайда, питомниктерде эксперимент немесе өндірістік тәжірибе жүргізу мақсатымен арнайы өсірілетін жануарлардың әртүрлі түрлері. Оларды ауруларды анықтау, әртүрлі физиологиялық және патологиялық жағдайларды кескіндеу, аурулардан емдеу-сақтандыру және химиялық факторларды зерттеу мақсаттарында; биологиялық препараттар – ауруларға қарсы қолданылатын сары сулар, вакциналар, культуралар, тіндер және т.б. өндіру үшін қолданылады.

Олардың қатарында әртүрлі систематикалық топтарға жататын жануарлар – қарапайымдылар, құрттар, буынаяқтылар, инетерілілер, амфибиялар, құстар, сүтқоректілер болады.

Лабораториялық жануарларды көбінесе омыртқалылар және омыртқасыздар деп бөледі.

Осыдан 100 жылдай бұрын зерттеу тәжірибелері үй жануарларына және оңай ұстауға болатын тағы жануарларға жүргізіле бастады. Ол кезде жануарлардың түрлерін таңдау аз және кездейсоқ жағдайларда жүргізілді. Тіпті «лабораториялық жануарлар» деген ұғым да болмады. Ондай ұғым тек XIX ғасырдың аяғында ғана қалыптаса бастады. Биология сызба, жазба түрінен экспериментті түріне айналды. Үй жануарларынан басқа тағы жануарлардың түрлері: егеуқұйрықтар мен тышқандар, одан кейін үй қояндары мен теңіз шошқалары экспериментте кең орын ала бастады.

Әсіресе егеуқұйрықтар мен тышқандар үй жағдайында көбейтуге және биологқа керекті бағытта қасиеттерін өзгерту үшін өте қолайлы жануарларға айналды. Олар табиғи жағдайда кез келген тамаққа бейім, өміршең және тез өсімтал; көлемі кішкене, тағылықтан ажыратқаннан кейін бірнеше ұрпақтан соң қолға үйреншікті болып шыға келеді. Сондықтан оларды ұстау арзан және қолайлы. Олардың өздері жандары үшін лабораторияның «есігін қағуға» мәжбір болды. Адамдарға қажетті зерттеулерді жүргізу үшін өте пайдалы.

Ал теңіз шошқаларын лабораториялық жануарға айналдыру тарихы басқаша жағдайда жүргізілді. Олардың отаны Оңтүстік Америкада олар нағыз үй жануарлары ретінде өмір сүрді. Олардың физиологиялық қасиеттері де егеуқұйрықтар мен тышқандарға қарағанда ерекше. Кейбір қасиеттері адамдарға жуық деуге де болады. Мысалы, олар туберкулез, бруцеллез ауруларын тез жұқтырады; аскорбин қышқылына бейімділігі жоғары.

Үй қояндарының лабораториялық істе кеңінен қолданылуы олардың көп тарауына, шөп қоректілігіне, өсімталдығына тікелей байланысты болды. Олар мех және ет өнімдері үшін өте арзан және оңай табылатын жануарлар.

Лабораториялық жануарлардың жаңа түрлерін еңгізудің өз қиыншылықтары бар. Оларды үйрендіру үшін, негізгі көрсеткіштерінң сипаттамасын білу үшін алдын ала көптеген жұмыстар жүргізу қажет.

Сондықтан да жоғарыда аталған лабораториялық жануарлар барлық жер жүзі мемлекеттерінің зерттеу жұмыстарында негізгі орын алады. Олардың ішінде омыртқалы лабораториялық жануарлардың 70 %-ы тышқандар, 15 %-ы егеуқұйрықтар, 9 %-ы теңіз шошқалары, 3 %-ы құстар, 2 %-ы үй қояндары, 1 %-ы басқа жануарлар.

Олардың ішінде кеміргіштердің ерекшеліктері олардың бірнеше айлық өмірінде адамда бірнеше жылда болатын барлық процесстерді байқаюға болады. Ақ тышқандардың орташа өмір сүруі 1,5-2; егеуқұйрықтардікі 2-2,5; теңіз шошқаларынікі 6-8; үй қояндарынікі 4-9 жыл деп есептеледі.

Жалпы биологиялық зерттеулерде 250-ге дейін жануарлардың түрлері пайдаланылады. Олардың ішінде лабораторияларда, питомниктерде өсірілетін ақ тышқандар, ақ егеуқұйрықтар, теңіз шошқалары, үй қояндары, атжалмандар, иттер, маймылдар т.б. бар. Басқаларын аулау арқылы әр кезде ұстайды: дала тышқандары, құмдықтар, саршұнақтар, амфибиялар, балықтар т.б. Лабораториялық құстардың тобы бар: тауықтар, көгершіндер, бөденелер т.б. Ауылшаруашылық малдарынан: қойлар, шошқалар, ірі қара, жылқылар, түйелер және т.б. пайдаланылады.

Лабораториялық жануарларды пайдалану мақсатына байланысты бірнеше бағытты анықтауға болады:

1. 
   Ауруларды анықтау бағыты. Адамдардан немесе малдардан алынған зерттеу материалдарын лабораториялық жануарларға егу арқылы тексеру. Мысал ретінде туберкулез бен бруцеллезге тексеру үшін сүтті теңіз шошқаларына егуді келтіруге болады.
   
2. 
   Ғылыми-зерттеу жұмыстарына арналған арнайы бағыт. Әртүрлі теориялық зерттеулерден бастап жаңа препараттардың улылығын, фармакологиялық және емдік қасиеттерін анықтау үшін жүргізілетін күнделікті жұмыстарды жатқызуға болады.
   
3. 
   Онкологиялық зерттеу бағыты. Бұл бағытта тышқандар мен егеуқұйрықтар көптеп пайдаланылады. Олардың көбі инбридті, қасиеттері жақсы зерттелген қатарларға жатады. Ондай қатарлардың онкология үшін қажеттігі ғылымның басқа салаларына қарағанда әлдеқайда ертерек анықталған.
   
4. 
   Студенттерді оқытуға қолдану бағыты. Оқу орындарының қаржыларының тапшылығы студенттерге қажетті тәжірибені жүргізетін материалдармен қамтамасыз етуге мүмкіншілік бере бермейтіндіктен ол мақсатта лабораториялық жануарлардың көптеген түрлері пайдаланылады.
   
5. 
   Биопроба бағыты. Көптеген дәрілер мен дәрілік заттар клиникада қолдануға ұсынылуы үшін тексеруден өтулері керек. Ондай тексерулер лабораториялық жануарларға жүргізіледі. Иммундық сары суларда қарсы денелердің титрлерін, ертінділердегі белсенді заттарды, вакциналардың белсенділігін анықтау тағы басқа да көрсеткіштер үшін. Мұндай биопробалардың көбі стандартталған, оларды жүргізу фармакология мен фармацептикалық ережелерде көрсетілген.
   

Жануарлардың ешбір түрін адамның көшірмесі деп қарауға болмайтындықтан, тәжірибеде лабораториялық жануарларды қолдану арқылы алынған нәтижелерді, белгілі бір мөлшерде эксперименттің жасанды түрі деп қарау керек. Мысалы, сапасын арттыру үшін «аган» препараты қолданылған бидай ұнында түзілетін зат күшіктер мен үй қояндарына өте улы, ал теңіз шошқаларына ондай улылығы жоқ. Адамдарға ондай улылығы бар ма, жоқ па белгісіз. Қалай болғанда да ол препаратты ұн өндіру өнеркәсібінде қолданбайды.

Оларды қолдану мақсаты мен әдістері де әртүрлі болып келеді. Қарапайымдылар жылдам көбейетіндіктен, кішкентайлығынан, лабораториялық жағдайда ұстаудың қолайлылығынан өте ертеден арзан экспериментті модель ретінде қолданыс табуда. Оларды қатырып ұзақ уақыт сақтау әдісін қолдануға болады. Олардың көбі жыныссыз көбейетіндіктен таза линиясын – клондарын алу мүмкіншілігі бар. Ондай жағдай генетикада, иммунологияда т.б. зерттеулерге өте қажет. Оларды экспериментте қолданғанда оларға сыртқы ортаның биотикалық және абиотикалық жағдайларын ескеріп отыру керек.

Лабораториялық жануарлар ретінде тоғышар амебалар (адамдарда кездесетін амебиоз ауруының қоздырғыштары), бос өмір сүретін амебалар кеңінен қолданылады.

Амебаның ірі түрлері (Ameba proteus, Chaos, Pelo myxa және т.б.) цитогенетикалық зерттеулерде, әсіресе тұқым қуалаушылық өзгергіштікті, мутацияның пайда болуы мен жиілігін зерттеулерде пайдаланылады. Микрохирургиялық тәжірибелерде ядролық цитоплазматикалық гибридтер – гетерокариондар алынған. Олар арқылы трансплантациялық бірікпеушілікті, эпигенетикалық өзгергіштік құбылыстарын зерттейді. Иондаушы және ультракүлгін сәлелерінің, химиялых мутагенездің әсерлерін бақылау жүргізіледі.

Паразит жібшелері – трихомонад, лямблий, трипаносом, лейшмандарды пайдалану арқылы әртүрлі зерттеулер жүргізіледі. Оларды қолдану арқылы нуклеин қышқылдарының, басқа да органеллалардың құрамын зерттейді; паразиттер мен олардың иелерінің ара қатынастарын зерттеу моделі ретінде қолданады. Адамдардың малерия ауруына қарсы вакцина дайындауға мүмкіншілік туды. Кеміргіштер мен құстардың малерия ауруларының қоздырғыштарын зерттеу эксперименттері жүргізілуде.

Инфузориялардың әр түрлері де лабораториялық жануарлар қатарына еңгізілуде. Балатидиоз ауруының қоздырғышы биохимиялық, физиологиялық, цитологиялық, экологиялық, радиациялық зерттеулерде қолданылады. Олар өзгергіштік пен тұқым қуушылықты зерттеуде генетикалық анализ жүргізуде классикалық объект. Инфузорийлардың кейбір түрлері молекулалық биологияның гендік инженерия саласында қолданыс табуда.

Паразит құрттар – гельминттерді қолдану арқылы олардың биологияларына байланысты химиотерапевтикалық препараттардың әсерлерін зерттейді. Әсіресе адамдар мен жануарларда бірдей кездесетін тоғышарларды зерттеудің маңызы бар. Оларды иелерінің организмінен бөліп алып,арнайы ыдыстарда жағдай туғызып, өсіріп-сақтап барып зерттейді.

Дүние жүзінің көптеген лабораторияларында лабораториялық жануарлар ретінде буынаяқтылардың түрлері пайдаланылады. Шыбындар, қандала, қан сорғыш жәндіктер, кенелер т.б. түрлері паразитологиялық лабораторияларда кеңінен орын алған. Олардың ішінде қан сорғыш жәндіктер көптеген трансмиссивті індеттерді таратушылар ретінде белгілі.

Лаборатория инсекторияларында қан сорғыш жәндіктерді арнайы колбаларда, пробиркаларда, отырғызғыштарда ұстайды. Аргасты және иксод кенелерін спирохеттердің, риккетсиоздардың, арбовирусты индеттердің қоздырғыштарын ұзақ уақыт сақтау үшін пайдаланады.
Лабораториялық жануарлардың генетикалық сипаттамалары.
Лабораториялық жануарларды көбейткенде бақылауда ұстайтын жағдайлар:

1. 
   Жануардың денсаулығы;
   
2. 
   Генетикалық көрсеткіштері;
   
3. 
   Экологиялық көрсеткіштері;
   
4. 
   Морфологиялық көрсеткіштері.
   

Сызықты (линейные) жануарларда жоқ дегенде 20 ұрпағы жақын туыстық будандастырылған. Ондай жануарлар биологияда, медицинада экспериментальды тәжірибеде пайдаланылады. Биологиялық, физикалық және химиялық факторларға жауап реакциялары тексеріледі. Сызықты емес жануарлардан айырмашылығы олардың гомозиготтығы және генетика жағынан бір туындылығы. Олардың белгілі бір биологиялық қасиеттері ұрпақтан ұрпаққа берілуінде.

Жануарлардың ішінде бактерия, вирус агенттеріне, радиацияға, химиялық қосылыстарға жоғарғы сезімтал немесе төзімді линиялары бар. Сызықты жануарлардың ішінде конгенді және мутанты линиялар бөлінген. Конгенді линия - тек бір локуста ғана ерекшеленетін жануарлардың инбридті линиясы. Оларда бір немесе ген арқылы тығыз байланыстағы бір топтың тиімділігін тексеруге болады. Мутанты линия - организмнің әртүрлі аномалиясын тудыратын гендері бар линия.

Қазірде тышқандардың 700-ге жуық, егеуқұйрықтардың 170, теңіз шошқаларының 20, атжалманның 70, песчаноктардың 6 инбриндті, конгенді, мутагенді линиялары белгілі. Олардың гомозиготтығын 2 жылда бір рет тері трансплантация әдісі арқылы тексеріп отырады. Транспланттардың 100 % оң нәтиже беруі линияның гомозиготтығының дәлелі болып саналады. Биохимиялық және цитогенетикалық зерттеулер тексерудің қосымша әдістеріне жатады. Линияның генетикалық стандартын қалпына келтіру үшін гетерогенді белгілері бар жануарларды жояды немесе барлық жануарларды басқа орталықтан алынған жануарлармен алмастырады.

Сызықты жануарлар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына өте сезімтал, өмір сүрулері қысқарақ болып келеді. Ұзақ уақытқа созылатын эксперименттер қойғанда оны ескеру керек.

Сонымен, генетикалық тұрғыдан алып қарағанда жануарлардың 3 классын ажыратуға болады:

1. 
   Инбридті емес, гетерозиготты, гендері жағынан әртүрлі ;
   
2. 
   Инбридті, гомозиготты гендері жағынан бірыңғай;
   
3. 
   Бірінші тұқымның гибридтері, гетерозиготты, бірақ гендері жағынан бірыңғай.
   

Инбридинг – ауылшаруашылық малдарының кейбір жақсы асыл тұқымды түрлерін алуға жақсы әсер етті. Бірақ оны кеңінен қолдану малдың өсіміне, өніміне, конституциясына кері әсерін тигізеді. Малдарды қолдан ұрықтандыру, әсіресе ірі қара малының ішінде, инбридингтің тарауына жол ашады.

Қазақтардағы жеті атаға дейін қыз алып, қыз берісуге тиым салуы осы заңдылыққа сәйкес келеді.

Америкада, Францияда, Японияда, Швецияда XX ғасырдың 20-50-ші жылдары жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде екі атадан қосылған ағайындылардың ұрпақтарының ішінде өлі туғандар мен ерте өмірден озғандар, физикалық және психикалық дефектілермен туғандар саны 1,5 – 3,5 есе жоғары болған.

Жануарларды ауық-ауық клиникалық тексеруден өткізіп отырады. Олардың салмағын, тік ішек арқылы дене қызуын анықтайды. Ауруы бар шаруашылықтан алынған жануарларды екі жұма карантинге ұстап барып жалпы топқа қосады.

Сүтқоректі лабораториялық жануарлардың диеталық азықтарының құрамында дәнді дақылдар, бұршақты өсімдіктер, жапырақтар, көк шөп, сүт өнімдері, майлы өсімдіктердің тұқымдары, балық, ет, сүйек, ашытқы, әртүрлі экстрактылар, витаминдер, минеральды заттар және су болуы қажет. Бұл ингредиенттердің өзара сиымдылығын, бірінің қасиетін бірінің жоймауын ескерген жөн. Таза емес азық кейбір індетті аурулардың көзі болуының мүмкіндігін де ескеру керек. Сүт және сүт өнімдері әсіресе тышқандарға, ал ет және ет өнімдері егеуқұйрықтарға қажет. Рационда ет өнімдері жетіспегенде егеуқұйрықтардың бірін-бірі жеуі байқалады. Егеуқұйрықтардың рационындағы ет өнімдерінің мөлшерін экспериментте қолданылған, індетті аурулардан таза мысық, үй қояндары т.б. сияқты жануарлардың еттерімен толықтыруға да болады.

Дәнді дақылдардан дайындалған қоспасының құрамы, жуықтап алғанда, төмендегідей болғаны жөн: сұлы – 50 %, тары – 20 %, арпа – 15 %, бидай – 10 %, күнбағыс немесе кендір 5 %. Балық майын нанмен немесе дәнді дақылдан дайындалған азықтарға қосып береді. Сәбізді тартып берген жөн. Борды кесек түрінде, ал тұзды ботқаға қосады. Сүтті таза түрінде немесе қайнатылған сумен сұйылтып қолданады. Витаминді, тамырлы азықтар қыста қажет. Ал жазда оларды көкпен толықтырады.

Егеуқұйрықтар үшін дайындалған жемде 70 % сұлы, 30 % кебек немесе сығынды болғаны дұрыс. Оларға етті пісіріп береді.

Теңіз шошқаларына қызанақ шырынын немесе қышқыл капустаны балық майының орнына береді. Себебі балық майында С витамині болмайды. Оларға беретін жемнің құрамында 50 % сұлы,10 % арпа, 25 % кебек, 15 % сығынды болғаны жөн. Кебектіңжелінуін жақсарту үшін оны ыстық сумен буландырып барып берген дұрыс.

Ұнтақ ингредиенттерден ертерек дайындап қойып берер алдында сумен араластырып паста түрінде беретін де әдіс бар. Оларды ластанбаулары үшін арнайы астаушаларға салып берген дұрыс. Құрғақ пасталарды да қолдануға болады. Паста бактериялардың өсуіне жақсы орта және тез ашығыш.

Тауықтар мен егеуқұйрықтарды ұнтақ немесе ұнмен де азықтандыруға болады. Басқа жануарларға беру үшін оларды салатын ыдыстар дайындау қиынға түседі.

Әртүрлі көлемді тығыздалған брикеттерді қолданудың келешегі бар.

Лабораториялық жануарларға арналған бөлмелерді саларда олардың көлемі мен пішініне және микроклиматтық жағдайға көңіл бөлу керек.

Вивариялар мен питомниктерде жартысы жануарларға, ал қалған жартысы әтүрлі зерттеулер жүргізуге арналады.

Виварий (лат. Vivarium – аңдар қорығы) – малдәрігерлік және денсаулық сақтау саласында ғылыми зерттеу мақсатында тәжірибе жұмыстарын жүргізу үшін қолданылатын лабораториялық жануарларды күтіп-бағып және оларды көбейтетін жер.

Лабораториялық тәжірибеде екі ұғым бар:

1. 
   Виварий – тәжірибеге қолданылатын жануарларды тиісті жағдайда ұстайтын жай;
   
2. 
   Питомник – жануарларды тәжірибеге дейін ұстайтын және көбейтетін жай.
   

Виварийді желдету мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Едені тастан немесе цементтен, қабырғалары кафельмен қапталуы керек.

Виварийде төрт секция болғаны дұрыс:

1. 
   Сау жануарларға арналған секция;
   
2. 
   Тәжірибеге қолданылатын жануарларға арналған секция;
   
3. 
   Азық, төсеніш, таза қордағы торшалар және құрал-саймандар сақталатын секция;
   
4. 
   Торшаларды, кір төсеніштерді тазалайтын, өлексені аластайтын секция.
   

Жатқызғыштардың қандай түрлері болмасын: төбеге ілінетін, қабырғаға жапсырылатын, дөңгелекке орналастырылатын – барлығына қойылатын негізгі талап - олардағы жатқызғыштардың (полкалардың) жылжымалы болуы және оңай ауыстырылуы. Қазірде кең орын алған жылжымайтын полкалы жатқызғыштар ертеңгі күннің талабына сай болмай қалулары әбден мүмкін.

Торшалардың көлемі туралы әртүрлі пікірлер бар. Қалай дегенмен де қарапайым конструкция торшалары арзан, тазалағанға да қолайлы; ұзақ уақыт пайдалануға болады. Оларды жасайтын материалдардың ішінде ең қолайлысы ағаш. Көп жағдайларда пластмассалар жиі қолданылып жүр. Олардың кемшіліктері: тозығы жеткен торшалардың шеткергі жақтарында шыны талшықтары пайда болады да, олар жануарлардың терісінің қабынуын – дерматит ауруын тудырады; тығыз емес пластмассалар жылулықтың әсерінен деформацияға ұшырайды; кейбір кеміргіштер олардың шеттерін кеміріп, тесіп те жібереді. Темірден, болаттан жасалған торшалар қымбат және тез арада өзгертіп отыруға қолайсыз.

Иттерге арнайы торшалар темірден жасалады. Олардың үлкен (100х80х100 см) және кабиналы (2м*) түрлері болады.

Мысықтар тар жерде өмір сүре алмайды. Оларға үлкен вольерлер керек (350х700 см, оданда үлкен), онда 15-20 мысықтарды ұстауға болады. Вольердің ішінде әрбір мысыққа ұйықтауға арналған кабина-дупло (40х40х30 см) ұйымдастырылады. Вольерге үгіндіге толтырылған ящик, инфрақызыл сәулелі лампа қойылады.

Үй қояндарының торшаларының көлемі 50-70х40-50 см-ден кем болмауы керек. Арнайы жатқызғыштар үш этаж етіп орналастырылады. Торшаны да, жатқызғышты да металлдан жасаған жуып тазалауға, дезинфекция жүргізуге қолайлы.

Теңіз шоқаларын үй қояндарының торшаларында ұстауға болады.

Бір торшада 15 тышқан, 10 егеуқұйрық, 1 үй қоянын, 5 теңіз шошқасын және 5 қалтаауыз ұстауға болады. Олардың санын одан арттырмаған жөн.

Бақаларға аса терең емес цементтелген бассеиндер немесе ванналар қолайлы. Онда төсеніш немесе құмнан аралша істеп қойған дұрыс.

Аквариумды ұйымдастыру үшін аквариум туралы нұсқауларға сүйену керек.

Рептилийлерге арналған террариумдарда температура, жарық және ылғалдық режімдерін қатаң сақтау керек.

Ал тағы жануарларды ұстаудың жағдайларының әртүрлілігіне қарап, виварий саларда олардың қандай түрлері болатынына арналған бөлімдерді ойластыру керек.

Виварийдің орналасатын жеріне дейін күні бұрын жоспарлап, оны тұрғындарға кедергі жасамайтын маңайға орналастырған жөн. Егер ондай жекеленген алаңға орналастыруға мүмкіншілік болмаса, онда оны үй астындағы жайларға емес үй үстітіндегі жайларға орналастырған дұрыс.

Лабораториялық жануарларға жұмсақ шымтезек, шөп, ағаш ұнтағы, дәнді дақылдардың қауыршығы жақсы төсеніш бола алады. Олардың азықтарына қойылатын талаптар:

• 
  азықтың мөлшерден артық емес, бірақ жеткілікті болуы;
  
• 
  бүлінген, жатып қалған азықтардың болмауы;
  
• 
  құрамында витаминдердің жеткілікті мөлшерде болуы;
  
• 
  күніне 2-3 реттен кем берілмеуі, әсіресе буаз жануарларға;
  
• 
  азықты таза, дезинфекция жасалған ыдыстар арқылы беру;
  
• 
  азықтың бір түрінен екінші түріне біртіндеп көшіру;
  
• 
  құрғақ азық бергенде, жануарлар туар алдында сумен қамтамасыз ету;
  
• 
  кеміргіштердің торшаларына, әсіресе тістері шығар кезде ағаш таяқшаларын тастау;
  
• 
  мүмкішілігінше ұсақ жануарларға араластырылған азықтарды брикет түрінде беру;
  
• 
  азықтардың сапасын ауық-ауық тексеріп отыру.
  

Виварийлер малдәрігерлік ұжымдардың қадағалауында болады. Міндетті түрде ауруларға қарсы сақтандыру шаралары жүргізіліп отырады.

Виварийларда селекция жұмысы дұрыс жолға қойылуы керек. Экспериментке дайындалған жануарлардың таза линияларын алуға барлық жағдайды туғызған дұрыс.

Жануарлардың денсаулықтарын үнемі қадағалап отыру үшін жеке диагностикалық-бақылау лабораториялары жұмыс істейді.
Лабораториялық жануарларды пайдалану.
Лабораториялық жануарларды таңдап алуға қойылатын негізгі талаптар:

1. 
   Таңдап алынған жануардың зерттелетін микроорганизмге сезімталдығы. Егер қоздырғыш толық белгілі болмаса, онда сол аурумен табиғи жағдайда ауыратын жануарлар алынады;
   
2. 
   Жануарды күтіп-бағу кезінде және онымен эксперимент жүргізгенде оның қауіпсіздігі және ыңғайлылығы;
   
3. 
   Жануарды арзан бағаға оңай табуға болатындығы;
   
4. 
   Жануардың бұдан бұрын осы мақсатта қолданылмауы;
   
5. 
   Жануардың бацилла сақтаушы болмауы.
   

Лабораториялық жануарларды микробиологиялық статусы бойынша стандарттауда оларды екі топқа бөлуге болады:

1. 
   Конвенциональды (кәдімгі) жануарлар;
   
2. 
   Гнотобиотикалық жануарлар.
   

Вирустық індеттерге диагноз қою үшін вирусологиялық, серологиялық, биологиялық әдістер қолданылады.

Негізгі белгілеріне қарай септикопиемияны, қаңғырма пиемияны, желін қабынуын және жалпы пиемияны ажыратады.

Бактериялық індеттерді микробиологиялық жолмен анықтауда бактериоскопиялық, бактериологиялық, серологиялық, биологиялық және т.б. зерттеулер қолданылады. Олардың ішінде қоздырғыштардың таза культураларын алып, саралайтын бактериологиялық әдіс нақтылы әдіс болып саналады.

1. 
   Дерматофиттер – тері және оның туындыларының ауруларының қоздырғыштары;
   
2. 
   Кандида түрінің саңырауқұлақтары – терінің, кілегей қабықтардың, сирек ішкі ағзалардың аурулары – кандидоздарды және кандидомикоздарды тудыратын қоздырғыштар.
   
3. 
   Криптококктар, гистоплазмалар, бластомицеттер, кокцидиоидтар және көгерткіш саңырауқұлақтар - әртүрлі ағзалар мен тіндерді жарақаттайтын терең микоздардың қоздырғыштары.
   

Қоздырғыш барлық жерлерде кең тараған, жылдың кез келген мерізімінде кездеседі.

Ауру ластанған азықтар, су, топырақ, төсеніш, инвентарь арқылы беріледі. Екі түрі – ішек және бауыр түрлері кездеседі. Бірақ көбінде аралас түрін ажыратады. Үй қояндарында эпизоотия ретінде де кездеседі.

Кенелер тудыратын аурулар (арахноздар).

Үсінудің үш сатысын анықтайды: жеңіл түрі – ісіну, ауырсынғандық байқалады; орташа түрі – күлдіреуіктер пайда болады, олар жарылғанда орнында жазылмайтын жара қалады; үшінші түрі - өлі еттену, бөліну процессі.

Негізгі себептері: азықта олардың аз, не болмауы; азықтарды дайындау, сақтау технологияларының бұзылуы, витамин антагонистерінің болуы, жарықтың жеткіліксіздігі, ультракүлгін сәулесінің кемшілігі, қараңғы жай т.б. факторлар.

Лабораториялық жануарлардың ауруларының пайда болу себептерін талдай келе олардың ішінде төрт басты шешуші факторларды атап өтуге болады:

1. 
   Әр жануарлардың организмдеріндегі генетикалық текті жетілдіру;
   
2. 
   Толық қанды азықпен қамтамасыз ету;
   
3. 
   Әр жануардың биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып оларды күтіп-бағудың жағдайын реттеу;
   
4. 
   Жануарларды тиімді пайдалануды үнемі қатты қадағалап отыру. Ол жануарлардың ветеринариялық ғылымды дамытудағы ролінің келешегін айқын дәлелдеп көрсете білу.
   

• 
  санитарлық-гигиеналық ережелерді қатты сақтау, бақылауда ұстау;
  
• 
  жануарлар тұрған жерді, ауаны, құрал-саймандарды, азықтарды, төсеніштерді зарарсыздандырып отыру;
  
• 
  жануарларды күтіп-бағудың оптимальды жағдайын түғызу;
  
• 
  карантиндік шаруаларды дұрыс жүргізу;
  
• 
  ауру жануарларды уақытында аластап отыру керек.
  

Лабораториялық жануарларға мұқтаждықты толық қамтамасыз ету үшін көптеген мемлекеттерде жеке шаруашылықтар – лаборатория шаруашылықтары бар. Оларға арнайы кадрлар дайындау, қажетті базалармен қамтамасыз ету мәселелері шешілген. Міне осындай жағдайда ғана лабораториялық жануарларды пайдалануды дұрыс жолға қоюға болады.