Меңгерген білімді бекітуге арналған сұрақтар

1. Соттық психологиясының өзіндік ерекшеліктері.

2. Соттық әрекеттің негізгі мақсаты мен міндеттері.

3. Соттық әрекет этикасы мен деонтологиясы.

4. Соттық әрекеттің қағидалары.
№ 12 Дәріс: Прокурор психологиясы

1. 
   Прокуратура қызметінің ерекшеліктері.
   
2. 
   Прокуратура қызметінің ерекшеліктері.
   
3. 
   Прокурорлық қадағалау
   

Осы орайда ішкі істер органдары мен қаржы полициялары ғимараттарында орналасқан «прокурорлар бөлмесі» бірден-бір практикалық тәжірибе орталығына айналуға тиіс. Мұнда прокурорлардың көмекшілері апты бойы кезекшілікте болып, тергеу және анықтау заңдылығын қадағалау бойынша прокурорға, жүктелген барлық кешенді міндеттерді атқарады: оқиға болған орындарға шығады; есепке алу, тіркеу тәртібін тексеруді жүзеге асырады; азаматтарды қабылдауды жүргізеді; бұлтартпау шараларын таңдау мәселелері бойынша қорытынды дайындайды.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабына сәйкес ешкім де соттың заңды үкімі күшіне енбейінше кінәлі деп табылмайды. Конституцияның бұл талабы сотқа қылмыс жасаған адамға дұрыс қылмыстық жаза қолдану жауаптылығын жүктейді. Әділетті және заңға негізделген қылмыстық жаза тағайындау қылмыспен күресуде, құқық тәртібін нығайтуда маңызды құрал болып табылады. Әділ жаза кінәлінің немесе басқа да адамдардың түзелуіне, оның қайта тәрбиеленуіне, сондай-ақ жаңа қылмыстардың алдын алуға септігін тигізері сөзсіз. Ал осындай әділ жаза тағайындау жөнінде ұсыныс білдіретін мемлекеттік айыптаушы – прокурор.

Мемлекеттік органдар жүйесінде конституциялық мәртебесі бар прокуратура органдары маңызды орын алады. Өйткені Қазақстан Республикасында соттардан басқа, құқық қорғау органдары жүйесінен тек прокуратура ғана конституциялық органдарға жатады. Оның мәртебесі Конституцияның 83,84-баптарында белгіленген. Прокуратура Республика аумағында заңдардың ҚР Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын қадағалауды жүзеге асырады. Прокуратура органдарының жүйесін Қазақстан Респубилкасының Бас прокуроры басқарады.

Прокуратура органдары тәуелсіз және тек Республика Президентіне ғана есеп береді. Бас Прокурорды бес жыл мерзімге Парламент сенатының келісімімен Президент тағайындайды. Қазақстан Республикасының прокуратурасы–Қазақстан аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасы Президенті жарлықтарының және өзге нормативтік құқықтық актілерінің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасы Президентіне есеп беретін орган.

Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөніндегі шаралар қолданады, Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мұддесін білдіреді, сондай-ақ заңда белгіленген жағдайларда, тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады

1. Прокурордың өз өкілеттілігі, жүзеге асыруына кедергі келтіру немесе оған шешім қабылдату мақсатында қандай да болсын нысанда ықпал жасау, сондай-ақ прокурорлардың қаулыларын, ұйғарымдарын, нұсқауларын, талаптарын орындамау заңмен белгіленген жауапкершілікке әкеліп соғады.

2. Прокуратураның талап етуі бойынша тиісті органдар мен өкілетті адамдар:

- қажетті материалдар мен мәліметтерді өтеусіз беруге;

- тексеріске қатысу және қорытынды беру үшін мамандар бөлуге міндетті.

3. Прокурордың өз құзіреті шегінде берген тапсырмасы анықтама мен тергеу органдары үшін міндетті.

4. Талап етілген ақпарат прокуратура органдарына заңдарда белгіленген нысандарда, тәртіп мен мерзімде талап беріледі.

5. Прокуратура қызметкерлерінің өз құзіретінің шегінде мемлекеттік органдардың, ұйымдардың үй-жайларына кедергісіз кіруге, олардың құжаттары мен материалдарын алуға, сот істерімен танысуға және оларды соттан талап етіп алдыруға құқығы бар.

І. Сот тағайындаған жазалау мен мәжбүр ету сипатындағы өзге де шаралардың атқарылуы кезінде адамдардың бас бостандығынан айыру органдарында болуының заңдылығы;

ІІ. Аталған мекемелерде сотталған адамдарды ұстаудың заңда белгіленген тәртібі мен шарттардың сақталуын, олардың құықтары мен бостандықтарының қорғалуын;

ІІІ. Бас бостандығынан айыруға қатыссыз жазаларды атқарудың заңдылығы;

ІV. Азаматтық, шаруашылық және өзге де істер жөніндегі сот шешімдерін атқару заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады.

Прокурордың атқарушылық іс жүргізудің заңдылығын қамтамасыз ету жөніндегі өкілеттіктері. Атқарушылық іс жүргізудің заңдылығына қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокурор өз құзіреті шегінде:

1) Адам құқықтары туралы, қамалғандар мен сотталғандарға мейірбандық тұрғыдан қарау жөнінде Конституцияның, заңдардың және Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының дәл және бірыңғай қолданылуын талап етуге;

2) Азаматтың, мемлекеттің құқықтары мен мүдделерін қорғау бойынша, сондай-ақ прокурордың талабы мен өтініштері бойынша атқарушылық істер жүргізілуін талап етуге жіне тексеруге;

3) Сот тағайындаған жазалау және мәжбүр ету сипатындағы өзге де шараларды атқарушы бас бостандығынан айыру орындары мен мекемелерінде тексеру мақсатымен кез келген уақытта болуға;

4) Ұсталғандардан, қамалғандардан, сотталғандар мен мәжбүр ету сипатындағы шаралар қолданылған адамдардан жауап алуға;

5) Осы адамдарды ұстауға, қамауға, жазасын өтеуге, сондай-ақ оларға мәжбүр ету сипатындағы шараларды қолдануға негіз болған құжаттарды талап етуге;

6) Мәжбүр ету шараларын атқарушы бас бостандығынан айыру орындарында немесе мекемелерінде заңсыз отырған әрбір адамды өз қаулысымен дереу босатуға;

7) Бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп жатқан адамдарға заңды бұза отырып, қолданылған тәртіптік шаралардың күшін жоюға, оларды өз қаулысымен айыпсыз изолятордан, камералық үлгідегі орындардан немесе карцерден қамаудан босатуға;

8) Заңда белгіленген жағдайларда жазалауды атқарушы мекемелер әкімшілігінің актілерін санкциялауға хақылы.

Прокурор қылмыстар жиынтығы бойынша жаза тағайындауды сұраған кезде қылмыстар жиынтығы бойынша тағайындалған түпкілікті жазаның алғашқы үкім бойынша тағайындалған жазадан төмен болмауын ескеруге тиіс. Сотталғандарға тек қана қосымша жаза ретінде жазаның 2 түрлі қолданылатынын білу керек;

• 
  Арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сынаптың шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сынабынан және мемлекеттік наградаларынан айыру;
  
• 
  Мүмкін тәркілеу. Басқа жаза түрлері негізге жаза түрінде де, қосымша жаза түрінде де қоланылуы мүмкін.
  

Прокуратура органдарының, басқа да құқықтық қорғау және арнайы органдардың өзара іс-әрекеті ұйымдастыру қылмысқа қарсы тиімді күрестің басты шарты болып табылады.

Еліміз Конституциясына сай азаматттардың құқығын сақтауда және заң бұзушылықтар мен қылмыстық әрекеттерге жол бермеуде прокуратура органдарының ұстанатын басты бағыты: әділдік, заңдылық, құқық тәртібінің халық көңлінен шығуын қамтамасыз ету.

Ата заңымыздың талабы бойынша сот белгілі бір істі қараған кезде тәуелсіз және тек Конституция талаптарына сай прокуратура органдарына жүктелген. Прокуратура заңдылықтың орындалуын қадағалайтын құзырлы орган. Сондай-ақ, біз өз қызметімізде - әділдік, заңдылық, құқықтық тәртіпті темірқазық етіп ұстанамыз.

Қылмыстық жаза тағайындауды ұсынған кезде прокурор ҚР ҚК-нің 52 бабында көзделген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын басшылыққа алып, сотталушы жасаған қылмыстың қайталану түрін, сотталушының қылмыстық әрекеті қай сатыда тоқталғандығын, қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық жасағанда сотталушының қатысу дәрежесін, қылмыстық мақсатқа жету үшін оның әрекеттерінің мағынасы және келтірген немесе келтірілуі мүмкін зиянның көлемі мен сипатын, қылмыстар жиынтығын, жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды, жасалған қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты түрде сотатау негіздерін, ерекше бөлімде көрсетілген қылмыс түрлерінің әрқайсысы үшін белгіленген жазаның төменгі және жоғарғы шекті мөлошерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ қылмыс жасаған адамдардың жасы мен жынысы да ескерілуге жатады. Өйткені кәмелетке толмағандарға, жасы 60-тан асқан ер адамдарға, әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың өзіндік ерекшеліктері бар.

Қылмыс жасаған адамға жаза тағайындау туралы ұсыныс жасарда прокурор тағылған айып бойынша жасалған қылмыстар түрі үшін көзделген қылмыстық жауаптылықтың барлық түрін електен өткізуі керек. Қылмыстық әрекет үшін көзделген қылмыстық жазаның әрқайсысын талдап, кінәлінің жеке басын анықтап, оған тағайындауға лайық түріне тоқталғаннан кейін ҚР ҚК-нің Жалпы бөлімінде көрсетілген жаза түрлерін, оны қолдану тәртібін тағы бір тексеріп алуы керек.

ҚР ҚК-нің 40-бабына сәйкес айыппұл заңмен белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 25-20 000 дейінгі шегінде немесе сотталған адамның жалақысының немесе өзге де табысының 2 аптадан 1 жылға дейінгі шегінде ағайындалады. Көп жағдайда соттар прокурордың сұраған жазасы шегінен төмен жаза тағайындауды әрекетке айналдырып алған.

Меңгерген білімді бекітуге арналған сұрақтар:

1. Прокурор психологиясының мақсаты мен міндеттері.

2. Прокурор әрекетінің өзіндік ерекшеліктері.

3. Прокуратура органдарының басқа ұйымдармен байлынысы

№ 13 Дәріс: Алдын-ала тергеу

1. 
   Қылмыстық істі жүргізу.
   
2. 
   Алдын ала тергеудің міндеттілігі.
   
3. 
   Алдын ала тергеудің этикасы
   

Алдын ала тергеу қылмыс жасаған ауданда (облыста) жүргізіледі. Алдын ала тергеу жедел және топтық болуы мақсатында қылмыс анықталған орын бойынша, сондай-ақ сезікті, айыпталушы адам неесе куәлардың көпшілігі тұрған жерде жүргізілуі мүмкін.

Алдын ала тергеу қылмыстық іс қорғау туралы қаулы шығарылғаннан кейін ғана жүргізіледі. Тергеуші өзі қозғаған немесе өзіне тапсырылған іс бойынша тергеуге дереу кірісуге міндетті. Істі өзінің іс жүргізуіне қабылдағаны туралы тергеуші қаулы шығарады. Егер қылмыстық істі тергеуші қозғаса және өзінің іс жүргізуіне қабылдаса, онда қылмыстық істі қозғау және оны өзінің іс жүргізуіне қабылдау туралы бірыңғай қаулы жасалады. Жоғарыда аталған қаулылардың көшірмелерін тергеуші жиырма төрт сағаттан кешіктірмей прокуратураға жіберіледі.

Алдын ала тергеу айыптау қорытындысын жасау не қылмыстық істі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдау үшін сотқа жіберу туралы қаулы, не қылмыстық істі қысқарту туралы қаулы шығарумен аяқталады. Алдын ала тергеу мерзіміне іс қозғалған күннен бастап істі айыптау қорытындысымен немесе медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені қарау үшін істі сотқа беру туралы қаулымен бірге прокуратураға жіберген күнге дейінгі не іс бойынша іс жүргізуді қысқарту туралы қаулы шығарылған күнге дейінгі уақыт енгізіледі.

Қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекетті жасаған адам анықталсаған іс бойынша іс жүргізу мерзімдері қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімімен шектеледі.

Тергеу тобына алдын ала тергеу жүргізетін бірнеше органның тергеушілері енгізілуі мүмкін. Мұндау топты құру туралы шешім прокурордың нұсқауы бойынша да, осы органдардың тергеу бөлімдері бастықтарының бастамашылығы бойынша да қабылдану мүмкін. Шешім тергеу бөлімдері бастықтарының бірлескен қаулысымен ресімделеді, ол осы көрсетілген талаптарды сақтай отырып шығарылады. Тергеу тобының жетекшісі қылмыстық істі өзінің іс жүргізуіне қабылдайды, тергеу тобының жұмысын ұйымдастырады, басқа тергеушілердің іс-әрекеттеріне басшылық жасайды. Тергеуші тергеу іс-әрекеттеріне қатысуға заңдарда белгіленген адамдарды тарта отырып,олардың жеке басын анықтайды, оларға құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ тергеу іс-әрекеттерін жүргізудің тәртібін түсіндіреді.

Алдын ала тергеу процесінде қылмыстық іс жүргіз кодексіне сәйкес қандай да бір іс жүргізу шешімін қабылдау кезінде тергеуші қаулы шығарады, онда оның жасалған орыны мен уақыты, тергеушнің аты-жөні мен лауазымы, қабылданатын шешімінің мәнісі мен негіздері қаулының осы қылмыстық іс жүргізу кодексіне негізделп шығарылатыны көрсетіледі, қаулыға тергеуші қол қояды.

Тергеу іс-әрекеттінің хаттамасы тергеу іс-әрекетін жүргізу барысында немесе ол аяқталғаннан кейін бірден жасалады. Тергеуші адамды өзіне шақырып немесе ол тұрған жерге келіп, оны сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алу туралы қаулымен қолхат ала отырып таныстырады, оған және аталған тергеу іс-әрекетіне қатысушы өзге адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді.

Сарапты зерттеу процесінде эксперименттік үлгілер жасау үмкін бұл туралы ол қорытындыда хабарлайды. Тергеуші мұндай үлгілерді әзірлеу кезінде қатысуға құқылы, бұл өзі жасайтын хаттамада көрсетіледі. Зерттеу жүргізгеннен кейін сарапты үлгілерді буып-түйілген және мөрмен бекітілген күйінде өзінің қорытындысына қоса тігеді. Сезіктіден, айыпталушыдан сараптамалық зрттеу үшін үлгілер мәжбүрленіп алынуы мүмкін.

Алдын ала тергеуді Қылмыстық іс жүргізу кодекстің 33-бабының бірінші бөлігінде және 285-бабында көрсетілген қылмыстар туралы істерді қоспағанда, барлық қылмыстық істер бойынша жүргізу міндетті.

Қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеу ол күрделі немесе оның көлемі үлкен болған жағдайда тергеушілер тобына тапсырылуы мүмкін, бұл туралы қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда көрсетіледі немесе жеке қаулы шығарылады. Бұл туралы шешімді тергеу бөлімінің бастығы қабылдауға құқылы. Қаулыда тергеу жүргізу тапсырылған барлық тергеушілер, оның ішінде топ жетекшісі – тергеуші көрсетілуі тиіс. Сезікті, айыпталушы, жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер мен олардың өкілдері істі тергеушілер тобының тергейтіні туралы қаулымен таныстырылуға тиіс және оларға тергеу тобының жетекшісінен, сондай-ақ топ құрамындағы кез келген тергеушіден бас тарту құқығы түсіндіріледі.

Тергеуші тергеу іс-әрекетеріне қатысуға заңдарда белгіленген адамдарды тарта отырып,олардың жеке басын анықтайды, оларға құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ тергеу іс-әрекеттерін жүргізудің тәртібін түсіндіреді. Тергеуші тергеу іс-әрекеттеріне қатысуға анықтау органының қызметкерін тартуға құқылы.

1. 
   Алдын ала тергеуді кәмелетке толмағандар немесе өздерінің дене немесе ақыл-ойы кемістіктеріне байланысты өздерінің қорғану құқықтарын өздері жүзеге асыра алмайтын адамдар жасаған қылмыстар туралы барлық қылмыстық істер бойынша жүргізу міндетті.
   
2. 
   Қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеуді Ұлттық қауіпсіздік комитетінің ішкі істер және қаржы полициясы органдарының тергеушілері жүргізеді.
   
3. 
   Қылмыстық істерді тергелуі бойынша бір органнан екінші органға беру осы Кодекске сәйкес жүргізіледі.
   

Алдын ала тергеу жүргізудің басталуы. Тергеу қылмыстық іс қозғау туралы қаулы шығарылғаннан кейін ғана жүргізіледі. Тергеуші өзі қозғаған немесе өзіне тапсырылған іс бойынша тергеуге дереу ікірсуге міндетті. Істі өзінің іс жүргізуіне қабылдағаны утарлы тергеуші қалы шығарады. Егер қылмыстық істі тергеуші қозғаса және өзінің іс жүргізуіне қабылдаса, онда қылмыстық істі қозғау және оны өзінің іс жүргізуіне қабылдау туралы бірыңғай қаулы жасалады. Жоғарыда аталған қаулылардың көшірмелерін тергеуші жиырма төрт сағаттан кешіктірмей прокурорға жібереді.

Алдын-ала тергеудің аяқталуы айыптау қорытындысын жасау не қылмыстық істі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін сотқа жіберу туралы қаулы, не қылмыстық істі қысқарту туралы қаулы шығарумен аяқталады. Ал алдын ала тергеу мерзімі қылмыстық істер жөніндегі алдын ала тергеу қылмыстық іс қозғалған күннен бастап екі ай мерзімнен кешіктірмей аяқталуға тиіс. Алдын ала тергеу мерзіміне іс қозғалған күннен бастап істі айыптау қорытындысымен немесе медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені қарау үшін істі сотқа беру туралы қаулымен бірге прокурорға жіберілген күнге дейінгі не іс бойынша іс жүргізуді қысқарту туралы қаулы шығарылған күнге дейінгі уақыт енгізіледі. Алдын ала тергеудің мерзімін одан әрі ұзатуға тек айрықша жағдайларда істің күрделілігі ескеріле отырып жол беріледі және Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры оның орынбасарлары, Бас әскери прокурорға жүзеге асыра алады. Іс қосымша тергеу жүргізу үшін қайтарылған кезде, сондай-ақ уақытша тоқтатыла тұрған немесе қысқартылған іс қайта қозғалған кезде қосымша тергеуді іс тергеушіге түскеннен бастап бір айдан аспайтын мерзімде жүргізілуі мүмкін. Мерзімді одан әрі ұзарту осы бапта көзделген тәртіппен жалпы негіздерде жүргізіледі. Қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекетті жасаған адам анықталмаған іс бойынша іс жүргізу мерзімдері қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескеру мерзімімен шектеледі.

Прокурордың алдын ала тергеу барысындағы өкілеттілігі қылмыстық істерді тергеу кезінде заңдылықты қадағалауды жүзеге асыра отырып прокурор:

• 
  Оқиға болған жерді қарауға қатысуға, сараптама тағайындауға, сондай-ақ қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешуге қажетті басқа да іс-әрекеттерді жүзеге асыруға құқылы;
  
• 
  Қылмыстық іс қозғайды немесе оны қозғаудан бас тартады, тергеу іс-әрекеттерін жүргізу туралы, сондай-ақ жедел іздестіру қызметінің материалдарын қылмыстық іске қосу туралы жазбаша нұсқаулар береді. Заңдарда көзделген жағдайларда алдын ала тергеу жүргізетін лауазымды адамдардың іс-ірекеттеріне санкция береді. Жекелеген тергеу іс-әрекеттерін жүргізуге қатысады. Алдын ала тергеу органдарынан келіп түскен қылмыстық істі сотқа жібере отырып істі мәнісі бойынша қарау үшін айыпталушыны сотқа тапсырады. Қылмыстық ізге түсу органдарынан тексеру үшін қылмыстық істерді, құжаттарды, материалдық және жасалған қылмыстар туралы жедел іздестіру қызметі, анықтау мен тергеу барысы туралы өзге де мәліметтерді алады. Жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды қабылдау тіркеу, шешу кезінде заңның сақталуын тексереді. Анықтаушы мен тергеушінің сондай-ақ анықтау органы мен тергеу бөлімі бастықтарының заңсыз қаулыларының күшін жояды. Тергеу мен анықтау толық болмаған сондай-ақ тергеу мен анықтау барысында заң бұзушылыққа жол берілгені анықталған жағдайда қылмыстық істі қосымша тергеуге жібереді не оны толық көлемінде немесе белгілі бір адамдарға қатысты қысқартады. Қылмыстық істі анықтау органынан алып, алдын ала тергеу органына береді: айрықша жағдайларда тергеудің толық және объективті болуын қамтамасыз ету мақсатында алдын ала тергеу органының жазбаша өтініші бойынша не өз бастамашылығымен істі осы тергеу ретінде қарамастан, алдын ала тергеудің бір органынан екінші органына береді. Алдын ала тергеу анықтау ісін жүргізуде заң бұзушылықты анықтаған кезде тергеушіні анықтаушыны қылмыстық істі одан әрі тергеуден шеттетеді.
  

Тергеушінің заң саласы мамандығына қажетті өзіндік психологиялық ерекшеліктері бар:

• 
  тергеуші сот әрекетінің мемлекеттік және саяси сипаты
  
• 
  құқықтық тәртібі мен мөлшері
  
• 
  қатысушы адамдардың қарама-қарсы шаралары
  
• 
  әкімшілік құзыры
  
• 
  кәсіптік құпияны сақтау
  
• 
  іздестіру-зерттеу атмосферасын қоғамдық психологиялық ерекшеліктері
  

1-моральдық-саяси қасиеттер – адамгершілік қасиеттерінің жоғары, әділ тәртіпті, білікті, білімді, адамдарды түсінетін, өз ісіне жетік, этикалық нормаларды сақтай білетін;

2-интеллектуалдық-парасаттық қасиеттері – шығармашылық қиялының жоғары дәрежеде дамуы, есте сақтау ерекшелігі, логикалық ойлау біліктілігі;

3-мінез бітістеріндегі ерекшеліктері – алдына қойған мақсатына жете білуі, ерік жігерінің жоғары болуы, ұқыптылығы, сенімділігі;

4-психофизиологиялық сипаттары - әрбір маманның өзіне тән кәсіптік ерекшеліктерімен қатар дербес қасиеттері:темперамент;мінезі, қабілеті;

5-жеке бастың деформациялануы – стресс, күдіктену,үрейлену, адамға сенбеушілік.

1. 
   Процессуалдық норма
   
2. 
   Криминалистік норма
   
3. 
   Адамгершілік норма
   

Алдын ала тергеу тергеушінің кәсіби мамандығының және жауапкершілігінің сапалы екендігін көрсетеді. Тергеушілердің жұмысы ҚР қылмыстық іс жүргізу кодексімен шектеледі, қылмыстық іс-әрекет процесінде заң әрқашанда тактикалық этикалық іс-әрекеттермен байланысты болу керек алдын ала тергеу кезінде конфликтілі жағдайлар болуы мүмкін конфликт дегеніміз-тергеуші мен қылмыскердің бір-біріне қарама-қарсы күрделі. тергеушінің конфликтілі жағдайы болып қылмыскердің ең басты қарсыласы тергеуші әділ шешім қабылдауы керек. Тергеушілерде ең көп кездесетін қателіктер өздеріне қойылатын талаптарды орындай білмеуі және қылмыскерлердің қылмысын толық мойындата білуі. Егер іс бойынша бірнеше сезікті, айыпталушы жауапқа татылса, ал істі қысқартуға негіз сезіктілердің, айыпталушылардың бәріне бірдей істі қатысты болмаса, онда қылмыстық ізге түсу жеклеген сезіктілерге, айыптаушыларға қатысты қысқартылады.

Қаулының қарар бөлімінде істі қысқарту үшін негіз болған істі қысқарту туралы шешім, сондай-ақ бұлтартпау шарасын қолданбау туралы, мүлікті тұтқындауды алып тастау туралы, хат-хабарды тұтқындау, сөйлескен сөздерді тұтқындау мен жазып алу, заттай дәлелдкрдің тағдыры туралы нұсқау баяндалады.

Қылмыстық істі қозғау туралы қаулының көшірмесі прокурорға жіберіледі, адамдарға іс материалдарымен танысу құқығы және істі қысқарту туралы қаулыға шағым жасау тәртібітүсіндіріледі. Осы ададардан келіп түскен өтініш бойынша оларға істі қысқарту туралы қаулының көшірмесі тапсырылады. Іс прокурордың келісімімен қысқарылған жағдайда қаулыға жоғары тұрған прокурорға шағымдануға болады. Қысқартылған іс бойынша іс жүргізу мынандай жағдайларда:

- Тергеушінің қылмыстық істі қысқарту туралы қаулысының күші жойылады.

- Сот қылмыстық істің негізсіз қысқартылуына берілген арызды ҚІЖК-гі тәртіппен қанағаттандырғанда қайта жалғастырылады.

Алдын ала тергеу деректері жария етілмеуі тиіс. Олар бұл тергеу мүддлеріне қайшы келмесе және басқа дамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзумен байланысты болмаса, онда тек тергеушінің, айыпталушының, прокурордың рұқсатымен қандай көлемде жария ету мүмкін деп танылса, сондай көлемде жария етулуі мүмкін. Тергеуші қорғаушыға, куәларға, жәбірленушіге, азаматтық жауапкерге немесе олардың өкілдеріне, сарапшыға, маманға, аудармашыға, басқа адамдарға өзінің рұқсатынсыз істегі мәліметтерге жария етуге жол берілмейтіні туралы ескертіледі, бұл аталған адамдардан қолхат алынады.

Алдын ала тергеу қылмыстық іс жүргізу кезінде қатаң тәртіптер сақталады. Және де міндетті түрде прокурордың қатысуымен жүргізіледі. Алдын ала тергеу Қазақстан Республикасының кодексіне сәйкес жүргізіледі. Сонымен қатар алдын ала тергеу кәмелетке толмағандар немесе ақыл-ой кемістігі бар адамдардың жасаған қылмыстары туралы барлық қылмыстық істер бойынша тергеушілер жүргізуі міндетті.

&&&

$$$002-013-900$Дәріс №13. Меңгерген білімді бекітуге арналған сұрақтар:

2. Алдын-ала тергеу әрекетінің заңдық негіздері

3. Алдын-ала тергеу ісіне қойылатын талаптар
№ 14 Дәріс: Ұйымдасқан қылмыстың әлеуметтік-психологиялық мінездемесі

1. 
   Қылмыстық топтардың типологиясы.
   
2. 
   Ұйымдасқан қылмыстық топтардың функционалдық сипаты мен құрлымы.
   
3. 
   Қылмыстық топтардың ықтымастақтық механизмі
   

Қылмыскердің жеке басын зерттегенде өзіне тән қылмыстық сипатын ескере отырып, мынандай типтік ерекшеліктерге бөлеміз:

- Қоғамға қарсы бағытталған сипатына қарай: қоғамдық, құндылықтарға;

- Адамның жеке басының жағымсыз, немқұрайлы қарым-қатынас, агрессивті зорлық қылмыстар: өлтіру, зорлау, жәбірлеу.

- Жеке басының өзімшілдік ниетіне, пиғылына қарай қажеттілігін қанағааттандыруға тырысу: ұрлық істеу, алаяқтық іс, пара алу, контрабанда жасау.

- Әртүрлі әлеуметтік орындарға жеке басының немқұрайлылығы : жалпы азаматттық, кәсіптік, жанұялық, және басқа да міндеттерге байланысты жасалатын қылмыстық әрекеттер.

- Әлеуметтік құндылықтар мен өзінің міндеттеріне жеңілтектік, жауапкершіліксіз және немқұрайлы қарым – қатынас байқаусызда болатын қылмыстық істер.

І. Қоғамға қарсы бағыттардың тереңдігі мен деңгейіне қарай қылмыскердің бірнеше типтері бар:

«Кездейсоқ»- адамгершілік жағы тәртібіне сай келмейтін, қоғамға қарсы бағытталған алғашқы жасалған қылмыс.

«Криминогендік» өзіндік ерекшеліктермен сипатталады.

- Құқыққа қарсы және қоршаған ортасын аморальдық тәрбиесі ықпалынан

- Құқықтық тәртіпті бұзу мен аморальдық істерді істеуден

- Қоғамдық нормалар жүйелерінен тыс қалғанда -өзін-өзі қорғауда әлеуметтік психикалық қорғаудың меқанизмі, өзімнің жағымсыз істеріне үйреніп алуына -қылмыстық ситуацияларда белсенді болған

Криминогендік типті үш түрге бөлеміз:

• 
  ағымды криминогенді подтип – микроортада қалыптасады: адамгершілік құқықтық нормаларды жүйелі бүзатын ортада
  

-ситуативті подтип – адамгершілік қасиеттері сақталған, бірақ күрделі ситуацияны қабвылдау механизмінде түсінбеушілік негізінде болатын қылмыстық істер.

- Өте қауіпті – қоғамға қарсы белсенді қылмыскер, бірнеше рет сотталған рецедивисттер, ұрлықты, тоңауды, бұзақы әрекеттер мен ауыр қылмыстарды жүйелі жасайтындар. Бұлардың арасында шеберлік пайда болады. сондай-ақ ірі қоғам мүліктерін тоңайтындар ірі пара алушылар жатады.

- Дисоциалды қауіпті – қауіпті қоғамды өмірде тыс қалуы: үйлерінен безіп, қайыршылық өмір сүру. Жатып ішер жалқау. Бірнеше рет сотталғандар. Алкоголиктер жатады. Бұлар өз тіршілігіне қатысты ұсақ тоңаушылықпен айналысады. Криминогендік тәртіптері тұрақты.

- Тұрақсыздар – қоғамдық тәртіптері тұрақсыз, сондықтан араққа мас болғанда ұрлық істеу, бұзақылық, зорлық қыдмыстарды істеуі.

- Материалдық жағдайдың ситуацияға тәуелділігінен болатын қылмыстар.

III. Өз мүшелік, алаяқтық, қасиеттеріне қарай мына типтерге бөлеміз:

- бекітілген тип: кез-келген құндылықтарды иемдену негізінде істеленетін қылмыс. Мысалы, жасөспірім кез-келген референтті немесе формалдық емес топқа кіру үшін ұрлық істеуі арқылы қабылданады.

- дезадаптивтік немесе ассоциалды тип: микроорта шараларына бейімделенуімен сипатталады. әлеуметтік тәртіпке қарсы: үйсіз, қайыршылық өмір сүру. Көбінесе бұрын сотталғандар, тұрақты мекен-жайлары жоқтар жатады. Жұмыстары, достары, туыстары жоқ, өз тағдырына қалай болса солай қарайтындар.

- алкогольді тип: дезадаптивті типке жақын тип. Қылымысты жасаудағы мақсаты: спирттік ішімдікке қаражат табу, көбінесе алкогольдың асқынғған түрі жатады.

- ойнақы тип: Шура Балаганов («Золотой теленок») осы типтің өкілі. Істеген қылмыстық істері барысында материалдық пайдамен қатар эмоционалды көңіл-күйі ерекшеленеді.

- жанұялық тип: алаяқтық қылмыскер өз жанұясында басымды роль атқарады. Қоғам мүліктерін тоңаушылар мен параалушылар арасында сирек кездеседі. Қылмыстық әрекетті балалары, күйеуі ең жақындары материалдық жағдайларын жақсарту үшін істейді.

• 
  қарапайым ұйымдасқан топ
  
• 
  бандиттік ұйымдар
  
• 
  қылмыстық топ
  
• 
  мафия
  
• 
  кәсіптік қылмыскерлер
  
• 
  лидердің кооперациясы
  
• 
  ұйымдасқан қылмыстық топтар
  

• 
  команда (бригада)- өздерінің жергілікті тұрақты территориялық белгілеріне қарай бөлінеді, мысалы: заря, жоламан т.б.
  
• 
  община- көбінесе сырттан келген, жергілікті жердің тұрғындары емес (Закавказьеден, Азербайджан,шешен, грузин, дагестан) келген адамдардан. Кейбір лидерлері, қажетті капиталды жинағаннан кейін «отмывание» әрекетіне көшеді. Коммерциялық құрлымдарды, банктерде директор немесе гинеральдық жетекші қызметкері болады.
  

-Қылмыстық ұйым «сообщество» - иерархиалы, тұрақты, күрделі қылмыстық ұйым және өзіндік ерекшеліктері бар:

1. Материалдық базасы бар – ақшаға бәрін сатып алады;

2. Коллегиалы – басқару формасында бірнеше адам бар;

3. Неформалды тәртіп - нормасы, заңдары, дәстүрлері, жазалау жолдары бар;

4. Функцианалды- иерархиалдық жүйе – ұйымның әр мүшесінің атқаратын функциалары бөлінген:

• 
  басқару ядросы;
  
• 
  телохранительдері;
  
• 
  кассты қорғаушылар;
  
• 
  байланысшылар
  
• 
  бақылаушылар, т.б
  

Бүгінгі күні қылмыстық ұйымдардың бес түрі бар: Лжепредприниматель – заңсыз кредиттер алу, мекемелерінің «жалған» банкрот ұшырауында жалған құжатар қолдану. «Гангстерлер»-рэкет. Рэкеттің негізгі объектісі лжепредприниматель. Расхитительдер («госворы») немесе тонаушылар – мемлекеттік сауда сферасындағы қылмыстар, бұлар да гангстерлердің жеміне айналған. Коррупционерлер мемлекеттік қызметтегі басшылық органдарға чиновниктер, құқықтық қорғау органдарының қызметкерлері «гангстерлер» мен «лжепредпринимательдермен» байланыстағы қызметкерлер.

• 
  Координаторлар қылмыстық әлемнің («қаймақтары») элитасы, «вор в законе», «авторитет». Барлық қылмыстық ұйымдарға басшылық етумен қатар қорғаушы қызметін де атқарады.
  
• 
  Коориданотрлардың белсенді әрекеттерін мафия деп атаймыз. Мысалы: Сицилиялық семья моделі мафиясы; әр бір мұшенің өз міндеттері бар. «семья» мүшелерінің барлығы тең праволы «әкелерінің» тілін міндетті түрде алу керек. («Капо»). өз міндеттерін бұлжытпай орындау, қатаң орындау «әкелеріне» «капоға» ғана.
  

• 
  әлеуметтік тәртіп, нормаларды қабылдаудағы қиындықтар, өз тәртібін реттеу алмау
  
• 
  жеке бастың балалық шағында оқшаулануы, жанұы мүшелерінің өз міндеттерін дұрыс орындамауы, баланы жазалауда немесе басқа да тәрбие талаптарына әке-шешелерінің өзара келіспеушілігі.
  
• 
  Қоршаған ортадан, адамдардан тұрақты оқшаулану ортасына, адамдарға қатыгездікті, агрессивті қарым-қатынаспен көзқарасты қалыптастырады.
  
• 
  өзінің микроортасынан оқшауланған адам өзі тектес, жаныны түсінетіндерді іздейді. Ондай адамдар қоғамға қарсы, өшпенділік, қатыгедіктері ортақ микроортаға бірігеді.
  
• 
  Дұрыс тәрбиеленген ортадан оқшауланған адам қылмыстық тәртіптері сипатталаған микроортаға үйіпленіп, бауыр басу қасиеттері қалыптасады.
  
• 
  Барлық дамдардан, ортадан оқшауланып, өзіне-өзі кеткен адам басқаларға деген сүйіспеншілігін сезімдерін жоғалтады. Қылмыстық әрекеттерді оп оңай орындй алады. Мысалы, алкоголиктер, қаңғыбастар.
  

-қобалжу реакциясының пайда болуы

-жағымсыз көңіл-күйдің үнемі болуы, тұйықтыұұа әкелуі

-көңіл-күйдің күйзелуі, қатыгездік сипаттың басым, зорлық істерге даяр, жақын болуы.

Қылмыстық үрейленудің себептері өзін-өзі қоғамда, ортада қолайсыз сезімдердің болуынан ғана емес, сондай-ақ қорғаныш сезімдерін жетілдіру мақсатында қалыптасады.

Қылмыстық тәртіптің негізінде қылмыстық мотив жатыр. Кек қайтару, өшін алу, қызғаныш сезімдерін қанағаттандыру, т.б. негізінде қылмыстық моивтер қалыптасады. кез-келген мотив қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталады. Қылымыстық тәртіп негізінде бірнеше мотивтердің қатысы болуы мүмкін. Көбінесе қылмыстық тәртіпті орындауды белгілі мөлшерде түсінбеушілік сипатттын басым болуы. Криминогендік психологияның негізінде әлеуметтік қарсы әрекеттердің қалыптасуы негізінде мынандай мотивтерді ажыратамыз:

• 
  өзін-өзі бекіту, көрсету мотиві;
  
• 
  қорғану мотиві;
  
• 
  әрекетті орындау мотиві, өзін-өзі ақтау мотиві.