Тақырып 11. Нарықтың функциялары және нарықтық инфрақұрылым

Нарық мынандай функцияларды жүзеге асырады:

• 
  ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алушыларды тиісті сапа
  

• 
  ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағаларын тұрақтандыру.
  

• 
  ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін көтеруді қамтамасыз
  

• 
  өндірістік шығындарды төмендету;
  
• 
  өнімдердің сапасын көтеру;
  
• 
  ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілердің пайда табуларына
  

• 
  ғылыми – техникалық прогресті дамыту.
  
• 
  шаруашылық аралық байланыстарды дамытуды және жетілдіруді
  

• 
  ауылдың әлеуметтік инфрақұрлымын дамытуды қамтамсыз
  

Қазақстанда нарық функцияларының еркін көрінуі шектеулі, ол мына факторларға да байланысты:

• 
  ауыл шаруашылығы өнімдерін негізгі тұтынушылар –
  

төмен бағамен босатуды қажет етеді.

• 
  қуатты инвесторлар үшін ауыл шаруашылығы өндірісінің
  

• 
  ауыл шаруашылығы рыноктарын мемлекеттік реттеу. Ауыл
  

• 
  шетелдік өндірушілердің экспансиясы. Шетелдік тауар
  

Республика жағдайында мұндай тауар өндірушілерімен бәсекеге түсу мүмкін болмай барады.

Сөйтіп осы айтылғандардың негізінде мынандай қорытынды жасауға болады Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығында нарықтық реформа елеулі қиындықпен өтеді.

Нарықтық инфрақұрылым деп рынокта тауарлардың қозғалысы мен қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін ұйымдар мен мекемелердің жүйесін айтады.

Нарықтық инфрақұрылымның құрамынан мына буындарды бөліп көрсету ұйғарылған:

• 
  ұйымдық база - дайындаушы - қоймалаушы, жабдықтаушы –
  

• 
  материалдық қамтуға тасымал құралдары, қоймалық және
  

• 
  Несие – есептеулерді қамтамасыз ету – несиеге қаржы беретін
  

Мұндағы өзара қатынастың жүйесі ежелден қалыптасқан және келешекте елеулі өзгерістер еңгізу болжаусыз. Қарызгерлік қатынастар банктердің жоғарғы ставкаларын ұстайды, ауыл шаруашылығына қарыз берудің жолдарын реттеу өз дәрежесінде болмады, ауыл шаруашылығы ұйымдары өз өндірістерін ұлғайтуға дәрменсіз болды.

1. 
   Рынокқа анықтама беріңіз
   
2. 
   Нарықтық механизм деген не?
   
3. 
   Рыноктар қандай белгілер бойынша классификацияланады?
   
4. 
   Агроөнеркәсіп кешенінде рыноктың қандай түрлері бар?
   
5. 
   Нарықтық инфрақұрылым деген не?
   

Шаруашылығы салаларында нарықтық саясат мемлекет пен айқындалады және бұл агроөнеркәсіп кешенін ұйымдастырудың кейбір мәсерлерін мемлекеттік реттеуді қажет етеді .

Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің қызметін мемлекеттік

реттеуде көптеген мәселелер иерархияның барлық деңгейіндегі үкімет органдарының назарында қашанда болып келді және бола береді де.

Қазіргі кезде бұл процесс Қазақстан Республикасының 1998 жылы

31.03 – тегі «Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы», Қазақстан Республикасының 1.07.2003 жылғы азаматтық кодексімен, 21.01.1997 жыл «Банкроттық туралы», Қазақстан Республикасының 13.05.2003 жыл «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңымен, Қазақстан Республикасының 24.06.2002 жыл. «Кешенді кәсіпкерлік лицензиялар (фрайгайзингер) туралы», Қазақстан Республикасының 03.07.2002 жыл. «Иновациондық қызметі туралы», Қазақстан Республикасының 8.01.2003 ж. «Инвестициялар туралы» Заңымен, Қазақстан Республикасының 1.04.2003 ж. жағдай бойынша «Жер туралы» Заңымен, Қазақстан Республикасының 5.07.2000 жылғы. «Қаржылық лизинг туралы», Қазақстан Республикасының 1.06.2002 ж. жағдай бойынша, «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңымен, Қазақстан Республикасы Президентінің «2003 – 2005 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мемлекеттік агроөнеркәсіп бағдарламасы туралы» жарлығымен, Қазақстан Республикасы Президентінің 27.04.1998 ж. «Азаматтар мен заңды тұлғалардың еркін кәсіпкерлік қызметімен жөніндегі құқықтары туралы» жарлығымен, Қазақстан Республикасы Президентінің 7.05.2001ж. «Қазақстан Республикасында 2001 – 2002 жылдары шағын кәсіпкерлікті дамытудың және қолдаудың Мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығымен, Қазақстан Республикасының 20.06.2003 ж. Жер кодекстерімен және т.б. құжаттармен реттеледі.

Бұл заңдылық құжаттарда, актілерде мемлекетердің Қазақстанның

агроөнеркәсіп өндірісіне мемлекеттің экономикалық жағынан әсер, ықпал етуінің құқықтық негіздері көрсетілген. Негізгі мәселелер болып мына мәселелер көзделген:

• 
  агроөнеркәсіп өндірісін тұрақтандыру мен дамыту;
  
• 
  Қазақстан Республикасының азық – түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
  

• 
  жұртшылықты азық – түлікпен қамтуды жақсарту;
  
• 
  ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқа салалары
  

• 
  ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп қызметкерлерінің табыс
  

• 
  агроөнеркәсіп өндірісі сферасындағы отандық тауар
  

Алайда күні бүгінге дейін республикада «Агроөнеркәсіп өндірісін

мемлекеттік реттеу туралы» арнайы заң жоқ. Мұндай заңды дайындаудың кезі келді, онда агроөнеркәсіп өндірісін мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары көрсетілуі керек, ол бағыттар мыналар:

• 
  ауыл шаруашылығы өндірісінің, шикізат пен азық – түлік рыногын
  

• 
  қаржыландыру, несие беру, қауіпсіздендіру, салықты жеңілдетіп
  

• 
  агроөнеркәсіп өндірісі сферасында ғылымды дамыту және
  

• 
  ауылдың әлеуметтік сферасын дамыту.
  
• 
  Агроөнеркәсіп өндірісіті мемлекеттік қолдау жөніндегі
  

Заңда әртүрлі бюджеттердің қаражаттарын пайдаланудың бағыттары айқындалған, атап айтқанда.

• 
  мемлекеттік бағдарламаларға сәйкес жаңа техникалар мен
  

• 
  топырақтың құнарлылығын арттыру, мемлюративтік шараларды
  

• 
  агроөнеркәсіп өңдірісі сферасына несие беру және оны
  

• 
  материалдық ресурстар мен энергия жеткізуге кеткен
  

• 
  ауыл шаруашылығы өнімдерінің, шикізаттар мен азық – түліктер
  

• 
  агроөнеркәсіп өндірісі салаларында мамандар даярлауды
  

• 
  нақты бағыттары мен қаржыландырудың Қазақстан
  

Ауыл шаруашылығы өнімдерінің, шикізаттар мен азық – түліктердің

рыноктарын тұрақтандыру үшін мемлекет сатып алудың және тауарларды реттеудің интервенциясын жүзеге асырады.

Сатып алу интервенциялары ауыл шаруашылығы өнімдеріне,

шикізатқа және азық – түлікке нарықтық бағалар ең аз деңгейден де төмен түскенде, немесе агроөнеркәсіп өндірісіндегі тауар өндірушілер ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізат пен азық – түліктерін сұранымның азаюынан өткізе алмауларынан барып жүзеге асырылады. Тауар интервенциялары рынокта ауыл шаруашылығы өнімдеріне, шикізат пен азық – түлікке, сондай – ақ бағалардың рыноктағы ең жоғары деңгейлерінен асып кеткен жағдайда жүзеге асырылады.

Аграрлық сектордың жеке – жеке қарауды қажет ететін бірқатар өздеріне тән ерекшеліктері бар.

Біріншіден, ауыл шаруашылығы нарықтық экономикадағы елдерде артықшылықтары бар фермерлік шаруашылықтарды жүргізілетіндігіне, жеткілікті ірі кәсіпорын бола алатындықтарына қарамастан бұл секторды монополиялап алуға қабілетті емес. Басқаша сөзбен айтқанда, салыстырып қарағанда ұсақ ауылшаруашылықтық өндірушілер нарықтық бағаларға әсер ете алатын ірі фермерлерге қарағанда нарыққа әсер ететін нендей бір топты да ұйымдастыра алмайды. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногында сатушылар қашанда көп, олардың бірде біреуі бағаға әсер ететіндей өнім мөлшерін жеткізе алмайды.

Алайда, мемелекеттің қанша араласқанына қарамастан дамыған елдерде ауыл шаруашылығы рыноктарына кіру мен одан шығу жеткілікті еркін. Бұл жерде жақсы реттелген жер нарығы, оның кең таралған арендасы, ипотекалық несиесі бар. Осының бәрі ауыл шаруашылығын өндірісін бастамақ болған әркімнің негізгі ресурсы бар екенін көрсетеді. Және керісінше әр фермер өз шаруашылығының пайдасыздығына немесе жеткілікті пайда алмайтындығына көзін жеткізсе ешқандай заң жүзінде де, институциональдық немесе экономикалық шектеулерсіз ақ басқа сата алады.

Сөйтіп аграрлық секторда бәсекелестіктің негізгі екі шарты сақталады:

• 
  базарда сатушылардың көп мөлшерде болуы;
  
• 
  сатушылардың базарға кіру және оны тастау еркіндігі.
  

Егіншілікте жердің жоғарғы қыртысы – құнарлы деп аталатын топырақ қабаты пайдаланылады.

• 
  атпен тасу механикаландырылумен ауыстырылды;
  
• 
  фермалар электрлендірілді;
  
• 
  өсімдіктерді минеральды және химиялық заттармен қорғау
  

• 
  мал және өсімдік шаруашылығындағы селекциялық жұмыста
  

• 
  аграрлық еңбектің өнімділігі күрт көтерілді – егер өткен ғасырда
  

• 
  экономиканың көптеген басқа салаларынан айырмашылығы ауыл
  

• 
  Тіпті фермерлер өздерінің фермаларын тастаған кезде де олардың
  

Расында да ауыл шаруашылығы ауа райына, малдар мен өсімдіктердің ауруларының кенеттен таралуына және тағы басқаға өте тәуелді.

Өндірілердің нақты көлемі ауыл шаруашылығы өндірісшілерінің болжауларына мүлде келмейді. Ел территориясында орналасқан миллиондаған ұсақ өндірушілер нарықтық конъюктураны реттеу мақсатында өндіріске бірлесіп бақылау жасауға келісе алмайды. Нәтижесінде аграрлық өндірістің жылдық ауытқулары болып тұрады. Алайда ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағалық эластиктері төмен. Бұл дегеніміз сұранымды аз өлшеудің арты бағаның едәуір өзгеруіне алып келеді.

Егер базарда ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұраным тұрақты болса, бағалары тіпті де тұрақты болмайды. Ұсыным көлемінің сәл өзгеруі бақыланылмайтын фермерлердің бағаны төмендететін немесе шарықтатып жіберулеріне алып келеді.

1. 
   Ауыл шаруашылығында кәсіпкерлікті (бизнесті) жасау үшін қажетті экономикалық шарттар
   
2. 
   Ауыл шаруашылығында кәсіпкерлікті (бизнесті) жасау үшін қажетті әлеуметтік шарттар
   
3. 
   Ауыл шаруашылығында кәсіпкерлікті (бизнесті) жасау үшін қажетті құқықтық шарттар
   
4. 
   Нарықтың инфрақұрылымын құрайтын әртүрлі ұйымдар
   

1. 
   Ауыл шаруашылығында кәсіпкерлік процестің элементтері.
   
2. 
   Бизнестің мүмкіндігін анықтау және бағалау
   
3. 
   ҚР ауыл шаруашылығына байланысты заңдар мен заңнамалар
   
4. 
   Бизнес ұғымы, мәні және экономикалық мазмұны
   
5. 
   Іскерлікті ұйымдастыру формалары
   
6. 
   Нарықтық экономика ұғымы
   
7. 
   Бизнестің ұйымдастыру формасы
   
8. 
   Кәсіпкерліктің түрлері
   
9. 
   Қазақстандағы ұжымдық-құқықтық формалы кәсіпкерліктер
   

1. 
   АӨК – і жөніндегі ұғым, оның құрамы мен құрылымы
   
2. 
   Ауыл шаруашылығы – Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенінің басты саласы
   
3. 
   Экономикадағы негізгі салааралық кешендер
   
4. 
   Агроөнеркәсіп кешенінің негізгі төрт түрлі сферасы
   

1. 
   Агроөнеркәсіп кешенінің экономикалық тиімділігі
   
2. 
   Аграрлы экономиканың негізгі мақсаттары
   
3. 
   Ауылшаруашылығындағы әлеуметтік тиімділіктің көрсеткіштері
   

1. 
   Салалардың ұғымы және оның ауылшаруашылығындағы орны
   
2. 
   Жеке салалар мен қосымша салалар
   

1. 
   Қазақстанның ауылшаруашылығы экономикасының ерекшелігі
   
2. 
   Өндірісті жандандыру
   
3. 
   Жай және кеңейтілген жандандыру
   

1. 
   Ауыл шаруашылығын орналастыруды экономикалық бағалау
   
2. 
   Орналастырудың тиімділігін анықтауда қолданылатын нақты көрсеткіштер
   

1. 
   Ауылшаруашылығын мамандандыру
   
2. 
   Ауылшаруашылығын шоғырландыру
   

1. 
   Нарық және ауылшаруашылығындағы нарықтың механизмі
   
2. 
   Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығын нарықтық қатынастарға көшіру қажеттілігі негізгі үш факторы
   
3. 
   ҚР мемлекеттік саясатының аграрлық секторына байланысты негізгі кезеңдер
   

1. 
   Саладағы нарықтардың классификациясы
   
2. 
   Саладағы нарықтардың түрлері
   

1. 
   Нарықтың функциялары
   
2. 
   Нарықтық инфрақұрылым
   

1. 
   Саладағы нарықтық саясат
   
2. 
   ҚР ауылшаруашылығына байланысты заңнамалық құжаттар
   

1. 
   Қазіргі заман экономикасында ауыл шаруашылығының сала ретіндегі ерекшеліктері
   

Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.

Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету қажет.

Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен, әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.

Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек. Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.

Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.

Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың ынтасын марапаттау қажет.

Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған жоспарын қарап шығу қажет.

Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.

Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын, мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.

Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.

Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.

Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың жазылуын алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.

Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе «қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.

Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған жөн.

Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары

1. Ауыл шаруашылығында кәсіпкерлікті (бизнесті) жасау үшін қажетті экономикалық, әлеуметтік және құқықтық шарттар.

2. Нарықтық экономика және бизнес

3. Ауыл шаруашылығы – Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенінің басты саласы

4. Агроөнеркәсіп кешенінің экономикалық тиімділігі

5. Салалардың ұғымы және оның ауылшаруашылығындағы орны

6. Қазақстанның ауылшаруашылығы экономикасының ерекшелігі

7. Ауыл шаруашылығын орналастыруды экономикалық бағалау

8. Ауылшаруашылығын мамандандыру және шоғырландыру

9. Нарық және ауылшаруашылығындағы нарықтың механизмі

10. Саладағы нарықтардың классификациясы мен түрлері

11. Нарықтың функциялары және нарықтық инфрақұрылым

12. Саладағы нарықтық саясат

13. Қазіргі заман экономикасында ауыл шаруашылығының сала ретіндегі ерекшеліктері

5. 
   Ауыл шаруашылығында кәсіпкерлікті (бизнесті) жасау үшін қажетті экономикалық шарттар
   
6. 
   Ауыл шаруашылығында кәсіпкерлікті (бизнесті) жасау үшін қажетті әлеуметтік шарттар
   
7. 
   Ауыл шаруашылығында кәсіпкерлікті (бизнесті) жасау үшін қажетті құқықтық шарттар
   
8. 
   Нарықтың инфрақұрылымын құрайтын әртүрлі ұйымдар
   
9. 
   Ауыл шаруашылығында кәсіпкерлік процестің элементтері.
   
10. 
    Бизнестің мүмкіндігін анықтау және бағалау
    
11. 
    ҚР ауыл шаруашылығына байланысты заңдар мен заңнамалар
    
12. 
    Бизнес ұғымы, мәні және экономикалық мазмұны
    
13. 
    Іскерлікті ұйымдастыру формалары
    
14. 
    Нарықтық экономика ұғымы
    
15. 
    Бизнестің ұйымдастыру формасы
    
16. 
    Кәсіпкерліктің түрлері
    
17. 
    Қазақстандағы ұжымдық-құқықтық формалы кәсіпкерліктер
    
18. 
    АӨК – і жөніндегі ұғым, оның құрамы мен құрылымы
    
19. 
    Ауыл шаруашылығы – Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенінің басты саласы
    
20. 
    Экономикадағы негізгі салааралық кешендер
    
21. 
    Агроөнеркәсіп кешенінің негізгі төрт түрлі сферасы
    
22. 
    Агроөнеркәсіп кешенінің экономикалық тиімділігі
    
23. 
    Аграрлы экономиканың негізгі мақсаттары
    
24. 
    Ауылшаруашылығындағы әлеуметтік тиімділіктің көрсеткіштері
    
25. 
    Салалардың ұғымы және оның ауылшаруашылығындағы орны
    
26. 
    Жеке салалар мен қосымша салалар
    
27. 
    Қазақстанның ауылшаруашылығы экономикасының ерекшелігі
    
28. 
    Өндірісті жандандыру
    
29. 
    Жай және кеңейтілген жандандыру
    
30. 
    Халық шаруашылығы саласы деген не?
    
31. 
    Халық шаруашылығын салалық дифференциялау неден
    
32. 
    туындады?
    
33. 
    Бір саланы екіншісінен қандай сандық көрсеткіштер бөледі?
    
34. 
    Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі ерекшеліктері қандай?
    
35. 
    Елдің азық түлік қауіпсіздігіне қандай шараларды жүзеге асырумен жетісуге болады?
    
36. 
    Дифференциальды рента деген не?
    
37. 
    Ауыл шаруашылығы өндірісінің маусымдық факторлары қалай көрінеді?
    
38. 
    Ауыл шаруашылығын орналастыруды экономикалық бағалау
    
39. 
    Орналастырудың тиімділігін анықтауда қолданылатын нақты көрсеткіштер
    
40. 
    Ауылшаруашылығын мамандандыру және шоғырландыру
    
41. 
    Нарық және ауылшаруашылығындағы нарықтың механизмі
    
42. 
    Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығын нарықтық қатынастарға көшіру қажеттілігі негізгі үш факторы
    
43. 
    ҚР мемлекеттік саясатының аграрлық секторына байланысты негізгі кезеңдер
    
44. 
    Саладағы нарықтардың классификациясы мен түрлері
    
45. 
    Нарықтың функциялары және нарықтық инфрақұрылым
    
46. 
    Нарықтың анықтамасы
    
47. 
    Нарықтық механизм деген не?
    
48. 
    Нарықтар қандай белгілер бойынша классификацияланады?
    
49. 
    Агроөнеркәсіп кешенінде нарықтың қандай түрлері бар?
    
50. 
    Нарықтық инфрақұрылым деген не?
    
51. 
    Саладағы нарықтық саясат
    
52. 
    Қазіргі заман экономикасында ауыл шаруашылығының сала ретіндегі ерекшеліктері