ПоәК 042-14-3-01 20. 11/03-2012 Басылым №2 26. 09. 2012

2. Ұзақ мерзімді активтер есебі

Материалдық емес активтер деп табиғи негізі жоқ, бірақ құндық бағасы бар және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын объектілерді атайды.

Өндірістік шаруашылық қызметтегі атқаратын функциясы және мақсатына байланыстыактивтер келесі топтарға бөлінеді:

интелектуалдық меншік; мүліктік құқық; басқалары.

Интелектуалдық меншікке мыналар жатады:

Фирма бағасы (гудвилл); тауар белгілері; ноу-хау; авторлық және қатар құқықтар.

Мүліктік құқықтарға келесілер жатады:

Жер учаскелері, суда, тағы басқа табиғи ресурстарды пайдалану, есептеу техникаларын бағдарламалық қамтамасыз ету құқығы және т.б.

Басқа материалдық емес активтерге келесілер жатады: ұйымдастыру шығындары, ғылыми-зерттеу нұсқаулары, тәжірибе-конструкторлық нұсқаулар.

Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді және табиғи-заттай мағынасыеда ғана материалдық емес болып табылады.

Нарықтық экономиканың дамуына қарай кәсіпорынның мүліктеріндегі материалдық емес активтердің маңызы мен үлесі артып отырады. Бұл техника мен технологияның дамуымен, ақпараттардың таратылуымен, экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты. Материалдық емес активтер алыну құны бойынша есепке алынады, яғни оларүшін төленген сомалар бойынша есептеледі.

Кейбір гудвилл, сауда маркалары сияқты материалдық емес активтер алғашында төмен баға немесе ақысыз алынуы мүмкін. Кейіннен олардың құндылығы артса да, байланысты құны өзгермейді. Материалдық емес активтер нарық бағасы бойынша есепке көрсетіледі.

Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал және басқалар).

Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы көптеген өндіріс цилында пайдаланылады. Осы уақыт ішінде олардың құны өндірілетін өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына біртіндеп ауысады.

Экономикалық мақсатына қарай негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.

Халық шаруашылығының әрбір саласында негізгі құралдар бұйымдық-заттық белгілері бойынша келесі түрлерге бөлінеді:

• 
  ғимараттар;
  
• 
  құрылыстар;
  
• 
  өткізгіш жабдықтар;
  
• 
  машиналар мен жабдықтар;
  
• 
  көлік құралдары;
  
• 
  аспаптар;
  
• 
  өндірістік инвентар және керек жарақтар;
  
• 
  шаруашылық инвентары;
  
• 
  биологиялық активтер;
  
• 
  библиотека қоры;
  
• 
  жерді жақсартуға жұмсалатын күрделі шығындар;
  
• 
  басқа да негізгі құралдар.
  

Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, жұмыс істемейтін (консервациядағы) және қосалқыдағы болып бөлінеді.

Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.

Негізгі құралдардың қозғалысына байланысты операцияларды көрсетуде бағалаудың бірнеше түрлері қолданылады. Есептеу тәжірибесінде алғашқы, ағымдағы, баланстық, жою және әділ құндары ажыратылады.

Негізгі құралдардың есебі ҚЕХС №16 «жылжымайтын мүлік, ғимарат және жабдықтар» стандарына сәйкес жүргізіледі.

Инвестициялар – белгілі бір табыс алу мақсатында өндіріске және бағалы қағаздарға бос ақша қаржыларын салу. Инвестициялар нақты және қаржылық болып бөлінеді. Нақты инвестициялар - өндірістік негізгі капиталға, шаруашылық қызметтің объектілеріне күрделі қаржы салу. Қаржылық инвестициялар – мемлекеттің, кәсіпорындардың, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздарына салымдар. Нақты инвестицияларды іске асырғанда салымшы өзінің өндірістік капиталын кеңейтеді, ал, қаржылық инвестициялар салатын болса қаржылық капиталын өсіреді. Нақты инвестициялар қозғалмайтын мүлікпен байланысты. Қозғалмайтын мүлік – заңды және жеке тұлғалардың меншігіндегі жер және табиғи ресурстар, жерге бекітілген және соған байланысты мүліктер.

Бұған қоса тікелей және жанама инвестицияларды ажыратуға болады. Жер учаскелерін сатып алу,өндірістік құпиялардың құқығы, жаңа технологияларға куәліктер де инвестицияның бір формасы болып табылады.

Материалдық емес активтердің нақты бары мен қозғалысын есепке алу 2700 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарына жазылады. Осы шоттардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындагы қалдықтары, олардың түсу операциялары көрсетіледі, кредит бойынша - материалдық емес активтердің шығарылымы көрсетіледі. 2700-шы бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді:

2730 “Өзге де материалдық емес активтер”

2710 “Гудвилл”.

Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы «Материалдық емес активтерді қабылдау - беру актісінде (ү. №МЕА-1) көрсетіледі. Актіде материалдық емес актавтер түрінің дәл аты, оның кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мәліметтер көрсетіледі.

2700 «Материалдық емес активтер» бвлімшесінің шоттарына талдамалық есепке алу «Материалдық емес активтерді» есепке алудың мүліктік қарточкаларында» (ү. №МЕА-2) керсетіледі.

Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алуда қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объекіісане бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. 2730 “Өзге де материалдық емес активтер” тобы бөлімшесі шоттары бойынша кредиттік айналымдары №12 журнал – ордерде бейнеледі.

Кәсіпорындар материалдық емес активтерді келесідей жолдармен алады:

• 
  Жарғылық капиталға салымдар жолымен
  
• 
  Кәсіпорынның қызмет процесінде сатып алу
  
• 
  Басқа кәсіпорынмен қосылу жолымен
  
• 
  Заңды және жеке тұлғалар пайдалануға бергенде.
  

Материалдық емес активтердің құны оларды алуға жұмсалған нақтылы шығындардан және пайдалануға (жұмсалған нақтылы шығындардан) дайын жағдайға келтіруге жұмсалған шығындардан құралады.

Материалдық емес активтер заңды және жеке тұлғалардан алынғанда

Дебет шот 2700 «Материалдық емес активтер» (2710, 2730)

Кредит шот 1010, 1030, 3310, 4110

Құрылтайшылардың жарғылық капиталға өз үлестері есебінен енгізген материалдық емес активтерді кіріске алынғанда

Дебет шот 2730 “Өзге де материалдық емес активтер”

Кредит шот 5110 «Төленбеген капитал»

Материалдық емес активтер тегін түскенде, олардың бастапқы құны

Дебет шот 2730 “Өзге де материалдық емес активтер”

Кредит шот 6230 «Мемлекеттік субсидиялардан табыстар», 6220 «Тегін алынған активтерден табыстар».

Материалдық емес активтер кәсіпорыннан әртүрлі себептермен шығады:

- сату нәтижесінде;

- әрі қарай пайдаланудың тиімсіздігіне байланысты есептен шығару нәтижесінде;

- ақысыз тегін беру нәтижесінде және т.б.

Материалдық емес активтердің істен шығуында материалдық емес активтерді қабылдау – тапсыру Актін 2 данада толтырады.

Материалдық емес активтердің шығуы кезінде олардың баланстық құны Дебет шот 7410 «Активтердің шығуы бойынша шығындар», Кредит шот 2730 «Басқа материалдық емес активтер» жазбасы негізінде есептен шығарылады, ал жинақталған тозу сомасы келесі жазбамен есептен шығарылады: 2740 «Материалдық емес активтердің амортизациясы және құнсыздануы» тобы шотының дебеті, 2730 “Өзге де материалдық емес активтер” шотының кредиті.

Материалдық емес активтерді сатудан табыс келесідей жазба бойынша көрсетіледі:

Дебет шот 1010, 1030, 1210 және т.б.

Кредит шот 6210 «Активтерді сатудан табыс»

Жыл соңында 6210, 7410 шығын шоттары және 5610 «Қорытынды пайда (зиян)» шотымен жабылады, яғни, табыстар жиынтық табыстың көбеюіне, ал шығындар оның азаюына қарай есептен шығарылады.

Тегін берілген материалдық емес активтердің құнынан есептелген ҚҚС сомасына 7410 «Активтердің шығуы бойынша шығындар» шоты дебеттеледі, 3130 «Қосылған құн салығы» шоты кредиттеледі.

Мысал. Басқадай материалдық емес активтер 120 000 теңге сату құнымен сатылды. Баланстық құны 40 000 теңге. Амортизация – 60 000 теңге.
Материалдық емес активтердің шығуының есебі бойынша

шоттар корреспонденциясы

Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманын, жабдықтардың және тағы басқа есебін жүргізген кезде, егер бұл объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттамасы қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар бекітеді.

Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының және тапсырушының қолдары қойылған бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады, екіншісі бөлімге-тапсырушы цехқа беріледі.

Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалады.

Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп, мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу номерін беріп, мүлікті тізімге енгізеді, негізгі құралдарды алу туралы жазба жасайды.

Негізгі құралдардың аналитикалық есебі бухгалтерияда, шаруашылық мүліктің бір типті заттарынан, құрал-сайманынан және бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасы мен құны бірдей бір өндірістік бөлімшеде орналасқан басқа да заттарды ескермегенде, әр мүліктік объектіге ашылатын Мүліктік карточкаларда жүргізіледі.

Негізгі құралдардың есебі үшін 2400 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің шоттары арналған, ол келесідей шоттар топтарын қамтиды:

2410 «Негізгі құралдар»,

2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы»

Топтардың әрқайсысында негізгі құралдардың түрлері бойынша шоттар ашылады. 2500 бөлімше биологиялық активтерге берілген.

Негізгі құралдардың есебі 2410 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің мынадай мүліктік активті шоттарында жүргізіледі: 2411 “Жер”, 2412 "Ғимаратгар мен құрылғылар", 2413 "Машиналар мен жабдықтар", 2414 "Көлік құралдары", 2415 “Компьютерлер, мәліметтерді өңдеу жабдықтары”, 2416 “Кеңсе жиһазы”, 2417 “Өндірістік мүлік және заттар”.

Негізгі құралдар деп танылатын түсуші матриалдық активтер бастапқы құны бойынша бағаланады. Негізгі құралдарды заңды және жеке тұлғалардан ақы төлеп алу кезінде олардың бастапқы құны 2400 шоттардың дебеті бойынша және 1000 «Ақшалай қаржылар» бөлімшесі шоттарының (есеп айырысу түріне және төлену көзіне байланысты) немесе 3310, 3390, 4110, 4170 шоттардың кредиті бойынша көрсетіледі.

Құрылтайшылардан жарғылық капиталға салымдар ретінде алынған негізгі құралдар 2400 «Негізгі құралдар» шоттардың дебеті және 5110 “Төленбеген капитал” шотының кредиті бойынша көрсетіледі, ал акционерлік емес кәсіпорындарда 5030 «Салымдар мен жарналар» шоты кредиттеледі. Негізгі құралдарды мемлекеттен тегін алуы кезінде 2400 «Негізгі құралдар» шоттары дебеттеліп, 6230 “Мемлекеттік субсидиялардан табыстар” шоты кредиттеледі, ал заңды және жеке тұлғалардан ақысыз алынған негізгі құралдар 2400 «Негізгі құралдар» шоттардың дебеті және 6200 “Басқадай табыстар” шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

Ұзақ мерзімді жал жағдайында негізгі құралдардың құны сәйкес шоттардың 2411-2417 дебеті бойынша және 4150 «Жал бойынша ұзақ мерзімді қарыздар» шотының кредиті бойынша кіріске алынады.

Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің амортизациясын есептеудің мынадай әдістері бар:

1. Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты есептеу әдісі.

2. Амортизацияны (тозуды) орындаған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл).

3. Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдісі. Бұл әдіс өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері пайдаланудың алғашқы жылдарында тиімдірек жұмыс істейді немесе жоғарғы өнімділік қабілетін көрсетеді деген пайымдауға негізделген. Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдісі: Азайып отыратын қалдық әдісі.

Тозуды біркелкі есептеу әдісі объектінің тозған құнын оның қызмет мерзімі кезінде өндіріс шығындарына біркелкі үлестіріп бөлуді қарастырады. Мысалы, объектінің құны 100000 теңге , қызмет мерзімі –10 жыл. Есептік жою құны- 2000 теңге. Тозуға жыл сайынғы резерв 9800 теңгеге тең болады: (100000-2000)/10. Ал ай сайынғы тозу сомасы 817 теңге (9800/12).

Қалдықты азайту әдісі кезінде, түзу сызықты тәсілде қолданылатын амортизация мөлшері екі еселенеді және әрқашанда қалдық құнға қосылады. Болжамды жою құны амортизация есептеуде есепке алынбайды, амортизация сомасы қалдық құнды жою құнына дейін азайтуға қажетті шамамен шектелген соңғы құнды қоспағанда. Мысалы, объектінің қызмет мерзімі- 5 жыл, бастапқы құны 100000 теңге, ал жою құны 1000 теңге. Түзу сызықты тәсіл кезінде қолданылатын амортизация нормасы- 20% (100/5) тең болады. Онда жеделдетілген амортизация үшін 2 коэффициентін ескере отырып бұл норма 40% болады және қалдық құнға тағайындалған стаыкісі болып табылады. Жыл сайынғы амортизациялық аударымдар келесі түрде есептеледі:

Бастапқы құны Амортизация нормасы Қалдық құны

1 жыл 10000 4000=(40%*10000) 6000

2 жыл 10000 2400=(40%*6000) 3600

3 жыл 10000 1440=(40%*3600) 2160

4 жыл 10000 864=(40%*2160) 1296

5 жыл 10000 296=(40%*1296) 1000

Негізгі құралдардың тозуының синтетикалық есебі үшін 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» тобы шоттарында жүргізіледі. Бұл шотта ұйымның негізгі құралдарының жинақталған тозуы туралы, сонымен қатар олардың құнсыздануы ткралы ақпараттар жинақталады. Жыл сайын әрбір ұйым баланс күніне құнсыздануға тест жүргізу керек.

Негізгі құралдарды жөндеудің күрделілігіне қарай жөндеу ағымдағы және күрделі жөндеу болып бөлінеді.

Негізгі құралдарды жөндеуді мердігерлік және шаруашылық тәсілдермен жүргізеді. Әдетте, мердігерлік тәсілде негізгі құралдарды мамандандырылған кәсіпорындар жөндейді; шаруашылық тәсілде – шаруашылықтың өз күшімен және қаражатымен жөндейді. Негізгі құралдарды жөндеуге байланысты барлық шығндар, сол жұмыстар жүргізілген кезеңнің өнім шығаруға кеткен шығындарына қосылады.

Ұйымдар жөндеу жұмыстары бойынша шығындарды өнімнің өзіндік құнына біркелкі қосу үшін, жөндеу қорын қалыптастыруға резерв құра алады, оның есебі 3440 «Басқа да қысқа мерзімді бағалық міндеттемелер» шотында есептелінеді. Шоттың кредиті бойынша резервтің құрылуы, ал дебетінен – пайдаланылуы көрсетіледі. Жөндеуді қаржыландыру үшін бұл қорға қажетті сомалар жөндеу жұмыстарының барлық түрі үшін шығындар сметасы бойынша ай сайын аударылып тұрады және өндіріс шығындарына қосылады.
Мердігерлік тәсілмен негізгі құралдарды жөндеуге шығындардың есебі бойынша

шоттар корреспонденциясы

Егер резерв құрылмаса, резерв бойынша шығындарды бірден сәйкес шоттардың (8410, 7110, 7210) дебетіне 3310 «Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа мерзімді кредиторлық қарыздары» немесе 4110 «Жабдықтаушылардың және мердігерлердің ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздары» шоттарының кредитінен апарады. Жылдың соңында резервтелген соманың артығына реверсивті жазба жасайды.

Негізгі құралдар субъект балансынан келесі жағдайлар нәтижесінде есептен шығарылады: жою; сату; айырбастау; тегін беру; сонымен қатар басқа ұйымдардың жарғылық капиталына жарна ретінде беру.

Өткізу құны мен баланстық құн, сонымен қатар өткізуге байланысты шығындар арасындағы айырма негізгі құралдарды өткізу немесе басқа да шығуынан табыс не зиян болып табылады.

Мысал. Бастапқы құны 50000 теңге жабдық жойылды. Жмнақталған амортизация сомасы 45000 теңге. Жабдықты бұзғаны үшін жұмысшыға 10000 теңге еңбек ақы есептеді. Әлеуметтік салық есептелінген еңбек ақыдан 20 пайыз мөлшерінде -2000 теңге аударылды. Металл қалдықтары алынды – 1000 теңге.

Осы операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей бейнеленеді:

1. Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 5000

2. Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 45000

3. Дебет шот 7410 Кредит шот 3350 10000

4. Дебет шот 7410 Кредит шот 3150 2000

5. Дебет шот 1350 Кредит шот 6210 1000

Жылдың соңында 7410 «Активтерді шығару бойынша шығындар» шотының дебеті және 6210 «Активтерді шығару бойынша табыстар» шотының кредиті бойынша есептелген барлық сомалар 5610 «Қорытынды пайда (зиян)» шотына есептен шығарылады.

6. Дебет шот 6210 Кредит шот 5610 1000

7. Дебет шот 5410 Кредит шот 7610 17000

Объектіні жоюдан қаржылық нәтиже 16000 теңге сомасына зиян болып табылады. Негізгі құралдарды сату қосылған құн салығын ескере отырып, өткізу бағасы бойынша есептеледі.

Мысал. Токарлық станок 43000 теңгеге (ҚҚС –сыз) сатылды, бастапқы құны – 60000 теңге, жинақталған амортизация – 20000 теңге.

Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 40000

Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 20000

Дебет шот 1210 Кредит шот 6210 43000

Дебет шот 1210 Кредит шот 3130 6450 (15 пайыз – 43000 теңгеден).

Негізгі құралдарды ақысыз- қайтарусыз беру зиндардың пайда болуына әкеліп соғады. Мұндай объектілердің баланстық құны сәйкес 2400 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің шоттарының кредитінен 7410 «Активтерді шығару бойынша шығындар» шотының дебетіне есептен шығарылады. Жинақталғған тозу сомасы 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» шоттарының дебеті және 2400 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі. Жыл соңында 7410 «Активтерді шығару бойынша шығындар» шоты бойынша дебеттік айналымы табыстың азайтылуына жатқызылады, яғни 5610 «Қорытынды пайда (зиян)» шотының дебетіне 7410 шоттың кредитінен.

Ақысыз тегін беруде салық салынатын айналымның мөлшері ҚҚС- сыз сату бойынша келісім күніне баға деңгейінен анықталады, бірақ оның баланстық құнынан төмен болмауы керек. Мысал. Станоктың баланстық құны 40000 теңге, жинақталған амортизация – 25000 теңге. Ол тегін басқа ұйымға беріледі. Баланстық құны 15000 теңге.

Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 15000

Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 25000

Дебет шот 7410 Кредит шот 3130 2250 (12 пайыз – 15000 теңгеден).

Ұйымдар бухгалтерлік есебі және есеп беру мәліметтерінің дұрыстығын қамтамасыз ету мақсатында әрдайым негізгі құралдарды түгендеу жұмыстарын жүргізіп тұрады. Арнайы құрылған комиссиялар жүргізетін түгендеудің міндетіне қарай негізгі құралдардың нақтылы қолда бары және техникалық жағдайы жөніндегі мәліметтер негізгі құралдарды түгендеу тізіміне жазылады және оның нәтижелерін салыстыру тізімдемесінде бейнелейді.

Түгендеу кезінде анықталған есепке алынбаған негізгі құралдар табыстың көбеюіне 2410 «Негізгі құралдар» шоттарының дебеті бойынша және 6280 “Басқадай табыстар” шотының кредиті бойынша бастапқы құнымен кіріске алынуы керек. Объектінің жұмысқа пайдалануынан бастап есептелген тозу сомасына 2410 «Негізгі құралдар» шоттарының дебеті және 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» шоттарының кредиті бойынша жазу жүргізіледі.

Негізгі құралдардың жетіспеушілігі, олардың шығуы сияқты көрсетіледі, бірақ қалдық құны кінәлінің мойнына жатқызылады. Жетіспейтін объектілердің баланстық құнына 1280 “Басқадай қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар” шоты дебеттеледі және 2410 «Негізгі құралдар» шоттары кредиттеледі. Кінәлілер мойнына жатқызылған жетіспеушіліктің баланстық құнына 1250 немесе 2150 шоттарының дебеті, 1280, 2180 шоттарының кредиті бойынша жазу жүргізіледі. Баланстық құн мен өтеліп алынатын сомалар арасындағы айырмашылық 1250 немесе 2150 шоттарының дебеті және 4420 «Алдағы кезең табыстары» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

Өндіріліп алынған материалдық зиян сомасына 1010, 3350 шоттары дебеттеліп, 1250 немесе 2150 шоттары кредиттеледі және баланстық құн мен өндіріліп алынатын сомалар арасындағы айырмашылығына 3520 немесе 4420 шот дебеттеліп, 6280 «Басқадай табыстар» шоты кредиттеледі.

Инвестициялар есебі 1110 «Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары», 2000 «Ұзақ мерзімді қаржылықинвестициялар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі.

Тәуелді серіктестіктер өз инвестициясын іске асыру үшін мына әдістің бірін пайдаланады: Үлестік қатысу әдісі; Құндық әдіс.

Үлестік қатысу әдісі- инвестицияларды иеленген мезетте сатып алу құнымен көрсетіп, кейінірек тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің таза активтеріндегі өзгерістерде инвестордың үлесі мойындалуына байланысты олардың құнының өсуін (кемуін) есепке алу әдісі. Тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің таза кірісінде (шығысында) инвестор үлесінің өзгеруі қаржылық-шаруашылық қызмет туралы есептегі табысқа (шығынға) жатқызылады.

Құн әдісі-инвестицияны алу кезінде сатып алу құны бойынша көрсетілетін есептік әдіс. Инвестордың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есепте инвестиция тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің жинақталған таза табысының сомасынан тиісті дивиденттердің мөлшері алынғаннан кейін барып мойындалады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1.Ұзақ мерзімді активтерге не жатады?

2. Материалдық емес активтер дегеніміз не?

3.Негізгі құралдар деген не, олардың қандай түрлері бар?

4.Материалдық емес активтер мен негізгі құралдардың амортизациясын есептеуде қандай әдістер қолданылады?

5.Негізгі құралдардың есебі бойынша қандай құжаттар толтырылады?

6.Ұзақ мерзімді активтердің түгендеуін жүргізудің тәртібін айтыңыз.

1. Міндеттемелер және олардың жіктелуі.

2. Займдар есебі

3. Салықтар, басқада міндетті және ерікті төлемдер бойынша есеп айырысулардың есебі

4. Жабдықтаушылармен және алынған аванстар бойынша есеп айырысулардың есебі

5. Дивиденттер бойынша есеп айырысулар және болашақ кезеңдердің табыстарының есебі.

6. Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысулар есебі
1. Міндеттемелер және олардың жіктелуі

Міндеттеме – қарыз немесе міндеттеме, бір нәрсені белгілі бір жолмен қызмет етуі немесе орындау. Міндеттеме – өткен кезең жағдайларында пайда болған субъектінің қарызы және оларды реттеу экономикалық пайдасы бар ресурстардың ұйымнан кетуіне әкеледі. Міндетті түрде қазіргі және болашақтағы міндеттемелерді ажырата білу керек.

Міндеттеме 3 белгісі бойынша анықталады:

1. Міндеттемені туғызған құбылыстың орын алған жері;

2. Міндеттемелерді реттеу тек активтерді ауыстыру немесе қызметті басқа субъектіге жеткзу жолымен жүргізілуі мүмкін;

3. Міндеттеме пікір таластырылмайтын болуы керек.

Осы анықтамаға сәйкес міндеттеме қабылданса, онда ол міндетті түрде бухгалтерлік кітапқа енгізілуі керек. Міндеттеменің сомасы бірге жүретін тәуекелге барлық болашақ төлемдерінің ағымдық құнымен есептелеуі керек (ақшалай емес активтер немесе қызметтердің ақшалай эквиваленті). Міндеттемеге негізгі пайыз бен сома кіреді.

Міндеттемелерді реттеу әртүрлі әдістермен жүргізіліу мүмкін:

• 
  ақша қаражаттарын төлеу;
  
• 
  басқа активтерді беру;
  
• 
  қызмет көрсету;
  
• 
  бір міндеттемені екішісімен ауыстыру;
  
• 
  міндеттемелерді капиталға ауыстыру.
  

Қысқа мерзімді міндеттемелер ұйымның қызметіне әсер ете алады, ал ұзақ мерзімді әсер ете алмайды. Өйткені ағымдағы міндеттеме ағымдағы ресурсқа өз наразылығын көрсете алады. Бұл наразылықтар ұзақ мерзімдіктен ерекшеленеді, өтеу уақыты бірнеше жылдарды құрауы мүмкін.

Мынадай жағдайларда міндеттемелер қысқа мерзімдік болып жіктелуі керек: оны ұйымның операциялық циклының қалыпты жағдайымен өтеу көзделеді; есепті күннен бастап 12 ай аралығында ол өтеу уақытына жатқызылады.

Қысқа мерзімді міндеттемелерге келесілер кіреді:

1. 
   қысқа мерзімді несиелер жәнеовердрафт;
   
2. 
   ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі;
   
3. 
   кредиторлық қарыздар:
   
   • 
     төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
     
   • 
     сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
     
   • 
     салық бойынша қарыздар;
     
   • 
     төленуге дивидендтер;
     
   • 
     негізгі шаруашылық серіктес тікпен оның еншілес серіктестері арасындағы қарыз;
     
   • 
     акционерлік қоғамның қызметкер тұлғаларының қарызы;
     
   • 
     басқа да кредиторлық қарыздар.
     
4. 
   төленуге тиісті есептелген шығындар;
   
5. 
   алдағы кезең табыстары;
   
6. 
   көрілмейтін жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.