ПоәК 042-14-3-01 20. 11/03-2012 Басылым №2 26. 09. 2012

Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» Заңы және «Қазақстан Республикасындағы валюта операцияларын жүргізудің Ережелері» валюта операцияларын жүргізу үшін негіз болып табылады.

Ұйымдардың шетелдік валюта түрінде алынатын табысы сол операция жасалған күнгі Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеген ақша айырбастау бағамы бойынша есептеліп, Қазақстан Республикасының ұлттық валюасы түрінде көрсетілуі тиіс. Бағам (курс) дегеніміз екі елдің ақша бірліктерінің өзара қатынасы.

Қазақстан Республикасындағы резидентгер мен резидент еместер жүргізген барлық валюта операциялары тек өкілетті банктер мен айырбастау пункттері арқылы ғана жүзеге асырылады. Өкілетті банктер мен айырбастау пункттеріне соқпай жүргізген кез келген операцияларға тыйым салынады. Айырбастау операцияларынан басқа валюта операцияларын жүргізу үшін, өкілетті банктердің бірінен, яғни есеп айырысу шоттары орналасқан жерде валюта шоттарын ашады. Соңғылары өздерінің қызметтерінен валюта операцияларын жүргізген кезде өткізілетін операцияларға қатысты кез кел-ген хабарлама мен құжаттарды талап етуге құқылы.

Валюта операцияларын жүргізген кезде клиентгер банктерге валюта операциялары туралы хабарлама мазмұндалатын тиісінше рәсімделген құжаттарды береді. Рұқсат немесе ұлттық банктің лицензиясы талап етілетін валюта операцияларын өткізген жағдайда клиенттер оған құжаттардың көшірмесін тапсырады.

Қазақстан Республикасында валютаны реттеудің негізгі органы болып Ұлттық банкі саналады. Кез-келген валюталық операцияны өкілетті банкісіз жасауға рұқсат етілмейді. Осындай операцияларды жасау үшін өкілеттік банктер заңды тұлғалар үшін валюталық шоттар ашады.

Валюта шоты бойынша жасалатын операциялар мына төмендегі құжаттармен рәсімделеді. Банк мөрімен кассир мен бақылаушылардың қойған қолдарымен куәландырылған банктік валюталық кіріс және валюталық шығыс ордерін толтыру үшін негіз болып табылады.

Қолма-қол валютаны беру тапсырмамен (валюталық шығыс ордерімен) рәсімделеді. Банк куәландырған тапсырманың (валюталық шығыс ордерінің) көшірмесі валюталық кіріс касса ордерін жазу үшін негіз болып табылады. Шетелдердегі бенефициярға (алушыға) валюта қаражаттарын аудару «Аударуға берілетін өтінішті» жазу арқылы рәсімделеді. Валюталық шот оның иесінің өтініші бойынша жабылады, содан соң осы өтінішін өзіне қызмет көрсететін банк мекемесіне жібереді. Шот жабылған жағдайда, сондай-ақ субъектінің атауы өзгерсе немесе шоттың номері өзгерген жағдайда шот иесі валюталық шоттағы қаржының қалдығын растайтын құжаты өтінішке қоса тіркеуге міндетті.

Жолдағы ақша аударымдарына сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден кассаға алынған, банк бөлімшелеріне енгізілген, почта бөліміне енгізілген, ұйымның ағымдағы банктік шотына енгізу үшін инкассаторға өткізілген табыс жатады.

Жолдағы ақшалардың қозғалысы жөніндегі ақпараттарды жалпылау және есептеу үшін 1020 «Жолдағы ақшалай қаражаттар» шоты арналған.

1020 «Жолдағы ақшалай қаражаттар» шоты бойынша сомаларды есепке алу үшін банк мекемелерінің, почта бөлімдерінің квитанциялары; банк инкассаторы түсімдерді өткізгеніне жолсерік тізімдемелерінің көшірмелері негіз болып табылады.

Ұйымдар ақшалай қаржыларын сақтауға банктен арнаулы шот ашуға болады. Бұл шотта ашылған аккредитивтегі ақшалай қаржылар, чек кітапшасындағы ақшалай қаржылар, банктегі арнаулы шоттардағы ақшалай қаржылар есептелінеді. Мұндай есеп айырысулардың есебі 1060 “Басқа да ақшалай қаржылар” шотында жүргізіледі. Ұйымдарда нақты ақшалармен қатар почта маркілері, демалыс емдеу орындарының жолдамалары, жол билеттері, сонымен қатар өкіметтің жәрдем ретінде берген қаражаттарын да осы шотта есептеледі. Сонымен қатар бұл шотта Ұйымға бюджеттен бөлінген белгілі бір мақсатқа жұмсауға тиісті қаржылар да есептеледі.

Аккредитивтің депоненттелген және депоненттелмеген түрлері ашылуы мүмкін. Сонымен қатар оның кері шақырылатын және кері шақырылмайтын түрлері болады.

Ақшалай қаржыларды түгендеу олардың сақтығын қамтамасыз ету, ақшалай операциялар бойынша операциялардың жүргізілуінің дұрыстығын тексеру мақсатында кәсіпорынның басшысымен бекітілген комиссиямен жүзеге асырылады. Түгендеу кезінде кассадағы ақшалардың және басқа да құндылықтардың нақты бары қаралады. Түгендеуде барлық ақшалай қаражаттар бойынша жүргізілген операциялардың толықтығы, дұрыстығы, нақты іс жүзінде бары және толтырылған құжаттардың дұрыстығы қаралады. Бағалықтардың нақты бары анықталып, құжаттардағы мәліметтермен салыстырылады. Түгендеу тізіміне барлық тексерілген құндылықтар жазылады. Түгендеу нәтижелерін шығарғанда ауытқулар, яғни артықшылықтар немесе жетіспеушіліктер анықталуы мүмкін . Мұндай артықшылықтар кіріске алынуы керек.

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1.Ақша қаражаттарына не жатады?

2.Есеп айырысулардың қандай нысандары бар?

3.Кассадағы есеп айырысулар бойынша қандай құжаттар толтырылады?

4.Есеп айырысу шотындағы ақшалардың есебі қай шотта жүргізіледі?

5.Валюталық операциялармен есеп айырысулардың есебі туралы не айтасыз.

6.Ақша қаражаттарын түгендеу жүргізудің тәртібі қандай?

1. Дебиторлық қарыздар, оның түрлері.

2. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулардың есебі.

3. Еншілес және қауымдастырылған ұйымдардың дебиторлық қарыздарының есебі.

4. Кәсіпорын жұмыскерлерінің дебиторлық қарыздар есебі.

5. Алдағы кезең шығындарының және берілген аванстар есебі.

6. Күдікті талаптар бойынша резервтер есебі.
1. Дебиторлық қарыздар, оның түрлері

Алынуға тиісті шоттарда ақшалай қаржыларға шағымдар, тауарлар және қызметтер және компанияның ақшасыз активтері жатады. Дебиторлық қарыздар ағымдағы және ұзақ мерзімді болады, яғни төленуге тиісті шоттардың төлеу мерзімінен және қарызды жоюдың күнінен тәуелді. Дебиторлық қарыздар шот-фактурамен расталады. Алынған вексельдер баланстық бабы арнайы қарыздық міндеттемелермен расталады.

Саудалық дебиторлық қарыздар – негізгі қызмет нәтижесінде сатылған тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушылардың міндететмелі сомалары. Саудалық емес дебиторлық қарыздар- басқа да қызмет түрлері нәтижесінде пайда болады.

Алынуға тиісті шоттар компанияның негізгі өндірістік қызметінің ағымында өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін клиенттің қарыз сомаларын көрсетеді. Бұл шоттар, сонымен қатар саудалық дебиторлық қарыздар деп аталады. Олар шот-фактуралармен ,кейбір жағдайларда жазбаша қарыз міндеттемелермен көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттарға жыл ағымында алынған келесі балнстық күн немесе компанияның операциялық циклі ағымында алынған сомаларды қамтиды. Көбіне қарызды жою мерзімі 30 күннен 60 күнге дейінгі кезең саналады. Алынуға тиісті кредиторлық сальдомен жеке шоттар қайта жіктелуі керек және олармен міндеттеме ретінде есеп беру қажет. Бұл кредиторлық сальдо дебиторлық қарызға жатпайды.Қаржылық талдаушыларды дебиторлық қарызды инкассациялау үшін қажетті күндердің орта саны қызықтырады. Дебиторлық қарыз онымен байланысты табыс болғанда ғана мойындалады. Ол алғашқы құннан күмәнді қарызға ақша жеңілдектері сатылған тауарлардың қайтарылуына түзетуге шегеруімен бағаланады. Нәтижесінде алынуға тиісті шоттардың таза құны анықталады. Проценттер сату және жою арасындағы мерзім қысқалығынан қабылданбайды.

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулардың есебі үшін 1210 “Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық қарызы” және 2110 “Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы” шоттарында жүргізіледі. Бұл шоттардың дебеті бойынша қарыздардың қалдығы және оның пайда болуы, ал кредитінен – жойылуы көрсетіледі.

Бұл шотта сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге көрсетілген және жөнелтілген өнімдер, қызметтер мен жұмыстар үшін есеп айырысу құжаттары төлемге банкпен қабылданған есеп айырысулар туралы ақпараттар көрсетіледі.

Сатып алушыларға көрсетілген есеп айырысу құжаттарындағы сомаларға 1210 шот дебеттеліп, 6010, 6210 шоттар кредиттеледі. 1210 шот сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен қарыздарын өтеу кезінде ақша қаражаттары есебінің шоттарымен корреспонденциялана отырып кредиттеледі.

1210 шотта алынған вексельдермен қамтамасыз етілген сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар да есептеледі.

Ұйым сатып алушылар және тапсырыс берушілерден аванстар алуы мүмкін. Алынған аванстар сомасы 3510 «Қысқа мерзімді алынған аванстар» шотының кредиті мен ақша қаражаты есебінің шоттарының дебеті бойынша көрсетіледі. Тапсырысты орындаудан кейін немесе өнімді тиегеннен кейін алынған аванс сомалары есепке жазылады. Бұл кезде 3510 шот кредиттеледі.

Сатып алушыларға өнім тиелгенде: Дебет шот 7010 Кредит шот 1320. Сатып алушыларға шот көрсетілген кезде 1210 шот дебеттеліп, 6010 шот кредиттеледі.

1210, 2110 тобының шоттары бойынша кредиттік айналымдар №11 журнал-ордер тіркелді, ал бухгалтерияда сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар есебі бойынша тізімдемеде жүргізіледі. Тізімдеме сатылған өнімдер бойынша шот-фактураларды жинақтау және топтау үшін және сатып алушылармен оларды уақытылы төленуіне бақылауды жүзеге асыру үшін жүргізіледі.
3. Еншілес және қауымдастырылған ұйымдардың дебиторлық қарыздарының есебі

Еншілес ұйым бас компанияның бақылауындағы ұйым болып табылады.

Тәуелді ұйым инвестордың ықпалынан тәуелді болады және оның еншілес емес, бірігіп бақыланатын заңды тұлға да болмайды.

Еншілес (тәуелді) серіктестердің қарыздарын есепке алу үшін 1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары" және 1230“Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары", 2120 "Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары" және 1230 “Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары" шоттары арналған.

Бұл шоттарында еншілес, тәуелді және бірлескен ұйымдардың ағымдағы дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетіледі.

1220, 1230 шоттарда еншілес, тәуелді және бірлескен ұйымдармен ағымдағы есеп айырысудың барлық түрлері жөніндегі ақпараттар жинақталып қорытылады (балансаралық есеп айырысу). Бұл шоттар-негізгі, активті, күрделі; әрбір еншілес, тәуелді және бірлескен ұйымдар бойынша талдамалық есеп осы шоттардың көмегімен тізімдемелерде немесе машинограммада жүргізіледі. Кредиттік айналымдары №11 журнал-ордерде тіркеледі.

3. 
   Кәсіпорын жұмыскерлерінің дебиторлық қарыздар есебі
   

Есеп беруге тиісті тұлғалар деп іс-сапар шығындарына немесе шаруашылық шығындарға ақшалай аванстар алған кәсіпорын жұмыскерлерін айтады. Нақты ақшаны кәсіпорын жұмыскерлері алдын ала берілген аванстар және пайданылмаған сомаларды кассаға тапсыру бойынша есептерді көрсеткеннен кейін алады.

Ақша кәсіпорын басшысы бекіткен есепке сай көлемде беріледі. Аванс тек қана басшының жарлығымен есеп берілетін сомадан шығын жасау жүктелген қызметкерлерге ғана шығын шығаруға нақтылы қажеттілік туған жағдайда ғана, сондай-ақ қызмет бабымен іссапарға жұмсалған адамдарға ғана беріледі.

Қызмет бабымен іс-сапарға баруға ақша іссапарға жіберілетін адамға тиесілі соманың көлемінде іссапар орнына бару және қайту жолына төлеуге, тәуліктік шығындарды және іс-сапар мерзіміне үй-жай жалдауға шығатын шығындарды төлеуге беріледі. Есеп берілетін соманы жұмсау құжаттарымен айғақталып белгіленген мерзімде бухгалтерияға ұсынылатын аванс есептерімен расталады.

Жұмыскерлердің қарыздары есебі бойынша шоттар корреспонденциялары

1250, 2150 шоттарының кредиттік айналымдары №7 журнал-ордерге тіркеледі.

Алдағы кезең шығындарының есебі дегеніміз есеп беру кезеңінде шығарылған бірақ келесі есеп беру кезеңінің шығындарына жатқызылатын шығындар. Оларға:

• 
  алдын-ала төленген сақтандыру сомалары,
  
• 
  келесі кезеңге жазылған газет-журналдар және басқа да ақпарат құралдарының құны,
  
• 
  жалдық төлемдер,
  
• 
  маусыммен жұмыс істейтін өндірістердің маусымдық шығындары
  
• 
  алдын-ала төленген телефон төлемдері,
  
• 
  коммуналдық төлемдер және т.б.
  

Мысалы, 15.11.2006 жылы кәсіпорын 2007 жылға басылымға 96000 теңге төледі. 96000 теңге төленгенімен, ол ағымдағы 2006 жылдың шығындары ретінде танылмайды, өйткені қызмет 1.01.07- 31.12.07 аралығында көрсетіледі.

15.11.06 жыл

Дебет шот 1620 96000

Кредит шот 1030 96000

2007 жылы ай сайын қаңтардан желтоқсанға дейін бірдей мөлшермен (1/12) келесідей жазбамен жойылып отырады:

Дебет шот 7210 «Әкімшілік шығындар»

Кредит шот 1620 «Алдағы кезең шығындары».

2007 жылы қаңтардан желтоқсанға дейін бірдей үлеспен (1/12 бөлігі) алдағы кезең шығындарын 1620 «Алдағы кезең шығындары» шотының кредитінен 7210 «Әкімшілік шығындар» шотының дебетіне қажетсіздендіріп отырады.

Жылдың соңына дейін барлық алдағы кезең шығындары бірдей мөлшерде есепті кезеңнің шығындары ретінде танылады.

1620, 2920 «Алдағы кезең шығындары» шоттарының кредиттік айналымдары №10 журнал-ордерде тіркеледі.

Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 1610 «Қысқа мерзімді берілген аванстар» және 2910 «Ұзақ мерзімді берілген аванстар» шоттарында жүргізіледі. Бұл шоттарда тауарлы-материалдық құндылықтарды жеткізуге, тапсырыс берушілерден олардың ішінара дайын болуына қарай қабылданған өнімдер, жұмыс және қызмет бойынша төлем жасауға берілген аванстар бойынша көрсетіледі. Аванс берілген жағдайда 1610, 2910 шоттары дебеттеледі және 1030 және т.б. шоттары кредиттеледі. Пайдаланылмаған аванстарды қайтару 1010, 1030 шоттардың дебеті және берілген аванстар есебі бойынша шоттардың кредитімен бейнеленеді.

Алдын ала берілген аванстар есебінен жабдықтаушылар мен мердігерлер қарызының азаюы 3310, 4110 шоттарының дебетімен және берілген аванстар шоттарының кредитімен көрсетіледі.
6. Күдікті талаптар бойынша резервтер есебі

Күдікті қарыздар бойынша резервтер қайтарылуы сенімсіз берешек дебиторлық қарыздарды есептен шығаруға байланысты болуы мүмкін шығындарды жабу үшін жасалады. Қорларды есепке алу 1290 “Күдікті талаптар бойынша резервтер” шотында жүргізіледі.

Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде, ал егер мерзім белгіленбесе, онда бұл үшін қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар есептеледі. Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеудің деректерінің негізінде жасалады. Ұйым күдікті қарыздар бойынша резервтерді басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен, сондай-ақ жекелеген жеке тұлғалармен есеп айырысу арқылы жасайды.

Резервтерді құру келесі шоттар байланысымен бейнеленеді:

Дебет шот 7440 «Резервтерді құру және сенімсіз талаптарды жою бойынша шығындар»

Кредит шот 1290 “Күдікті талаптар бойынша резервтер”.

Баланстан дебиторлық қарыздарды қажетсіздендіруде 1290 шот дебеттеледі және 1210, 2110, 1280, 2180 шоттар кредиттеледі. Резерв сомасын корректировкалауда ресерсивті жазба жасалады: Дебет шот 1290 Кредит шот 7440.

Салыстыру принципі күдікті дебиторлық қарыздардан зияндар стау болған кезеңде мойындалғандығын талап етеді.

Күдікті талаптарды бағалаудың екі әдісі бар:

1. 
   Таза сатудан несиеге пайыз әдісі;
   
2. 
   Төлем мерзімдері бойынша дебиторлық қарыздар есебі әдісі.
   

Мысал.

(мың теңге)

Тауарларды сатудан табыс	900 000
Сатылған тауарлардың қайтарылуы	60 000
Сатулардан жеңілдіктер	7 000
Күдікті талаптар бойынша резерв	4 000

Өткен жылдарға келесідей мәліметтер бар болса:

Бұдан 2006 жылға күдікті талаптар бойынша резерв сатудың таза құнынан 1,8 пайыз мөлшерінде есептеледі.

(900000 – 60000 – 7000)=149940;

Дебет 7440 149940

Кредит 1290 149940

Сонда 1290 “Күдікті талаптар бойынша резервтер” шотында қалдық 153940 тең болады (4000+149940).

Екінші әдіс таза дебиторлық қарызға негізделген. Ол таза дебиторлық қарызды есептеу үшін 1290 шот бойынша қажетті қалдықты анықтауға мүмкіндік береді.

Алдымен алынуға тиісті барлық шоттар төлем мерзімі бойынша топтастырылады. Мысалы, «Аяжан» компаниясы алынуға тиісті шоттар бойынша келесідей мәліметтері болды.

(мың теңге)

Төлемнің әрбір мерзімі үшін күдікті талаптардың болжанатын пайызы тағайындалады.

«Аяжан» компаниясы

Болжанған күдікті қарыздар 31.12.06

Басқаша айтқанда, жалпы 10000 мың теңге жалпы сомадан 536 мың теңгеге қарыз төленбейді.

Егер 1290 шотта сальдо болса, проводка бермес бұрын, соны ескеруіміз керек:

а) 1290 шотта кредиттік сальдо 100 000 теңгені құрады, яғни күдікті талаптар бойынша шығындар 436 мың теңге сомасына мойындалады (536-100).

б) 1290 шотында 25 мың теңге сомасына дебеттік қалдық болды, оны болжанған күдікті қарыз сомасына қосылады және резерв 786 мың теңгені құрады (250+536).

Дебиторлық қарыздың мерзімі біткен соң баланстық шоттан «Төлем қабілеттігі емес дебиторлардың зиянына қажетсіздендірілген зиян» баланстық шотына қажетсіздендірілді.

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Дебиторлық борыштар деген не?

2. Дебиторлық қарыздардың қандай түрлері бар?

3. Күдікті дебиторлық борыштар туралы не білесіз.

4. Алдағы кезең шығындарына қандай шығындар жатады?

5. Берілген аванстардың есебі қандай шоттарда жүргізіледі?