ПоәК. 042. 14-3- 04 20. 13/03 2012 Баспа №1, 28. 08. 2012

050510 «Мемлекеттік және жергілікті басқару»мамандығы студенттері үшін

1. 
   Глоссарий
   
2. 
   Дәрістер
   
3. 
   Практикалық сабақтар
   
4. 
   Студенттердің өздік жұмысы
   

Олай болса, аймақ экономикасы пәні жан-жақты, ол келесі құрамнан тұрады:

• 
  Жеке аймақ экономикасы;
  
• 
  Аймақ арасындағы экономикалық байланыс;
  
• 
  Аймақтық жүйелер;
  
• 
  өндіріс күштерін орналастыру;
  
• 
  экономикалық өмірдің аймақтық аспектілері.
  

Макроаймақтар жүйесінің негізгі звеносы болып-ол ел шаруашылығының тұтас аймақтық бөлігі, оның өзінің өндірістік арнайы және мықты ішкі экономикалық байланысы болады.

Ірі экономикалық аймақтар өзінің кең шаруашылық кешенімен айрықшаланады, және доғары деңгейдегі мамандануымен ерекшеленеді. Онда 2/3 бөлігі ішкі аудандық байланыс теміржол көлігімен жүк тасымалдау болып табылады.

2. Мезоаймақтар – республика, областар болып табылады.. Қазақстанда мұндай 14 аймақ бар. Экономикалық қатынаста оларда мамандандарылған кешен, бірақ оның құрамында шектелген сала және экономикалық байланыстан тұрады. Басқа сөзбен айтқанда, бұл республикалар және облыстар ұлттық бірлік ретінде ғана құрылмаған, ол аймақтық еңбек бөлінісін қоғамдық жүйедегі шаруашылық кешен ретінде қарастырылады. Практикада мезоаймақ арасында ішкі аудандық шаруашылық зоналарын ұсынатын эконмикалық аудандарды қарасытруға болады.

3. Микроаудандар – ел шаруашылығының аймақтық құрылымында алғашқы аймақтық звеноны ұсынатын, әкімшіліктік, аудандар, қалалар және ауылдық және қалалық әкімшіліктер.

Тақырып 2 Аймақ экономикасы және ел шаруашылығын ұйымдастырудың жалпы шарттары және факторлары

Аймақ бойынша экономиканы ұйымдастырудығ объективті негізі болып қоғамдық еңбек бөлісінісі табылады. Ол қоғамның материалдық қанағаттануын және қоғамдық еңбектің өнімділігін арттыруға ықпал етеді.

Әрбір аймақ – ҚР субъектісі. ( Астаны және Алматыдан басқасы) әкімшіліктік аудандарға бөлінеді. Бұдан басқа әкімшілік-аймақтық бөлініске қала, қалалық аудандар және округтер, қалалық типтегі поселоктар, ауыл, селолар жатады.

ҚР Конституциясының баптарына сәйкес мемлекет жүргізуге құқылы:

• 
  ҚР Конституциясына қабылдау және өзгерістер енгізу, олардың орындалуын бақылау;
  
• 
  ҚР әкімшіліктік құрылысы;
  
• 
  Адамдардың құқығын қорғау және реттеу, ұлттық құқығын қорғау және реттеу;
  
• 
  Заңды, орындаушы және соттық биліктің аймақтық жүйесін құру;
  
• 
  Аймақтық мемлекеттік жекеменшік және оны басқару;
  
• 
  Мемлекеттік, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, мәдени және ұлттық дамытудағы аймақтық-аумақтық саясаттың негізін бекіту;
  
• 
  Біркелкі нарықтың құқы негізіг құру, қаржы, валюталыө, несиелік, кедендік реттеу, ақшалай эмиссия, баға саясатының негізі; установление
  
• 
  Аймақтық, облыстық, бюджеттік; салық және салық жинақтары, аймақтық дамыту қоры;
  
• 
  Аймақтық энергетикалық жүйелер, ядерлік энергетика, бекітетін материалдар; көлік, байланыс жолдары, ақпарат және байланыс; космостағы іс-әрекет;
  
• 
  ҚР сыртқы саясаты және халықаралық байланыс; соғыс сұрақтары және бейбітшілік;
  
• 
  Қазақстанның сыртқы экономикалық байланысы;
  
• 
  Қорғаныс және қауіпсіздік;
  

1) өсу қарқынынан асып кететін аумақ құру;

2) Қазақстанның экономикалық кеңістікке әлемдік шаруашылық жүйесімен интеграциялануы орталық азияттық сауда-экономикалық және сервистік-технологиялық орталық ретінде.

3)ауданның өмір сүру әрекеттреә үшін жоғары экономикалық және жағымды ортасында экономикалық және еңбек ресурстарын концентрациялау.

Аймақ шаруашылығының күрделі салалық және аймақтық құрылымы бар.

Салалық құрылым- нақты өзара байланысы және пропорциясын сипаттайтын салалық шаруашылық кешенінің жиынтығы болып табылады.

Біртұтас шаруашылық кешенінің бірлігі материалдыө өндіріс саласын, онда жалпы халық санының 68,7% жұмыс істейді.

Өндірістік салаға жатады:

• 
  Тұтынушы-өндіріске, ауылшаруашылығна, құрылысқа материалдық игілік жасайтын сала;
  
• 
  Тұтынушы-көлік, байланысқа материалдық игілік жасайтын сала;
  
• 
  Кеңес салсында, сауда, қоғамдық тамақтану, материалдық-техникалық қамту,, тарату, дайындау саласындағы өндірісті процесспен байланысты сала.
  

Өндірістік емес салаға жатады:

• 
  тұрмыстық-коммуналдық, және тұрғындарға тұрмыстық қызмет көрсету;
  
• 
  жолаушылар көлігі;
  
• 
  байланыс;
  
• 
  денсаулық сақтау, денешынықтыру;
  
• 
  просвещение;
  
• 
  мәдениет
  
• 
  ғылым;
  
• 
  несиелеу, қаржыландыру және сақтандыру;
  
• 
  басқару;
  
• 
  қоғамдық ұйымдар.
  

• 
  қазбалы. Ол шикізаттарды, теңіз өнімдерімен байланысты салалар;
  
• 
  өңдеуші, ол өнімді өндіретін, яғни ауылшаруашылығы өнімдері, орман шаруашылығы өнімдері жартылай өнімдерді өңдеу бойынша кәсіпорындар жатады.
  

- сала экономикасын әртараптандыру жолымен және шикізат қалдығын дамыту жолымен тұоақты дамуға қол жеткізу.

-  бәсекелстік қабілеттілігі жоғары және экспортқа шығатын өнімдер шығару, қызмет көосету саласында және өңдеуші салаларда.

- мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясатты белсенді жүргізу.

- ары қарай қаржы нарығын дамыту, және білім беру монополияға қарсы, инфрақұрылым саясатын жетілдіру.

- экономиканың және басқарудың барлық саласында әлемдік стандартқа қол жеткізу.

Өндірістік, әлеуметтік, нарықтық инфрақұрылым құруға енетін қызмет көрсету саласының кешенін дамыту.

Инфрақұрылым саласының қызметтері маманадандыру саласының қажеттілігін қамту және аймақ тұрғындарының қажеттілігін қамтамсыз ету болып табылады.

Аймақ салаларының арасында келесі сала түрлері бар:

• 
  өндірістік инфрақұрылым (құрылыс, көлік, байланыс);
  
• 
  әлеуметтік инфрақұрылым (тұрмыстық –коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт және тағы басқалары);
  
• 
  нарықтық инфрақұрылым (сауда, банктер, биржалар, сақтандыру компаниялары және басқалары).
  

Көлік – барлық көлік құралдары түрлерінің, техникалық қондырғылардың, яғни адамдарды және жүктерді тасымалдатын байланыс жолдарының жиынтығы. Көлік сол топқа жатуы мен және кеңістік ортасы бойынша жіктеледі:

• 
  жалпы қолданылатын көлік;
  
• 
  өнеркәсіптік көлік;
  
• 
  жекеменшік көлігі.
  

Байланыс (ақпараттық коммуникациялық) –ақпаарт беру үшін әртүрлі коммуникациялардың жиынтығы болып табылады.

Байланыс түрлері:

• 
  почталық байланыс;
  
• 
  электробайланыс: жерлік және космостық. Ол өзіне проводтық байланыс, радиобайланыс, оптикалық байланыс;
  
• 
  фельдъегерлік байланыс.
  

Өндірістік ифрақұрылым кешенді дамиды. Аймақта инфрақұрылымды дамытудың формаларыны бірі болып арнайы аумақтар деп аталады.

Мұндай аумақтар көптеген елдерде бар. (АҚШ, Великобритания, Франция, Турция, Испания, Россия және басқалары). Арнайы аумақтардың түрлері:

• 
  еркін сауда аумағы;
  
• 
  өндірістік-енгізу;
  
• 
  техника-өндірістік;
  
• 
  сервистік;
  
• 
  кешенді;
  
• 
  сауда-өндірістік;
  
• 
  ғылыми-өндірістік орталық;
  
• 
  инновациялық;
  
• 
  еркін кәсіпкерлік аумағы.
  

Қалалардың экономикалық базасын талдай отырып, олардың салалық құрылымы қалалардың 5 типін бөліп көрсетті:

1. Қалалар - өнеркәсіптік орталық.

1. 
   Пайдалы қазбалары бар қалалар – 14 қала:
   

Мұнай және газ– Жанаозен, Кульсары, Аксай;

Металл алатын – Зыряновск, Каражал, Лисаковск, Аркалык, Текели, Хромтау;

Басқа шикізат түрін алатын қалалар – Жанатас, Каратау, Житикара.

2. 
   өңдеуші өнеркәсібі бар қалалар – 9 қалалар:
   

металлургиялық өнеркәсіп – Аксу;

машина жасау, құрылыс, тігін және тамақ өнеркәсібі – Макинск, Ерейментау, Капшагай, Ленгер, Аральск.
Экологиялық қауіптіліктің қайнар көздері:

Жалпы қалалық тазарту ғимараттарының жоқтығы, свалкалар;

Су құбырларының төмен жағдайы;

Кәсіпорын қалдықтарының көп болуы;

Қатты жанар маймен жұиыс істейтін котельнилердің шығаратын қалдықтарының көп болуы.

Шағын қалалрдың дамуын шектейтін негізгі мәселелер және факторлар:

Шағын қалалардың экономикасын және әлеуметтік саласын талдай отырып, келесі негізгі мәселелер анықталды. Оған жататындар:

Шағын қалаларды дамыту бағдарламасының және тиімді стратегиясының жоқтығы;

Дамытуға қаржының жоқтығы, жоғары органдарға бюджеттің тәуелділігі;

өмір сүру деңгейінің және сапаның төмендігі;

жұмыссыздықтың жоғары деңгейі;

өндірістік және көлік инфрақұрылымы обьектілерінің тозуының пайызының жоғары болуы;

экономиканың барлық саласында білікті мамандар және жұмысшылардың жетіспеушілігі;

экологиялық мәселелер.

Осы тапсырмаларды және мәселелрді шешу үшін ҚР шағын қалаларын дамыту бағдарламасы жасалды. Бағдарламаның мақсаты- шағын қалалардың дамуына әлеуметтік-экономикалық дамуына жағдай жасау болып табылады.

Бағдарламаның негізгі тапсырмасы:

Олардың типіне байланысты шағын қалалардың негізгі бағыттарын дамытуды анықтау;

Экономиканың нақты секторын дамытуға және халықтың жұмыспен қамтылуына бағытталған шараларды анықтау;

өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға бағытталған шараларды анықтау;

тиімді инвестицияны тартуға бағытталған шараларды анықтау.

Шағын қалаларды дамытудың негізгі бағыттары болып табылады:

Диферсификациялау жолымен экономика құрылымын жетілдіру;

Қалалың мамандану құрамын жетілдіру;

шағын қалаларға жақын минералды-шикізат қорларын игеру;

кадрлық потенциалын қайта құру;

шаығ кәсіпкерлік субьектілерін қолдау.

Аймақтық экономика мезодеңгей ретінде – макро және микро деңгейдегі орта звено. Аймақтық басқарудың үш сапектісін бөліп қарастыруға болады: аймақ пен мемлекет арасындағы қарым қатынас; аймақ және жергілікті өзін өзі басқару арасындағы қарым қатынас; аймақты кешенді дамытуды қамтамасыз ету біртұтас шаруашылық механизмі ретінде болады.

• 
  халықтың өмір сүру деңгейінің және салтының мемлекеттік және басқа стандартқа сәйкес келуі;
  
• 
  аймақтық бюдеттік қаржылық және басқа материалдық қайнар көздерінің саны;
  
• 
  қолда бар қорларды қолдану үшін потенциалды мүмкіндіктер, еңбекті салу орны;
  
• 
  ішкі және аймақ аралық байланысты дамыту үшін инфрақұрылым саны;
  
• 
  аймақтың табиға ресурстық және экологиялық потенциалы;
  
• 
  қоғамдық саяси және ұлттық этникалық жағдайлардың тұрақтылығы.
  

Аймақтық дамытудың негізгі мақсаттарын бөліп көрсетейік:

• 
  стратегиялық (түсу және тұрақты сипатта);
  
• 
  ұзақсерзімді (аймақтың жеке салалары бойынша);
  
• 
  орта мерзімді (салалық және функционалды типте);
  
• 
  тактикалық (жеке қызметтерді, обьектілерді, аймақтық шаруашылықтарды дамыту бойынша нақты тапсырмалар.
  

Аймақтың бюджеттік тиімділігін арттыру – аймақтық бюджеттік сальдоның оңтайлы өзгеруі, немесе инвестиция табыстың өсуіне әкелуі керек, немесе аймақтық бюдет шығынының төмендеуіне әкеледі.

Муниципалдық өкілдікті органдарға өз міндеттерін атқару үшін белгілі бір мүліктік және қаржы бюджеттік құқықтар беріледі.

Тәжиребі көрсеткендей осы құқықтарды ресурспен муниципалдық қаржы қамтамасыз етеді. Оған жергілікті бюджеттер (ҚР - облыс, аймақ, қала, ауыл, село бюджеттері) және аймақтың мұқтажын қанағаттандыру үшін пайдаланылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы кіреді. Муниципалдық қаржы тұрғын халыққа әлеуметтік-мәдени және коммуналдық-тұрмыс қажетін өтеу қызметтімен байланысты шараларды қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Сөйтіп, муниципалдық қаржы ол муниципалдық құрылымдардың экономикалық және әлеуметтік дамуына жұмсалатын ақшалай қаражат қорын, ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуді жүзеге асыруға ықпал ететін экономикалық қатынастар.

Муниципалдық қаржы арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асырады. Жергілікті өкімет органдарына бюджет қаржысын беру арқылы білім беру, денсаулық сақтау, тұрғын халыққа коммуналдық қызмет көрсету, құрылыс жүргізу мен және жолдарды қалпында сақтау істерін қаржыландырады.

Муниципалдық қаржының көмегімен мемлекет тарихи, географиялық, әскери және басқа жағдай нәтижесінде экономиклық және әлеуметтік дамуы бойынша Қазақстанның басқа аймақтарынан артта қалған аймақтардың экономикалық және әлеуметтік даму денгейлерін теңестіре алар еді. Осындай артта қалушылықты жеңіп шығу үшін аймақтық бағдарламалар әзірленуге тиіс. Оларды жүзеге асыруға қажет қаржы тиісті әкімшілік-аймақтық бөліністердің бюджет кірістері көздерінен, сондай-ақ жоғары бюджеттер салығынан жинақталады. Муниципалдық бюджеттерге аймақтық салықтардан қаржы аударылады, сондай-ақ субвенциялар бөлінеді, яғни денсаулықты сақтау, жол құрылысы, коммуналдық объектілердің және дамуының т.б. жоғары құрылымдар бюджетінен бөлінетін қаржы ресурстары.

Муниципалдық қаржы ресурстарының көздері

Муниципалдық қаржыны пайдаланудың басты бағыты әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымның қаржысымен қамтамасыз етілуі болып табылады. Муниципалдық қаржыландырудың көзі - бюджет қаржылары мен шаруашылық жүргізу субъектілерінің қаржысы (кәсіпорын, ұйымдар) болып саналады. Муниципалды қаржылардың құрамдас бөлігі - жергілікті бюджеттер. Бүгінгі таңда жергілікті аймақтарында өндірістін және өндірістін емес салалардың кешенді дамуын бұрын соңды болмаған дәрежеде қамтамасыз етуге міндетті. Олардың аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы үйлестіруші рөлі де артады. Бұл жергілікті органдардың қаржы базасын одан әрі кеңейту және нығайту, муниципалдық құрылымдардың қаржы ресурстарын қалыптастыру және пайдалану тәсілдерін жетілдіру мен тығыз байланысты аса маңызды проблемаларды шешудің қасиетін туғызады.

Муниципалдық қаржы түйінінің бірі - шаруашылық жүргізетін субъектілердің қаржысы болып табылады. Оған:

-біріншіден, муниципалдық меншікке кіретін кәсіпорындардың қаржы ресурстары жатады. Көбінесе ол коммуналдық кәсіпорындар,

-екіншіден, ол кәсіпорын, фирма, ұйымдардың әлеуметтік-мәдени және тұрғын үй-коммуналдық объектілері қаржыландыруға пайдаланылатын қаржы ресурстары.

Шаруашылық жүргізетін субъектілер өз қызметкерлерін әлеуметтік тұрғыда қолдау мақсатымен үй, пәтер, мектепке дейінгі балалар мекемесін, әдістемелік мекемелерді және демалыс объектілерін сатып алады немесе салғызады. Тіпті муниципалдық қаржысынаң жалпы көлемінде кәсіпорындардың едәуір қаржысы әлеуметтік дамуға жұмсалады.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында жергілікті органдарға өзіне қарасты аймақта шаруашылық және мәдени құрылысты басқару саласында үлкен құқық берілген. Олар құрылысты, коммуналдық шаруашылықты, білім беру, денсаулық сақтау ісін басқарады; ауыл, қаланы өркендету шараларын жүзеге асырады; жол құңысы саласындағы жұмысты ұйымдастырады.

Муниципалдық өкілдікті және атқару органдарының өз аймақтарындағы экономикалық және рухани даму саласындағы шешімін күткен міндеттерді орындаудағы рөлін одан әрі арттыру қажет. Осының бәрі олардың құқықтарын кеңейтіп, материалдық техникалық базасын нығайтуды талап етеді. ҚР 1992 жылдың 13 қантарындағы «Жергілікті өзін-өзі басқару туралың Заңында осы мәселердің бәрі тілге тиек етілген. Осы Заңда жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізгі көрсетілген. Оған аймақтың табиғи ресурстары, коммуналдық меншік, сондай ақ жергілікті бюджетке кіріс кіргізу көзді болып табылатын меншіктің басқа түрлері кіреді.

Жергілікті өкімет органдары және аймағында орналасқан кәсіпорындардың өзара реттеледі. Ол қарым-қатынастар келісіл негізінде жүзеге асады. Барлық кәсіпорындар жергілікті бюджтті толықтыру ісіне өз кірісінің бөлігін беру арқылы қатысуға міндетті. Жергілікті өкімет органдарына өзінен жоғары органдармен келіспей ақ, кәсіпорын құру, аймақ қансеттілгін қанағаттандыру мақсатымен олардың бағытын өзгертуге, аймақтың жергілікті шаруашылықты басқарудың және аймақ аралық, салалық және сала аралық органдарын құнуға құқылы.

Заңға сәйкес, жергілікті өкімет органдары өздеріне берілген өкілеттін шамасында аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуынан, жоспарларын өздері әзірлейді.

Жергілікті өкімет органдарының жаңа құқықтарында валюталық өзін-өзі ақтау принципі негізінде сыртқы-экономикалық қарым-қатынас жасауға жол ашты. Жергілікті өкімет органдары өз аймағында орналасқан кәсіпорындардың осындай байланыстарынын кеңеуіне, экспорттық базаны сыртқы рынокта бәсекеге түсуге қабілеті бар өнім, өндіру жұмыс, қызмет көрсету жөніндегі шараларды жүзеге асырады.

Тиісті аймақта құрылып пайдаланылатын қаржы ресурстарының жалпы көлемін анықтау үшін жергілікті өкімет органдары аймақтық жиынтық қаржы балансын жасайды. Ал мемлекеттік және қоғамдық орган кәсіпорын мекеме мен ұйымдар жергілікті өкімет органдарына осы балансты әзірлеуге қажет мәлімет береді.

Тұрғын халықты әлеуметтік тұрғыдан қорғау мақсатымен өкімет органдарына ағымдағы шығындар бөлігінде жергілікті бюджеттің ең төмен мөлшерін ұстау құқығы беріледі. Ол жергілікті бюджеттің былтырғы шығындары деңгейіп сақтай отырып, жоғарғы органдар шешімдерінен туындайтын шығындарды ескере отырып жасалады.

Жергілікті өкімет органдары қаржы ресурстарының бюджеттік тыс қорын, валюталық қорын құрып, пайдалануға, жергілікті өкімет органдары мен кәсіпорындарды қаржысын жалпы аймақтың шараларды қаржыландыру үшін біріктіруге құқылы.
Тақырып 8. Аймақты дамытудағы маркетингтік тәсіл
Меңгеруші маркетингі кешенінің негізгі тауарлар, жергілікті жерде тауар сатуды ұйымдастыру, жарнама, тауар өткізуді ынталандыру, баға және тауарды бөлу сияқты элементтеріне қатысты нақты стратегияларды жалпы баяндауы тиіс. Әр стратегияны жоспардың алдыңғы бөлімдерінде атап көорсетілген қауіптер, мүмкіндіктер мен негізгі проблемалар қалай ескертілетіні тұрғысынан дәлелдеу қажет.

Сонымен қатар меңгеруші барлық стартегияларды жүзеге асыру үшін қажет бюджеттін мөлшерін дәл көрсетуі тиіс. Меңгеруші анағұрлым жоғары бюджет өткізудің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ететінін ықтимал екендігін, алайда оған жоғары ренбельділікті қамтамасыз ететін бюджет керек екенін біледі.

Маркетингінің стратегиясын мына сауалдарға жауап беретін іс-бағдарламасына айналдыру қажет.

1. 
   Не істелінеді?
   
2. 
   Бұл қашан істелінеді?
   
3. 
   Оны кім істейді?
   
4. 
   Мұның құны қанша болмақ?
   

Іс-шаралар жоспары меңгерушіге пайда мен залалды болжайтын бюджет құруға мүмкіндік береді. Ұсынылып отырған бюджетті басшылар жан-жақты қарап, бекітеді немесе өзгертеді. Бекітілген бюджет материал сатып алу, өндіріс кестелерін жасау, жұмыс күшіне қажеттілікті жоспарлау және маркетингілік шараларды жүзеге асырудың негізі болады.

Жоспардың соңғы бөлімінде барлық белгіленген шаралардың орындалу барысын бақылау тәртібі баяндалады. Әдетте бюджет қаржысын және оны жұмсау мақсатын ай немесе тоқсанға бөліп көрсетеді. Сонда басшылар уақыттың әр және мерзімі шеңберінде қол жеткізген нәтижелерді бағалап, алдына қойылған мақсатқа жете алмаған өндірістерді айқындай алады. Осы өндірістердің меңгерушілер түсінік беріп, жағдайды түзету үшін қандай шара қолданатынын көрсетуге тура келеді.

Пайданы оңтайландыру негізінде жоспарлау.

Мақсатты пайда көрсеткіштерінің негізінде жоспарлау міндетті түрде мейлінше үлкен пайданы емес, қанағаттанарлық пайда алуды қамтамасыз етеді. Пайданы оңтайландыру меңгерушіден тауар сату көлемі және маркетингінің құрамына кіретін шаралардың өзара байланысын жете түсінуді талап етеді.

Өткізу реакциясының функциясы – маркетингі жүйесінің бір немесе бірнеше элементтеріне жұмсалатын шығындардың деңгейі әр түрлі болғанда белгілі бір мерзім ішінде тауар сатудың ыңтымал көлемін болжау.

Маркетингі кызметінің меңгерушісі өткізу реакциясының функциясына өз фирмасының жұмысына қатысты қалай алдынала баға бере алады? Мұны үш тәсіл арқылы іске асыруға болады.

Біріншіден, меңгеруші өткен сауда және маркетингтік өзгермелі жүйесінің деңгейлері жайында мәлімет жинайдыда, статистикалық әдістің көмегімен өткізу реакциясының функциясын бағалайды. Бұл статистикалық әдіс. Екіншіден, маркетингілік шығындар деңгейін өзгертіп отыруды және бөлудің географиялық немесе өзге бірліктеріне бөлу және өткізу көлемдерін өлшеуді талап ететін эксперименталды әдіс.

Үшіншіден, сараптау әдісі бар. Шағындардың қажетті деңгейіне жеткенде сарапшылардың дәлелді ұсыныстарын басшылыққа алады.

2003 жылдан бастап Қазақстанда экономиқалық жоспарлаудың жаңа жүйесі қолданылады, яғни барлық индикативтік және бюджеттік жоспарлар 3 жылға арналып, өзгермелі принцип бойынша жасалады. Қазақстан республикасының экономика және сауда министрлігінде Қазақстан республикасының 2005-2007 жж. арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді индикативтік жоспарын әзірлеудің методологиялық негіздері бойынша республикалық мәжіліс өтті. Мәжіліске министрліктер мен ведомстволардың, ұлттың компаниялардың (республикалық мемлекеттік кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдардың). Астана және Алматы қалалары, облыс әкімдерінің орынбасарлары қатысты. Бюджеттік жоспарлаудың орта мерзімді кезек ауысыу және бюджетті ағымдағы және даму бюджеті деп бөлінуі экономиқалық және бюджеттік жоспарлау процесін үйлестіру үшін. Экономикалық жоспарлаудың жаңа жүйесі болжау, стратегиялық, экономиқалық және бюджеттік жоспарлау процестерің методологиялық бірлігін қамтамасыз етуді көздейді.

Маркетингілік бақылау.

Маркетингі жоспарларын іске асыру барысында күтпеген жағдайлар пайда болатынына байлынысты, маркетингі бөліміне олардың орындалуын үнемі бақылауға алу қажет. Маркетингтік бақылау жүйелері фирма қызметінің тиімділігіне жету үшін қажет.

Маркетингтік бақылаудың үш түрін атап көрсетуге болады.

Жылдық жоспардың орындалуын бақылау маркетингі мамандары ағымдағы көрсеткіштерді жылдық жоспардың бақылау көрсеткішімен салыстырып, қажет жағдайда істі дұрыс жолға қою шараларын қолданады. Пайданы бақылау түрлі таурлар, нарық аумақтары, сегментері және сауда арналарының нақты рентабельділігін анықтауды талап етеді.

Стратегиялық бақылау фирманың бастапқы стратегиялық жағдайының нарық мүмкіндіктеріне сәйкестігін үнемі тексеріп отыруды талап етеді.

Фирма үшін жоспарлау қызметінің жөғарғы сатысы болып табылады, ол тәртіпті нығайту, өнімді өткізуді және пайданы молайтудың жолы.

Жоспарлау екі бөлімнен құралады – стратегиялық жоспарлау және маркетингілік жоспарлау.

Бақылау – маркетингілік стратегиялық жоспарларын және тиісті түзету әрекеттерін жүзеге асыру негізінде алынған өлшеу және талдау.

Жоспарды жүзеге асыруды маркетингі қызметі басқарады.

Стратегиялық жоспарлау. Көптеген фирмалар ресми түрде жоспар қабылдамай-ақ еңбек етеді. Жаңа ашылған фирмалардың меңгерушілері көптеген мәселелермен айналысып, жоспарлауға уақыт таба алмайды. Жетілген фирмалардың меңгерушілері осы күнге дейін жоспарсыз да күн көргеміз, соның тіпті ықпалы да жоқ дегенді айтады. Жоспарды қағазға түсіру үшін уақытын бөлгісі келмейді. Олардың аты бойынша, нарықтағы жағдай жоспардың пайдасың көруге мүмкіндік бермейтіндей тез өзгеріп отырады. Ондай жоспар кітап сөресінде шаң жинап жата бергенін тілге тиек етеді. Осы және өзге де себептерге байланысты көптеген фирмалар формалды жоспарлауды қолданбайды.

Ал формалды жоспарлаудың пайдасы мол. Мелвилл Бранч оның пайдалы тұстарын мына ретте көрсетеді:

1. 
   Жоспар құру басшыларды келешекте ойлануға ынталандырады.
   
2. 
   Ол фирманың іске асыратын шараларын дәлірек реттеуге мүмкіндік береді.
   
3. 
   Фирма қызметінің көрсеткіштерін кейінгі бақылау үшін белгілеп алуды талап етеді.
   
4. 
   Фирма өз міндеттері мен саяси көзқарастарын айқындап алуға мәжбір етеді.
   
5. 
   Ол фирманы кездейсоқ өзгерістерге дайындайды.
   
6. 
   Барлық лауазымды қызметкерлердің міндеттерінің өзара байланысын айқын көрсетеді.
   

Жан-жақты зерттеуден өткен бағдарламалық мәлімдеме фирма қызметкерлеріне ашылатын мүмкіндіктерді іске асыруға, қатысушы ретінде сезінуге мүмкіндік береді, алдына мақсат қояды, жеттістіктерге ынталандырады.

Бағдарамалық мәлімдемеде фирма қызметінің саласы (немесе салалары) анық көрсетілуі тиіс. Қызмет салаларының шеқарасын тауар, технологиялар, клиенттер тобы, олардың мұқтажы, немесе бірнеше факторлардың жиына белгілейді. Тауар мен технологиялар түбінде ескіреді, ал нарықты негізгі мұқтажы мен сұраныстары ешқашан өзгермеуі мүмкін. Нарыққа бейемделу тұрғысынан алғанда бағдарламалық мәлімдеме қәсіпорынның жұмысын тұтынушылардың нақты тобына қызмет көрсету немесе нақты мұқтаждарымен сұраныстарын қанағаттандыру бойынша белгілейді.

Нарыққа бейімделу бағдарламалық, мәлімдемесін әзірлегенде басшылар бағдарлама тым кең немесе тым тар болмағанын естен шығармауы тиіс.

Пайданы бар тауардын өткізүін өсіру, күнделікті шығынды азайту арқылы, немесе біріншіні де, екіншіні де қолдану арқылы көтеруге болады. Тауар откізуді отандық нарықтын анағұрлым үлкен бөлігін қамту немесе жаңа шетелдік нарықтарға шығу арқылы өсіруге болады. Осы жағдайлар фирманың маркетингі саласындағы ағымдағы міндеттеріне айналады.

Осы маркетингілік міндеттерді шешу үшін маркетингінің тиісті стратегиясын әзірлеу қажет. Отандық нарықтағы өз бөлігін кеңейту үшін фирма тауарының арзан болуың қамтамасыз етіп, ынталандыруды жеделдетумен айналысады. Жаңа шетелдік нарықтарға шығу үшін ол бағаны төмендетіп, өз күшін ірі фирмаларға жұмылдырады.

Әр маркетингілік стартегияны дәріптеп жазып шығу қажет. Мысалы, тауар өткізуді ынталандыруды күшейту, жарнаманы үдете түсу және сатушылар санын көбейтуді талап етеді. Біріншісі не де, екіншісі не де жеке толық талдаған стратегиялар қажет. Сөйтіп фирманың бағдарламасы белгілі кезеңге жоспарланған нақты міндеттердің тізбесіне айналады.

Мұндай талдау табысты және табысы аз өндірістерді айқындап, әрқайсысы жайында бөлек шешім қабылдауды талап етеді. Фирма негізгі қаражатын табысты өндіріске салып, ал әлсіз өндірістерді каржы жұмсауды тоқтатуға немесе қысқартуға тырысады. Ол өз шаруашылық қоржынын қалпында сақтауға, дамып келе жатқан өндірістерін нығайтуға немесе толықтыруға тырысуы мүмкін.