Список использованной литературы

1. 
   Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана, Казахстанская правда, 30 января 2010 г, № 21(26082)
   
2. 
   Закон РК от 10 декабря 2009 года « О внесении изменений и дополнений в Уголовный, Уголовно-процессуальный и Гражданский процессуальные кодексы РК по вопросам совершенствования судебной системы».
   
3. 
   Комментарий к гражданскому процессуальному законодательству, Москва, « Юридическая литература». 1991 г.
   
4. 
   Юридическая энциклопедия, Юринформцентр, 1995 г.
   
5. 
   Материалы конференции « Совершенствование системы бесплатной юридической помощи, гарантированной государством», Астана, 2007 г.
   

ЕНУ им. Л.Н. Гумилева,

доцент кафедры УПД, к.ю.н.
Механизм правового регулирования института

представительства в Республике Казахстан.
В Ежегодном Послании Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана от 31 января 2010 года «Новое десятилетие – новый экономический подъем - новые возможности Казахстана» говорится следующее: «В новом десятилетии нам нужна новая правоохранительная система, соответствующая высоким международным стандартам правоохранительной службы в демократическом государстве»[1].

Реализация поставленных в последнем Послании задач в нашем государстве во многом зависит от качества действующего законодательства по защите основных конституционных прав человека, от уровня образованности населения, от квалификации специалистов-юристов, призванных по долгу службы защищать права и интересы личности и государства, создавать качественные законодательные акты, отвечающие современным потребностям общества.

Вопросы, связанные с квалифицированным профессиональным представительством в различных видах судопроизводства (гражданском, арбитражном, административном, уголовном и конституционном) имеют высокую актуальность в Республике Казахстан, особенно в настоящее время. Это обусловлено многими факторами. Прежде всего, с 1 января 2010 года Казахстан председательствует в ОБСЕ, что налагает большую ответственность за внутриполитические и внешнеполитические процессы, происходящие в Казахстане. Многие страны, которые ослабли от экономических неурядиц, пылают от внутриэтнических конфликтов, ждут от Казахстана действенных мер по укреплению мира и безопасности во всем мире. В связи с этим, крайне важно активизировать процессы совершенствования законодательства Республики Казахстан, привести их в соответствие с международными стандартами, повысить качество оказания юридических услуг, правовой помощи, обеспечить гарантированную Конституцией Республики Казахстан право на защиту прав и свобод каждого человека не только на декларативном, но и на практическом, реальном уровне, прежде всего, для граждан Казахстана. Особое место в процессе защиты прав человека имеет институт представительства.

Исследования, посвященные защите прав человека в органах правосудия и адвокатуры отражены в работах отечественных и зарубежных ученых, таких как Абова Т.Е.,Абдиров Н.М., Адаменко В.Д., Баев О.Я., Баринов Н.А., Барщевский М.Ю., Божьев В.П., Бойков А.Д., Васьковский Е.В., Ватман Д,. П., Владимиров Л. Е., Власов А. А.. Гаврилов С.Н., Галоганов А.П., Гриненко А.В., Гуценко К.Ф., Джекебаев У.С., Ершов В.В., Жуйков В.М., Зайцев О.А., Каллистратова Р.Ф., Капинус Н.И., Кобликов А.С., Кони А.Ф., Коршунов Н.М., Куцова Э.Ф., Кучерена А.Г., Лазарева В.А., Леви А.А., Левин A.M., Лубшев Ю.Ф., Лупинская П.А., Мирзоев Г.Б., Нарикбаев М.С., Перлов И.Д., ПетрухинИ.Л., Полянский Н.Н., РезникГ.М., Савицкий В.М., Саркисянц Г.П., Сергеев В.И., Случевский В.А., Сонькин Н.Б., Стецовский Ю.И., Строгович М.С., Токарева М.Е., Торянников А.Г., Треушников М.К.. Фойницкий И.Я., Чельцов М.А., Элькинд П.С., Яковлев В.Ф., Яни П.С., Якубович Н.А. и др.

Однако, проведенные в данной области исследования представлены поверхностно, разрозненно, без анализа возникающих в уголовном процессе проблем по вопросам, касающихся законных представителей..

Механизм обеспечения прав человека в уголовном судопроизводстве гарантируется Конституцией Республики Казахстан, в частности, в Разделе VII, начиная с 75 по 83 статьи, именуемой «Суды и правосудие», которая регламентирует деятельность судей и органов правосудия в Республике Казахстан, по защите прав и свобод человека[2].

Специфика судебного процесса предусматривает участие различных видов представителей противоборствующих сторон. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан дает четкое определение лицам, являющимися представителями. В соответствии с п. 21 ст. 7 УПК РК, "представители" - лица, уполномоченные представлять законные интересы потерпевшего, гражданского истца, гражданского ответчика в силу закона или соглашения. Также, УПК РК очерчивает узкий круг "законных представителей", к которым относит только родителей, усыновителей, опекунов, попечителей подозреваемого, обвиняемого, потерпевшего, гражданского истца, а также представители организаций и лиц, на попечении или иждивении которых находятся подозреваемый, обвиняемый или потерпевший [3, п.22, ст.7].

В механизме обеспечения прав в сфере уголовного судопроизводства в качестве таковых признают в целом уголовно-процессуальную форму, определяющих порядок производства по делу, судебный контроль, обязанности органов и должностных лиц, осуществляющих производство по делу, институт ходатайств, институт реабилитации, прокурорский надзор [4].

Законом Республики Казахстан «О прокуратуре» от 21.12.1995 N 2709 одним из приоритетных направлений определена функция надзора за соблюдением прав и свобод человека и гражданина [5].

Закон предусматривает условия, при которых прокурор предъявляет и поддерживает в суде или арбитражном суде иск в интересах пострадавших. Поддерживая обвинение в уголовном процессе, прокурор обычно выступает в защиту интересов потерпевшего. Однако эта деятельность не является отражением функции представительства. Выступая объективно в интересах того или иного участника судопроизводства, прокурор интересами этого участника не связан: он выражает позицию закона и, если увидит противоречие между притязаниями той или иной стороны и законом, обязан быть на стороне закона. В еще меньшей степени может быть отнесена к представительству деятельность Уполномоченного по правам человека и деятельность неправительственных правозащитных организаций.

Представительство в суде я органах управления, в общественных организациях и пр. мы относим к видам активного сотрудничества представителя и представляемого — доверителя и поверенного. Центральными проблемами судебного представительства являются вопросы пределов самостоятельности представителя от представляемого, видов представительства и полномочий представителя.

Под профессиональным представительством мы понимаем деятельность лица, наделенного статусом адвоката и получившим соответствующее поручение от доверителя — как физического, так и юридического лица, либо от должностных лиц правоохранительных органов и суда [6].

Правозащитная деятельность адвоката регулируется Законом Республики Казахстан от 05.12.1997 N 195-1 "Об адвокатской деятельности". Деятельность адвокатуры основываются на следующих принципах:

1) независимости адвокатов при осуществлении своей деятельности;

2) осуществления адвокатской деятельности методами и средствами, не запрещенными законодательством;

3) недопустимости вмешательства в деятельность адвокатов со стороны прокуратуры, судов, органов дознания и предварительного следствия, других государственных органов, иных организаций и должностных лиц, за исключением случаев, прямо предусмотренных законодательными актами;

4) соблюдения норм профессионального поведения и сохранения адвокатской тайны [7, ст.3].

Права адвоката охватывают широкий круг действий, связанных с осуществлением защиты доверенного лица. В соответствии со ст.14 Закона Республики Казахстан от 05.12.1997 N 195-1 "Об адвокатской деятельности", адвокат имеет право на следующие действия:

1. Адвокат вправе оказывать лицу, обратившемуся за помощью, любую юридическую помощь, в которой оно нуждается.

2. Адвокат от своего имени заключает письменное соглашение об оказании юридической помощи с обратившимся к нему лицом.

3. Адвокат, выступая в качестве защитника или представителя, правомочен в соответствии с процессуальным законом:

1) защищать и представлять права и интересы лиц, обратившихся за юридической помощью, во всех судах, государственных, иных органах и организациях, в компетенцию которых входит разрешение соответствующих вопросов;

2) запрашивать во всех государственных органах и негосударственных организациях сведения, необходимые для осуществления адвокатской деятельности;

3) самостоятельно собирать фактические данные, необходимые для оказания юридической помощи, и представлять доказательства;

4) знакомиться с материалами, касающимися лица, обратившегося за помощью, включая процессуальные документы, следственные и судебные дела, и фиксировать содержащуюся в них информацию любым способом, не запрещенным законодательными актами;

5) с момента допуска к участию в деле иметь свидания наедине со своим подзащитным без ограничения их количества, продолжительности и в условиях, обеспечивающих конфиденциальность таковых свиданий;

6) запрашивать на договорной основе заключения специалистов для разъяснения вопросов, возникающих в связи с оказанием юридической помощи и требующих специальных знаний в области науки, техники, искусства и в других сферах деятельности;

7) заявлять ходатайства, приносить в установленном порядке жалобы на действия должностных лиц органов юстиции, прокуратуры, дознания, предварительного следствия и суда, а также иных должностных лиц, ущемляющих права и охраняемые законом интересы лиц, обратившихся за помощью;

8) знакомиться с информацией, составляющей государственные секреты, а также с информацией, содержащей военную, коммерческую, служебную и иную охраняемую законом тайну, если это необходимо для осуществления защиты или представительства при проведении дознания, предварительного следствия и в суде, в порядке, предусмотренном законодательными актами;

9) использовать все не запрещенные законом средства и способы защиты прав и законных интересов лиц, обратившихся за юридической помощью;

10) совершать иные действия, не противоречащие законодательству [7].

Также, Закон Республики Казахстан от 05.12.1997 N 195-1 "Об адвокатской деятельности" регламентирует правозащитную деятельность адвоката, виды юридической помощи, оказываемой адвокатами, оплата юридической помощи, оказываемой адвокатами, и возмещение расходов, связанных с защитой и представительством, статус адвоката, помощники и стажеры адвоката, условия получения лицензии адвоката, права и обязанности адвоката, гарантии адвокатской деятельности, адвокатскую тайну и др.

По состоянию на 8 сентября 2009 года всего на территории Республики Казахстан насчитывается 3784 адвокатов, наибольшее количество адвокатов приходится на Карагандинскую область, в которой работают 427 адвокатов, далее, второе место по количеству адвокатов занимает Восточно-Казахстанская область, в которой работают 366 адвокатов, третье место - Алматинская область, в которой трудятся 360 адвокатов.

Несмотря на соль высокий рост численности адвокатов в Казахстане, уровень преступности в Казахстане достаточно высок, а уровень защиты конституционных прав человека требует комплексного совершенствования.

2. Конституция Республики Казахстан. 1995 г.

3. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан.

4. Володина Л.М. Проблемы гарантий в уголовном процессе. Вестник ОГУ № 3/Март, 2006 г., С. 42-47.

5. Закон Республики Казахстан «О прокуратуре» от 21.12.1995 N 2709.

6. Тарло Е.Г. Проблемы профессионального представительства в судопроизводстве России. Автореф. дис. на соиск. учен. степ. д.ю.н., Москва, 2005.

7. Закон Республики Казахстан от 05.12.1997 N 195-1 "Об адвокатской деятельности".
Бейбітов М.С.

Қазақстан Республикасы

Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы

Сот төрелігі институтының

вице-ректоры-директоры,

заң ғылымдарының докторы

Дамыған іс жүргізу сатысында азаматтардың қабілеттері мен мүмкіндіктерін неғұрлым толығырақ жүзеге асыру үшін, нағыз халықтық билікке қол жеткізу үшін, қоғам өмірінің әлеуметтік экономикалық, рухани және өзге де сфераларында жеке тұлғаның бағдарын таңдау бостандығына қол жеткізуі үшін қажетті нақты алғышарттар құрылады.

Жеке тұлға мен мемлекет арасында делдалдық қатынасқа түсе отырып, азаматтық іс жүргізуде мемлекеттің құқыққа бағынуын, қоғамдық институттардың мемлекеттік билік үстінен бақылауды жүзеге асыруын, мемлекеттің жеке тұлғаның жеке өмірі саласына араласпауын, азаматтар мен олар құрған қоғамдық бірлестіктердің құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің қорғалуын қамтамасыз етеді.

Сотта өкілдің өкілдік ету құқығын куәландыратын құжаттар:

- заңды тұлғалардың басшылары сотқа олардың қызметтік жағдайын немесе өкілеттіктерін куәландыратын куәліктер;

- заңды тұлғаның өкілдерінің куәліктері (тапсырмалары);

- АХАЖ органдарының куәліктері немесе қамқоршылық және қорғаншылың органдарының куәліктері;

- клиент пен адвокат арасындағы жасалған келсімшарт, ордер, сенімхат;

- өзге жеке және заңды тұлғалардың нотариуспен куәландырылған сенімхаттары.

Заңды өкілдер заңда көзделген шектеулермен өкілдік етушілердің атынан жасау құқығы өкілдік берушіге тиесілі барлық іс жүргізу әрекеттерін жасайды (ҚР АІЖК-і 63-бабының 4-бөлігі).

Өкілдің өкілеттігін өкілдік беруші белгілейді және заң сәйкес берілген және ресімделінген сенімхатта көзделуі тиіс (ҚР АІЖК-і 61-бабының 2-бөлігі).

Өкілдің өкілеттіктері заңға сәйкес берілген және ресімделген сенімхатта көрсетілуге тиіс. Кәсіптік одақтар мен басқа ұйымдардың уәкілеттік берілген адамдары сотқа осы іс бойынша өкілдікті жүзеге асыруға арналған тапсырманы куәландыратын құжаттарды беруі тиіс. Адвокаттың нақты істі жүргізуге арналған өкілеттігі заң консультациясы немесе адвокаттық кеңсе берген ордермен, ал өз қызметін дербес жүргізген жағдайда - адвокат клиент пен жасасқан шартпен куәландырады. Заңды тұлғаның атынан сенімхатты тиісті заңды тұлғаның басшысы немесе өзге уәкілетті адамы береді. ҚР АІЖК-і 59-бабының 6) және 7) тармақшыларында аталған өкілдің өкілеттігі сенімхатта немесе сот отырысының хаттамасына кіргізген сенім білдірушінің сотта берген ауызша түрдегі өтінішінде көрініс табуы мүмкін.

- судьялар, тергеушілер, прокурорлар мен өкілді органдардың депутаттары, олардың процеске тиісті ұйымдардың уәкілеттік берілген адамдары немесе заңды өкілдер ретінде қатысу жағдайынан басқа жағдайда;

• 
  адвокатура туралы заңдармен белгіленген ережелерді бұза отырып, заң көмегін көрсету туралы тапсырма алған адвокаттар;
  
• 
  Адам, егер мүдделері өзі өкіл болып отырған адамның мүдделеріне қайшы келетін адамдарға осы іс бойынша заң көмегін көрсетсе немесе бұрын көрсеткен болса немесе судья, прокурор, сарапшы, маман, аудармашы, куә немесе айғақшы ретінде қатысса, сондай-ақ егер ол істі қарауға қатысушы лауазымды адаммен туыстың қатынастарда болса.
  

1 - сот төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы (ҚР Конституциясының 75-бабы, ҚР АІЖК-нің 7-бабы);

2. 
   - адамның құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сотта қорғау (ҚР Конституциясы 13-бабының 2-бөлігі, ҚР АІЖК-нің 8-бабы);
   
3. 
   - жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу (ҚР Конституциясының 17-бабы, ҚР АІЖК-нің 9-бабы);
   
4. 
   - жеке өмірге қол сұғылмаушылық. Хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясы (ҚР Конституциясының 18-бабы, ҚР АІЖК-нің 10-бабы);
   

5. 
   - меншікке қол сұғылмаушылық (ҚР Конституциясы 25-бабының 1-бөлігі 26-бабы, ҚР АІЖК-нің 11-бабы);
   
6. 
   - судьялардың тәуелсіздігі (ҚР Конституциясы 77-бабының 1-2 бөліктері 79-бабы, ҚР АІЖК-нің 12-бабы);
   
7. 
   - барлық адамдардың заң мен сот алдындағы теңдігі (ҚР Конституциясының 14-бабы, ҚР АІЖК-нің 13-бабы);
   
8. 
   - азаматтық істерді сотта жеке-дара және алқа сот құрамымен қарау (ҚР АІЖК-нің 37-бабы);
   
9. 
   - сот ісін жүргізу тілі (ҚР Конституциясының 7-бабы, ҚР АІЖК-нің 14-бабы);
   

10. 
    - дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау (ҚР АІЖК-нің 16-бабы);
    
11. 
    - куәлік жауап беру міндетінен босату (ҚР АІЖК-нің 17-бабы);
    
12. 
    - білікті заң көмегін алу құқығын қамтамасыз ету (ҚР АІЖК-нің 18-бабы);
    
13. 
    - сотта істі қараудың жариялылығы (ҚР АІЖК-нің 19-бабы);
    
14. 
    - сотта істі қарау барысында қауіпсіздікті қамтамасыз ету (ҚР АІЖК-нің 20-бабы);
    
15. 
    - сот актілерінің міндеттілігі (ҚР Конституциясы 76-бабының 3-бөлігі, ҚР АІЖК-нің 21-бабы);
    
16. 
    - іс жүргізу ерекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы (ҚР АІЖК-нің 22-бабы).
    

Сот төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы (ҚР Конституциясы 75-бабының 1-бөлігі, ҚР сот жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы конституциялық заңы 1-бабының екінші бөлігінің 1) тармақшасы, ҚР АІЖК-нің 7-бабы). ҚР Конституциясы мен ҚР сот жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы конституциялың заңы республикамыздың бүкіл аумағында сот билігін іске асырудың негізгі және маңызды нысаны сот төрелігін жүзеге асыру болып табылатынын бекітеді. Сот төрелігі туралы ұғымның көптеген анықтамаларын заң әдебиеттерінде оқып танысуға болады. Бірқатар авторлардың пікірінше сот төрелігі сот отырыстарында іс жүргізу тәртібімен жасалатын арнайы мемлекеттік органдардың материалдық нормаларын қолдана отырып, азаматтық, қылмыстық және өзге істерді қарау және шешу бойынша қызметі болып табылады.

Х.Ю. Ибрагимовтың пікірінше, сот төрелігі - адам мен азаматтың, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың, лауазымды адамдардың аса маңызды құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыруға тікелей қатысы бар құқық қорғау қызметінің функциясы. Ал белгілі ғалым-процессуалист З.Х. Баймолдинаның айтуынша, сот төрелігі - азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де сот ісін жүргізу нысаны арқылы сот билігін жүзеге асырудың нысаны [3].

Сот төрелігі сот билігін жүзеге асырудың негізгі нысаны бола отырып, сот отырыстарында судьямен (сотпен) азаматтық іс жүргізу, әкімшілік іс жүргізу және қылмыстық іс жүргізу заңнамасы белгілеген тәртіппен азаматтық, әкімшілік және қылмыстық істерді сот ісін жүргізу нысанында қарауды және шешуді түсіндіреді. Мұндай соттың биліктік өкілеттілігін кімнің де болса иеленуі заңда көзделген жауаптылыққа әкеліп соғады (ҚР АІЖК-нің 7-бабының 1-бөлігі). Тиісінше заңнамада қандай да бір атаулармен арнайы және төтенше соттар құруға жол берілмейтіндігі көрсетілген, сондай-ақ мұндай соттар шешімінің заң күші болмайтыны және орындалуға тиісті еместігі көзделген.

Өз қарауына жатпайтын іс бойынша азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге асырған, өз өкілеттігін асыра пайдаланған немесе азаматтық іс жүргізу кодексінде көзделген азаматтық сот ісін жүргізу принциптерін өзгеше түрде елеулі түрде бұзған соттың шешімдері заңсыз болады олардың күші жойылуы тиіс (ҚР АІЖК-і 7-бабының 3-бөлігі және 23-бабы).

Азаматтық істер бойынша сот төрелігін атқару қорытындысы бойынша қабылданатын, заң әдебиеттерінде сот төрелігі актілері деп аталатын сот шешімдері, ұйғарымдары, қаулылары және бұйрықтары заңнамаға сәйкес ерекше сипатта болады. Олардың барлығы - жалпыға міндетті. Азаматтық істер бойынша қабылданған және заңды күшіне енген сот актілері барлық мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар, кәсіпорындар мен мекемелер, лауазымды адамдар мен азаматтар үшін міндетті және Қазақстан Республикасының барлық аумағында орындалуға жататынын білдіреді. Сот актілерін орындамаған немесе орындалуына кедергі жасаған кінәлі тұлға заңды жауаптылыққа тартылады.

Азаматтық істер бойынша сот төрелігі, мемлекеттік қызметтің бір түрі ретінде, ҚР АІЖК-мен егжей-тегжейлі регламенттелетін қатаң рәсімделуді сақтау арқылы жүзеге асырылады. Тек сот отырысында ғана сот жеке немесе заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын, мемлекеттің, қоғамның мүддесін қорғау үшін талап бойынша шешім (қаулы, ұйғарым) қабылдауға құқылы. Бірінші сатыдағы сотпен қабылданған шешімді апелляциялық не қадағалау төртіптерімен жоғары тұрған сот алқасы қайта қарап оның күшін жоя алады.

Республикамызда мамандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттардың құрылғандығы белгілі. Келесі кезекте алқалы соттар құру мәселелесі тұр. Соттарда бүгінгі заман талабына сай "мамандану" процесі жүріп жатыр. Осының бәрі, түйіндегенде, сот төрелігін жүзеге асырудың сапасын жоғарлатуға бағытталған шаралар екенінің белгісі. Жоғарғы соттың судьялары да бұл бағытта үлкен қызмет етіп жатқанын айтуға болады, яғни сот тәжірибесі бойынша жалпы отырыстарда қаралып, баспасөзде жарияланатын нормативтік қаулылар қабылдануда.

Адамның құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сотта қорғау принципі ҚР Конституциясы 13-бабының 2-бөлігінде "Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар", - деп көзделіп, азаматтық сот ісін жүргізуде қолдануына маңызды екенін түсіндіреді. Өзінің құқығы мен бостандығын қорғау үшін сотқа жүгіну әрбір тұлғаның құқығы. Адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау сот билігінің өкілеттігін жүзеге асырудың басты бағыты болып табылады.

Сотқа арыз (талап арыз, шағым) беріліп және оны сот қабылдаған кезде ғана сотқа жүгіну құқығы жүзеге асырылады. Әрбір азамат, заңды тұлға және мемлекеттік органдар бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды мүдделерін қорғау үшін АІЖК-мен белгіленген тәртіпте сотқа арызбен (талап арызбен, шағыммен) жүгіне алады. Барлық жеке не заңды тұлғаның бұзылған немесе даулы құқыңтарын, заңды мүдделерін сот арқылы қорғауға тең мүмкіндігі бар.

Сотқа арызбен жүгіну арқылы азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, әкімшілік, қаржы, шаруашылық, жер құқықтық ңатынастарынан, табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қатынастардан және басңа да құқықтың қатынастардан туындайтын даулар бойынша істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді сот (жеке-дара немесе алқа құрамы) қарайды және шешеді (ҚР АІЖК-і 2-бабының 3-бөлігі).

Кез келген сот арызды қабылдап, істі қарамайды және шешпейді. Себебі ҚР АІЖК-де бекітілген нормаларға сәйкес әр азаматтық іс соттылығына байланысты сотпен қаралады және шешіледі. Соттылық - соттар арасында белгілі азаматтық істер қарастыру өкілеттіктерді бөлу. Тиісінше азаматтық істер соттылығы азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен белгіленеді.

Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін заңда белгіленген соттылығын өзгертуге болмайды. Жоғары тұрған соттың өзінен төменгі соттың жүргізетін ісін тараптардың келісімінсіз алып қоюға және оны өзінің іс жүргізуіне қабылдауға құқығы жоқ (ҚР АІЖК-і 8-бабының 3-бөлігі). ҚР АІЖК-нің кейбір нормаларының өзгеруіне және оларды сот тәжірибесінде біркелкі қолдану қажеттілігіне байланысты ҚР Жоғарғы сотының жалпы отырысы қаулы етті: "Соттар арасында нақтылы істің соттылығы туралы дау туындаған жағдайда жоғары тұрған соттың судьясы іске қатысушы адамдарды оның қаралатын орны мен уақыты туралы хабардар етпестен және соттық істі басқа соттың өндірісіне жіберу туралы ұйғарымын бұзбай, істің нақтылы қай соттың қарауына жататыны туралы ұйғарым шығарады".

Кез келген жеке тұлға субъективтік құқықтарын, заңды мүдделерін сотта тікелей өзі қатысуы арқылы немесе өкілдер қатысуы арқылы қорғауға құқылы. Жеке тұлғаның өзінің сотқа қатысуы оның бұл іс бойынша өкілі болу құқығынан айырмайды. Заңды тұлғалардың, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдардың құқықтары мен заңды мүдделерін сотта олардың органдары және тиісті өкілеттіктер берілген олардың өкілдері қорғауға құқылы (ҚР АІЖК-нің 58-бабы). ҚР АІЖК-сі 8-баптың 2-бөлігіне сәйкес прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында және азаматтардың, заңды тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін талап қойып (арыз беріп) сотқа жүгінуге құқылы.

Әрбір азамат, заңды тұлға, мемлекеттік орган, жергілікті өзін-өзі басқару органы, прокурор сотқа жүгіну құқығынан бас тарта алады, егер заңға қайшы келмесе немесе әлдекімнің құқығын және заңды мүддесін бұзбаса (ҚР АІЖК-і 8-бабының 4-бөлігі). Егер тараптар өзара сотқа жүгіну құқығынан бас тарту туралы келісім-шартқа қол қойса - ол заңсыз деп есептеледі.

Қазақстан Республикасының азаматтық сот ісін жүргізу заңнамасы әрбір адамға сотқа жүгіну құқығын жүзеге асыруына барлық мүмкіндік жасап, оны қамтамасыз етеді.

Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу принципі Қазақстан Республикасының үш нормативтік-құқықтық актілерінде: ҚР Конституцияның 17-бабында, ҚР АК-сі (Жалпы бөлімі) 15-бабының 9-бөлігінде және 143-бабында, АІЖК-нің 9-бабында бекітілген. Бұл нормативтік-құқықтық актілер адамның қадір-қасиетін, ар-ожданын қорғау мүмкіндіктерін белгілейді.

ҚР Конституциясының 17-бабына сәйкес адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық жөнінде міндет бекітілген. Адамды қинауға, оған күш қолдануға, басқа да қатал не адамның қадір-қасиетін қорлайтын қатынас пен жазаға тыйым салынады.

Заң әдебиеттері бетінде адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылыққа қатысты мынандай пікір айтылады: "Ол әрбір адамның жеке басының бағасын, оның адамгершілік принциптері мен соған қатысты әрекеттеріне негізделген ой жүйесін мойындауды аңғартады. Адам адамгершілік құндылықтар мен ойшылдық қасиеттерінің иесі ретінде танылады. Адамның қадір-қасиеті оның қоғамдағы орнына, атағына, тұрмыс қалпына, кәсіпқойлығына және басқа жағдайларға байланысты. Әрбір адам сый-құрмет пен мойындауға және дербес ой мен әрекет құқығына лайық". ҚР АК-сі (Жалпы бөлімі) 15-баптың 9-бөлігіне сәйкес азаматтың есімі оның абыройына, қадір-қасиетіне жөне іскерлік беделіне нұқсан келтіретін әдістермен немесе сондай нысанда бұрмаланған не пайдаланылған жағдайда осы Кодекстің 143-бабында көзделген ережелер қолданылады [3].

Осылай, азамат немесе заңды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам олардың шындыққа сай екендігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды талап етуге құқылы (ҚР АК-сі (Жалпы бөлімі) 143-баптың 1-бөлігі). Азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар таратылған болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқылы (ҚР АК-сі (Жалпы бөлімі) 143-баптың 6-бөлігі). Егер азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса, өзі жөнінде осындай мағлұматтар тараған адам таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп тану туралы сотқа жүгінуге құқылы (ҚР АК-сі (Жалпы бөлімі) 143-баптың 7-бөлігі). ҚР АІЖК-нің 9-бабына сәйкес азаматтың іс бойынша іс жүргізу кезінде азаматтың процеске қатысушы адамның ар-ожданын қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен іс-әрекеттерге тыйым салынады.

Адамның қадір-қасиетін қорлау арқылы алынған іске қатысты нақты деректер сотпен делелдемелер ретінде танылмайды. Азаматтық сот ісін жүргізу барысында мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттерінен адамға келтірілген моральдық зиян заңда белгіленген тәртіппен өтелуге тиіс. Республикамыздағы жергілікті соттармен азаматтық сот ісін жүргізу кезінде азаматқа келтіріген моральдық зиянның орнын толтыру заңнамасын дұрыс қолданып игеру үшін "Моральдық зиянның орнын толтыру туралы заңнаманы соттармен қолдану жөнінде" ҚР ЖС-ның № 3 нормативтік қаулысы 2001 жылы 21 маусымда қабылданған болатын.

Сондықтан азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді сот қарайды және шешеді, сонымен қатар соттың өзі де іске қатысушы адамның ар-ожданын қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешім қабылдамауы тиіс.

Жеке өмірге қол сұғылмаушылық. Хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясы. Бұл принцип әркімнің жеке өміріне еріксіз араласуға жол берілмейтіндігі ата-аналарға, құрбы-жолдастарына, мемлекеттік органдарына, қызмет басшыларына және басқа адамдарға құқық субъектілігі бар жеке немесе заңды тұлғалардың өзіндік мүліктеріне билік етуіне, жеке банктік салымдары мен жинаған ақша-қаражаттарын және өзге тапқан табыстарын пайдалануына, жазысқан хаттарына, телефон, почта, телеграф арқылы және басқа да жолдармен алысқан хабарларына ықпал етуге тыйым салуды түсіндіреді. Бұл принцип ҚР Конституциясының 18-бабында бекітіліп, қолданыстағы материалдық құқық пен іс жүргізу құқық нормаларында тиісінше көрінісін тапқан.

Осылай, ҚР АК-нің (Жалпы бөлімі) 144-бабына сәйкес: "Азаматтық жеке бас құпиясын, оның ішінде хат алысу, телефон арқылы сөйлесу, күнделіктер, естеліктер, жазбалар, ішкі жан сыры, бала асырап алу, туу құпиясы, дәрігерлік, адвокаттық құпияны, салымдар құпиясын сақтауға құқығы бар. Жеке бас құпиясы заң құжаттарында белгіленген реттерде ғана ашылуы мүмкін. Күнделіктерді, жазбаларды, естеліктерді және басқа құжаттарды жариялауға - олардың авторының келісімімен, ал хаттарды олардың авторы мен алушысының келісімімен ғана жариялауға жол беріледі. Олардың қайсыбірі қайтыс болған жағдайда аталған құжаттар қайтыс болған адамның артында қалған жұбайының, балаларының келісімімен жариялануы мүмкін". Міне, осы азаматтардың және заңды тұлғалардың құқықтары заңның қорғауында болады. Бірақ ҚР АІЖК- нің 10-бабына сәйкес азаматтық процесс барысында бұл құқықтарды шектеуге заңда тікелей белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі. Бұл дегеніміз, сотта істі қарау кезінде құқықтық дауды шешу немесе заңды маңызы бар фактілерді анықтау үшін қажетті азаматтардың немесе заңды тұлғалардың жеке, отбасылық, коммерциялық немесе өзге де заңмен қорғалатын құпияларды олардың өтініштері бойынша жабық сот отырысында жария ету [4].

Сот (судья) сотта азаматтық істерді қарап және шешкен кезде осы принциптің бұзылмауын бақылайды. Меншікке қол сұғылмаушылық принципі ҚР Конституциясында, ҚР АК-де (Жалпы бөлімі), ҚР АІЖК-де көзделген. Меншік - өндіріс құралдарын иелену және қоғамда жасалған материалдық және материалдық емес игіліктерді бөлісу жөніндегі объективті қоғамдық қарым-қатынастар болып табылады. Қазақстанның барлық аумағында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады (ҚР Конституциясының 6-бабы). ҚР Конституциясында "меншік" ең алдымен адам және азаматтың негізгі құқықтарының бірі - заңды түрде алған қандай да болсын мүлкіне иелік ету, пайдалану және меншігінде ұстай алу (ҚР Конституциясының 26-бабы) құқығын айқындайды және бекітеді.

Еліміздің М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин тәрізді заңгерлерінің пікірінше қараудағы принциптің маңыздылығы мынада - меншік елдің бүкіл экономикалық жүйесінің іргетасы болып табылады. Бұл принцип мемлекетке мемлекеттік емес меншікке қатысты барлық қатынастарға араласуға мүмкіндік берген бұрынғы нұсқаулардан бас тартуды білдіреді. Меншікке заңмен кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды (ҚР АІЖК-і 11-бабының 1-бөлігі)[5]. Бұл дегеніміз - белгілі тараптар арасындағы нақты меншікке қатысты материалдық құқықтың дауды азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен сотпен қарап және шешу. Нәтижесінде сотпен қабылданып заңды күшіне енген шешім меншікке құқық орнатады.

Азаматтық сот ісін жүргізу барысында адамдардың банктегі салымдарын және басқа мүлікті пайдалануға тыйым салу, сондай-ақ оны алып қою ҚР АІЖК-де көзделген жағдайлар мен тәртіп бойынша жүргізілуі мүмкін. Мысалы, азаматтық процесте талап қоюшының өтініші бойынша талап қоюды қамтамасыз етуге сот жауапкерге тиісті және онда немесе басқа адамдарда болатын мүлікке тыйым салуы (банктің корреспонденттік шотындағы ақшаға тыйым салуды қоспағанда) мүмкін, егер мұндай шараны қабылдамау сот шешімін орындауды қиындатса немесе оның орындалуын мүмкін етпесе (ҚР АІЖК-нің 158-бабы және 159-бабы 1-бөлігінің 1 тармақшасы).

Судьялардың тәуелсіздігі ҚР Конституциясының 77-бабының 1-2 бөлігіне және 79-бабына, ҚР АІЖК-нің 12-бабына сәйкес судья сот төрелігін атқару кезінде тәуелсіз болады және Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңға ғана бағынады. Сондықтан, нақты істерді қарап және шешу барысында судьялар Қазақстан Республикасының Конституциясы және оның негізінде қабылданған заңдарды қолданып қаулылар, шешімдер мен ұйғарымдар қабылдайды. Егер қолданыстағы заң немесе заңға тәуелді құқықтық актілер нормалары Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектейтін болса, онда сот (судья) ол іс бойынша өндірісті тоқтата тұрып, Қазақстан Республикасының Конституциялың кеңесіне аталмыш құқықтық актіні (толығымен не жартылай оның бір тарауын, жеке нормаларын) конституциялық еместігі жөнінде жүгінеді (ҚР Конституциясының 78-бабы).

Судьялар мен соттар азаматтық істерді өздеріне сырттан ықпал ету болмайтын жағдайларда шешеді[6]. Ешкімнің соттың сот төрелігін атқару жөніндегі қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша жауаптылыңқа әкеп соғады.

Әрбір судья сот билігінің тәуелсіздігі мен абыройын құрметтеуге және өзінің қызметінде лауазымына дақ түсіретін кез келген әрекеттерден аулақ болуға тиіс. Судья сот билігін сыйлаудың және оның мәртебесін көтерудің нышаны болуға тиіс.