Пәні бойынша оқыту бағдарламасының (Syllabus) титулдық парағы

1-тақырып. Әлеуметтік технология, мәні, классификациясы, «әлеуметтік технология» түсінігі. Әлеуметтік технология қоғамдық құбылыс ретінде. Әлеуметтік технология: типі, түрі. Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік технология түрі ретінде. Мақсаты мен міндеттері. Әлеуметтік технологияның көп қырлығы; оның көп қырлығының анықтамасы, факторлары. әлеуметтік технологияны дифференциялау. Негізгі дифференциялау –іс-әрекетін негізіне, пән мен объектісіне байланысты болады. әлеуметтік технологияны классификациялау. Әлеуметтік жұмыс технологиясы оқу пәні ретінде. әлеуметтік жұмыстын технологиялары және оларды топтастыру. әлеуметтік жұмыстың технологиялары мен әлеуметтік жұмыс әдістерінің өзара байланысы.

Мұндағы мәселенің мәні әлеуметтік процестерді технологизациялау емес, оны қалай жасау мәселесінде."

"Адамзат қызметі неғұрлым күрделенген сайын, соғұрлым оны сәйкес кезеңдер мен операцияларға жіктеу көбейеді. Әрекет технология деген атауға ие болу үшін, ол белгілі бір жүзеге асатын саналы және жоспарлы түрде элементтерге бөлшектеуі керек. Әрбір әрекеттің өзіндік ішкі даму логикпсы мен қалыптасуы болғандықтан осы операцияларды орналасу тәртібі мен бірізділігі қалай болса солай қалыптаспайды " дейді.

Осы уақытта берілген мәселеге байланысты алғашқы Отандық зерттеулер пайда болды . Оған көп көңіл бөлгендер Н.С.Данакин , Л.Я.Дятченко, А.К.Зайцев, Л.Г.Ионин .

Бастапқы кезеңдерде мамандар әлеуметтік технология ұғымына және оның қоғамдағы орнына әртүрлі көзқарастарда болды.

В.С.Дудчкенко әртүрлі авторлардың жұмыстарын талдай келіп, берілген ұғымды келесі түрде бөледі:

-Әлеуметтік технология-бұл қоғамдық маңызды мақсатқа қол жеткізуде адамзат қызметін жүзеге асырудың белгілі бір әдісі.

-Әлеуметтік технологияның мәні ондағы әрекеттің (немесе процестің) әдістерге және операцияларға үйлесімді түрде бөлшектенуінде.

-Әлеуметтік технологияның бөлшектенуі шамаланып саналы және жоспарлы түрде жүзеге асады.

-Әлеуметтік технологияның бөлшектенуі ғылыми білімдерді қолданумен және алдынғы тәжірбиелерге сүйеніліп жасанылады.

-Әлеуметтік технология әрекет жүзеге асатын саланың ерекшелігі есебімен құрылады.

-Әлеуметтік технология екі түрде көрінеді: әрекеттің құралдары мен әдістерін қайтадан жасауға бағытталған құрамында тәсілдер мен операциялар бар бағдарлама ретінде және осы бағдарламаға сәйкес құрылған әрекеттің өзі ретінде сол сияқты "жанды" (тіршілік ететін) технология.

-Әлеуметтік технология әрекеттің технологияландырылған мазмұны мен сипатына маңызды түрде әсер ететін бағдарламалар ерекшелігін сипаттайды немесе көрсетеді.

-Әлеуметтік технология адамзат мәдениетінің элементі (транеляция түрі) де (жетіледі) немесе оның заңдылығы бойынша бойынша жасанды пайда болады, құрылады.

Әлеуметтік технология түсінігін белгілі бір мақсатқа құрылған нақтылы қызмет ететін әлеуметтік жүйе және кейбірде арнайы құрылған немесе белгілі бір міндет түрін оңай шешу тәжібиесі , әдістеменің дайын түрі әрекеттің даму алгаритмі деп ұғамыз, мысалы қолданған басқару шешімдерін бақылау жүйесін орындау яғни, әлеуметтік технология адамзат әрекетінің кристаллдандырылған түрі немесе оның (үзіндісі) ізі (фрагмент сөзінен), Ал, Ю.М. Резниктің анықтамасы бойынша әлеуметтік технология бұл әлеуметтік объектілердің басқаруымен олардың диогностикасы проектісімен реттеушісі әрекет шегіндегі типтік міндеттер мен стандартты шешімдерге бағытталған арнайы құрылған және эмперикалық дәлелденген құралдар, әдістер мен тәсілдер жүйесі.

Әлеуметтік технологияның мәнісін түсіну үшін келесі үш түсінікті бөліп қарастыуға болады:

-әлеуметтік технология-бұл әлеуметтік проблеманы шешу бойынша (шешімдерді басқару) белгілі бір әрекеттер бағдарламасы .

-әлеуметтік технология-бұл әлеуметтік проблеманы шешуге бағытталған белгілі бір арнайы дайындалған және бірінен кейін бірі орындалған әрекет;

-әлеуметтік технология-бұл әлеуметтік проблеманы зерттеуге арнайы жасалған бағдарлама.

Қазіргі әлемдік практика көрсетіп отырғандай, әлеуметтік технология көмегімен қоғамдағы әр түрлі мәселелерді, (саяси, басқару, ақпараттық және тагы басқа) мәні мен сипатының көлеміне қарай шешуге болады. Әлеуметтік өзгеруінің объектісі мен субъектісінің қиындығы, әлеуметтік жүмыс проблемасының кешенділігі оның технологизациясын қажет етуде. Әлеуметтік жүмыстың технологизациясы жекелеген операциялармен, процедура түрлерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Осыдан келе әлеуметтік мәселлер өзінің ішінде бірнеше мәні жагынан төмен мәселелерге бөлінеді, мүның әр қайсысын өзіндік стандартты әдістермен шешуге болады.

Қазіргі азаматтың технологизация қызметі қогамда әлеуметтік технология мәнін анықтаудың қажеттілігі туындайды. Технология -бүл объектінің сапалы өзгерісі мен өнделудің әдісі мен қүралына негізделген білімдер жүйесі, сонымен қоса оны практикада қолданудың тиімді әдісі. Бүл түсінік материалдың өндіріс саласында нақты орныққан. Ал "Әлеуметтік технология" жаңа пайда болған термин. Бірақ бүл әлеуметтік технологиямен айналыспаган деп айтуга болмады. Оның теориялық негіздері пайда болмастан бұрын, оның практикада пайдалануы кең таралған . Осыған мысал ретінде көптеген уақыт мезгілінде адамдар қоғамдық жүмыстармен айналысты, жинақталған білімдер мен ақпараттарды ұрпақтан ұрпаққа беріп отырады. Арнайы дайындалмаған, әлеумтеттік байланыстарды қажет етпеген технология: интуитивті, эмперикалың негізде алынды. Әлеуметтік прогресс өткен тәртіптер, дәстүрлер яғни дәстүрлі процедура және операцияларға мақсатты түрде дайындалмаған, бірақ практикалық қызметте пайдаланды. Отандық және шетел теориясы мен тәжірбиесінде "технология"термині кәзіргі уақытта кеңінен тараған инжинерлік техника сферасында пайда болып осы күні екі мағынада қолданылады:

1)Өндіріс процесін жүзеге асыру үшін қажетті әдістер жиынтығы .

2)Белгілі бір өндірістің әдістерінің ғылыми сипаты.

Бұл термин екі грек сөзінен шығады (өнер шеберлік , істей алу) және (ғылым, білім) шеберлік туралы ғылым практикалық әрекеттің өнері .

"Технология " термині білімнің басқа да салаларында және кәсіби қызметте соның қатарында социология педагогикада қолданыла бастады.

Технологияның үш белгісі бар:

-процестің өзара байланысты кезеңдерге бөлінуі;

-іздеген нәтижеге қол жеткізуде шешуші және міндетті шартты болып табылатын әдістер мен операциялардың рет-ретімен орындалуы.

70-80ж.ж. Ресейдегі әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастың күрделенуіне байланысты, қоғамдық даму мәселесін шешуде сапалы әдістердің жаңа түрлерін жасау қажеттілігіне байланысты пайда болды. Осы кезеңде әлеуметтік технологияны әртүрлі аспектіде талдау мен қолдануды қарастырған шетел зерттеулеріне қызығушылық өсті. Болгар зерттеушісі. Н.Г. Стефанов : "Әлеуметтік процестер қаншалықты күрделі болса да, олардың әрқайсысы технологизациялық ықпалдарға түседі.

Мұндағы мәселенің мәні әлеуметтік процестерді технологизациялау емес, оны қалай жасау мәселесінде."

"Адамзат қызметі неғұрлым күрделенген сайын, соғұрлым оны сәйкес кезеңдер мен операцияларға жіктеу көбейеді. Әрекет технология деген атауға ие болу үшін , ол белгілі бір жүзеге асатын саналы және жоспарлы түрде элементтерге бөлшектеуі керек. Әрбір әрекеттің өзіндік ішкі даму логикпсы мен қалыптасуы болғандықтан осы операцияларды орналасу тәртібі мен бірізділігі қалай болса солай қалыптаспайды " дейді.

Осы уақытта берілген мәселеге байланысты алғашқы Отандық зерттеулер пайда болды. Оған көп көңіл бөлгендер Н.С.Данакин, Л.Я.Дятченко, А.К.Зайцев, Л.Г.Ионин .

Адамзат дамуына байланысты бүл әлеуметтік байланыстар күрделене түсіп, әлеуметтік басқарудың жаңадан құруын қажет етті. Бірақ ХХ-ғасырдың 70 жылдар ортасында әлеуметтік технологизациялауға күмәндану туындай бастады. Бүл кезеңде ғалымдардың назары әлеуметтік технологияны енгізу және зерттеу мәселесі басты орында болды. Осы мәселенің әртүрлі аспектіде қарастыратын жаңа ғылыми зерттеулер еңбек ретінде Н.Стефанованың "Қоғамдық ғылымдар және әлеуметтік технология" монологиясы болды (1976ж).

Мұнда әлеуметтік процестердің технологизациясы адам қызметінің қүрылымына ягни әлеуметтік технология мәні білімнің жаңадан қүрылуымен адамның әлеуметтік қатынас және процесс жүйесіндегі практикалық әрекетінің тәжербиесі деп түсіндірді.

Әлеуметтік технологияның мазмұны мен мәнін ашып

В.И Курбатов "әлеуметік технологияга нақтылы сәйкес келетін анықтама" береді. Әлеуметтік технология бүл әлеуметтік объектіге кәсіби әсер ету әдісінің жиынтығы яғни оның әсер ету жүйесін үйлесімді әрекет етуін қамтамасыз етуге, оны қайта жақсартуына мүмкіндігі болады.

Осы барлық анықтама көрсетіп отырғандай әлеуметтік технология мағынасын ашу мақсатпен адамзаттың әрекет етуінің мәні өзара сәйкестілікке негізделген әлеуметтік жүйенің потенциялын пайдалану және зерттеу әдістер, процедура, операциялар басқару субъектісі ретінде және толық әлеуметтік институт ретіндегі жиынтық ретінде қарастыруга болады. Осыдан келе әлеуметтік технология бірізділік операциялардың жиынтығын айқындап, тиімді әлеуметтік нәтижеге жетуге багытталған мақсатты әсер ету процедурасын айтады. Әлеуметтік үрдістердің технологизациясы мынаны көрсетеді:

- процестердің ішкі өзара байланысты кезеңдерге,

операцияларға бөлінуі, бөлшектенуі;

- зерттеу нәтижесіне жетуге багытталған қызметтің

- технологияға енгізілген процедуралар мен операцияларды мағыналы орындау.

Технологизация объектіге әсер етудің әдісі мен тәсілдердің жиынтығын нақты қолдану мен өңдеу ретінде технологияларда, ал әлеуметтік технологизация-әлеуметтік технологияларда базаланады. Әлеуметтік технологияны зерттеу біріншіден, практикалық міндеттерді шешуде белгілі бір ғылымның теориялың нәтижесін қолдану тәсілі ретінде қарастырып екіншіден, әлеуметтік технология белгілі бір әлеуметтік проблемаларды шешуге қолдануга әсер ету әдісі, тәсілі болады.

Әлеуметтік технологияны зерттей келе, оның бірнеше ерекшеліктерін ескерген жөн.

Әлеуметтік технология-бүл технологиялық процестің объекті мен субъектінің қарым-қатынасы типі яғни қарым-қатынас "субъект субъект" негізінде қүрылады. Кәсіби көмек көрсетуге қатысушылардың әрекетінсіз, индивидтің , топтың келісімінсіз әлеуметтік технологияны қолданудың себебі болған жагдайда өзгертуге болмайды.

Әлеуметтік технология- бүл қоғамдық мақсатқа жетудің белгілі бір жолы. Осыган орай әлеуметтік қызметкерлер теориялық білімнен ғана емес, клиентке әсер ету қабілетімен қасиетін білу керек.

1. 
   Агафонов А.Н., Егоров В.В., Менлибаев К.Н., Нурмагамбетов С.Б. Основы социальной работы. – Караганда, 2002.
   
2. 
   Теория социальной работы: Уч. пособие/ М.В. Ромм, Е.В.Андриенко и др. - Новосибирск. – 2000.
   
3. 
   Технологии социальной работы / Под ред. Е.И.Холостовой. – М., 2001.
   
4. 
   Черная Г.Г. Технологии социальной работы. – Караганда, 2003.
   
5. 
   Справочное пособие по социальной работе / Под ред Панова А.И. – М., 1997.
   

Қазіргі кезендегі әлеуметтік жұмысты ұйымдастыру ерекшеліктері; әлеуметтік проблемалар ерекшеліктері. «әлеуметтік жұмыс технологизация» түсінігі

Әлеуметтік жұмыс технологизацияның фуекциясы. Әлеуметтік жұмыс технологиясының негізгі мақсаттары: мәні, приницпы, фуекциясы, мазмұны, кезендері. Әлеуметтік жұмыста әдістерді қолданудың ерекшеліктері.

3-тақырып Әлеуметтік жұмыс моделдерінің технологиялық ерекшеліктері.

Әлеуметтік жұмыстағы әлеуметтік ұйымдастырушылық-нұсқаулық әдістері. Жүйелік теория: әлеуметтік жұмыс таңдауындағы технологиясы мен ұйымдастырудағы жүйелік байланысы. Әлеуметтік жұмыс практикасындағы экологиялық теориясының « Өмір моделі». Әлеуметтік жұмыс технологиясындағы психологиялық әдістер, оларға сипаттама. Әлеуметтік жұмыстағы психологиялық әдістерді қолданудағы өзіндік ерекшеліктері. (психодинамикалық модель, экзистенциалдық модель). Әлеуметтік жұмыс практикасын ұйымдастырудағы кешенді модель.

2. Әлеуметтік жұмыстағы психоаналитикалық және психодинамикалық моделі.

Жаңа психодинамикалық тәсіл жалпы адамның тамыры балалық шағында жатқан өткен тәжірибесіне назар аудартады. Осыған байланысты адамның даму барысында балалық шағынан бастап туындап, оның есейген шағында да жалғасып келе жатқан «қақтығыс» - санасыз сәттер, орталық түсінік болады. Мұндай қақтығыстар – мінез-құлық ерекшелігі сезімнің, ойдың және қылықтың индикаторы секілді. Өткендегі тәжірибенің негізінде мінез-құлықтың ерекше жүйесі қалыптасады (сезім, ой және үлгі жиынтығы) Егер бұл неадекватный жағдайлардағы әсерлерде байқалса, онда бұл жағдайларды өткен тәжірибеден қарастыра отырып, бұл «ұйымдық жүйені» тұлғаның алдағы тәжірибесіне ыңғайлана отырып, өзгертуге болады. Адамды үрей мен сенімсіздіктен саналы түрде әрекет ететін, психологиялық қорғаныс деп аталатын өзіндік механизм құтқарады.

А. Фрейд психикадағы саналы және санасыз құбылыстардың кейбір функциялары З. Фрейд түсінгеннен басқаша деген тұжырымға келді. Бірінші кезекте бұл Идтің (Оно) Эгомен (Я) ара қатынасына әсерін тигізді. А. Фрейд З. Фрейд айтқандай Эгоның Идтен толық шықпағанын байқады, сондықтан Я қызметі неғұрлым маңыздырақ және әсерлі. Эго-психология психоанализдің классикалық теориясы секілді қорғау механизмдеріне де үлкен роль атқарады. Психикалық жағдайлар мен қынжылушылық туындауының кілті бола тұрса да, санасыздықтың қатаң басымдығы, не постулируется. Дәстүрлі психоанализге қарағанда, Эго-психологиядағы психикалық көзқарас адамның сеніміне кіріп, оның күші елеулі дәрежеде оны гуманистік бағытқа жақындатады.

Психодинамикалық бағыттағы мұраттарды және Эго-психологияны пайдалану әлеуметтік-психологиялық жұмыста көбінесе түсіністікпен және тұлғаның қорғану механизмдерін есепке ала отырып қамтамасыз етілген.

Қорғану мен қарсылық – адамның ыңғайсыздық пен еске алудан құтқаратын, оларды санасынан шығарып, қатер мен жүйкенің ширығуын санасыз түрде босататын ерекше қабілеттері. Психологиялық қорғану – тұлғаның өзгеруін («қарсылық») тудыратын механизмдердің бірі. Жаңа психодинамикалық тәсілде неғұрлым кең тараған қорғану механизмдері қолданылады: ығыстыру, қарсылық, әсерлестіктің қалыптасуы, ауысу, кері сезім, жабырқаңқылық, шабуылдаушыға ұқсау, аскетизм, интеллектуализация, регрессия, сублимация, ажырау, проекция, экрандау, тас түйін болу т.б. Мұның бәрі Онымен Жоғары Меннің арасындағы балансты сақтауға бағытталған. Қорғаныс механизмінің әрқайсысының өз жетістіктері мен кемшіліктері бар.

Мысалы, ығыстырудың артықшылығы - жағымсыз көңіл-күй жеке тұлғаның санасынан оның тыныштығы үшін ығысып шығады. Бірақ адамнан көп энергиялық шығынды қажет ететін бұл механизм жағдайды түзетпейді де, негізсіз болып шығады.

Психодинамикалық тәсілдің басқадай жаңа тәсілі – «Мен» психологиясы 50 жылдардың соңында пайда болған. Оның негізін салушылардың бірі Х. Кохуттың адамгершілік тенденциялары неғұрлым үлкен дәрежеде ерекшеленетін, жаңа психодинамикалық теорияға тән. «Мен» психологиясының негізгі мәні – Мен-ді өзіндік тойтарыс пен өзіндік қатынас қызметтерін орындайтын рефлексті құрылым ретінде қарастыру.

Мен психологиясының теориясы психоанализді экзистенциональды және гуманистік психологиямен біріктіреді. Кәзіргі уақытта классикалық психоанализ теорияларының альтернативі ретінде қаралады: сезімге, (эмпатияға), жеке тұлғаның субъективті тәжірибесі мен өмір салтына көп көңіл бөлінеді.

Тұлғаға жаңа, өзіндік көзқарастың дамуына ықпал етіп, оның өзара тұлғалық қатынасқа қосылуы - трансактілі талдау (ТТ) - психодинамикалық тәсілдің қарапайым мысалы. Адам ТТ-ға сәйкес өмір бойы өзінің өмірін анықтайтын санасыз құрылым сценарийінің негізінде құрылған санадан тыс жоспарланған ойындарды ойнайды. «Бақыттылар», «жүгірінді балалар» т.б. сценарийлері бар.

ТТ негізін салушы Э. Берн адамдардың мінез-құлқының түрлі құбылыстары (қалпы, дауысы, көзқарасы, сөздік қоры т.б.) уақыт өте келе айтарлықтай өзгеретінін байқады. Мінез-құлықтағы өзгеріс әдетте сезім арқылы байқалады. Мінез-құлықтағы айырмашылық пен өзгеріс адамдағы түрлі жағдайдан хабар береді. Мен құрылымдық талдаудың негізі болып табылады: 1) Ата-аналар бейнесіне ұқсас Мен жағдайы, 2) шындықтың объективті бағасына жеке бағытталған Мен жағдайы (Ересек); 3) бала кезден бері қалмай келе жатқан Мен жағдайы (Бала). Құрылымдық талдау «мен кіммін, неге басқадай емес, осылай жасадым, мұндай жетістікке қалай жеттім?» деген сұрақтарға жауап берудің жалғыз тәсілі.

Құрылымдық талдау теориясына сәйкес адам әлеуметтік топта әр сәт сайын Мен-Ата-ана, Ересек немесе Бала жағдайын ұшыратады. Әр түрлі даярлықтағы адамдар бір жағдайдан екінші жағдайға ауыса алады. Э. Берн мынадай тоқтамға келеді: әрбір адам өз бойында ата-анасының (немесе олардың орнындағы адамдардың) Мен жағдайының жиынтығын сақтайды (олардан жеке қабылдаған). Бұл жағдайлар кей сәттерде белсенділік жасай бастайды, яғни «әркімнің бойында ата-анасының қылықтары жүреді». Барлық адамдар (балаларды қоспағанда) өздерінің бойындағы Менге сәйкес ақпараттарды, яғни «әр адамның бойында ересек адам бар», шынайы түрде қайта қорытады. Қандай адам болмасын нақты бір жағдайларда белсенділік танытатын өткен жылдардағы әсерлерін есте сақтайды, яғни «әркімнің бойында кішкентай ұл немесе қыз жүреді». Адам миы психикалық тіршілікті ұйымдастырады, ал оның қызметінің өнімдері Мен жағдайында реттеліп, сақталады.

Бала – түйсіктің, шығарманың, талаптанудың, шаттықтың көзі. Ересек адам Ата-ана мен Баланың әрекеттерін бақылайды. Ата-ана екі негізгі міндетті жүзеге асырады: адам ұрпағының өмір сүруін қамтамасыз етеді және уақыт пен қуатты сақтауға көмектеседі. Бұл Ересекті көптеген мақсатсыз шешімдерге келуден сақтайды, адам күнделікті мәселелерді Ата-ананың үлесіне қалдырып, неғұрлым маңызды өмірлік шешімдер жасайды.

Сонымен бірге, тұлғаның үш аспектісі де оның әрекет етуі мен өмір сүруі үшін өте маңызды. Оларды өз араларындағы тепе-теңдік бұзылғанда ғана өзгертуге болады. Қарапайым жағдайда олардың әрқайсысы – Ата-ана, Ересек және Бала бірдей құрметке лайық, әр жағдай адам өмірін өзінше толыққанды және жемісті етеді. Бұл үш Мен әр түрлі жағдайда көріне отырып, адамға өмір бойы ілесіп жүреді. Бұл сәйкестіктер бұзылған жағдайда психологиялық проблемалар басталады. Тұлғаға оны шешуге көмектесу – оның ойынын бұзу болып табылады. Э. Берн өз жұмыстарында «ойынды бұзуды» түрлі тәсілдерін ұсынады.

Меннің әр түрлі жағдайлары ойында жүзеге асады. Ойын – үнемі қайталанатын, стереотипке айналатын, сенімсіздік жағдайларын тудыратын ымыралардың айтуға келмейтін қарапайым үлгісі. Психологиялық ойын – сыртқы парасатты дәлелі бар, трансакцияның жиі қайталанатын жасырын әрекетінің бір ізділігі. Ойындар адамдар арасындағы адал, ашық қатынастарға кедергі жасайды. Адамға көмектесу үшін бұл ойынды бұзып, басқа мінез-құлық құрастыру керек. ТТ отбасылық қатынастарға кеңес беруге ыңғайлы.

М.А. Розин Э. Бернмен салыстырғанда былай деп санайды, сценарий - әуел бастағы өзгермейтін құрылым емес, адам өмір бойына «өзін ойлап шығарады» және басынан өткен жағдайларды өзгерте отырып, сюжеттерді мақсатты түрде жасап, өз сценарийін құрастырады. М. Розин сценарийді адамға өмір сүруге кедергі келтіретін, оны құлдықта ұстайтын, санасыз, механикалық құрылым деп есептеген Э. Бернге керісінше, өз сценарийін құру – адам өмірін ойластыру тәсілі, оның шығармашылығының бастауы деп есептейді. Құрылымдық талдау теориясына сәйкес адам сценарийді бұзғанда ғана бостандық ала алады, алайда М. Розиннің пікірінше, адам сценарийін өзі құрастырғанда ғана өзін еркін, бақытты сезінеді.

Клиенттің жеке мәселелері онымен ұзақ қатынас жасау қажеттігін шамалайды. Бірақ клиенттің басындағы жағдайды тез арада өзгертуді қажет ететін сәттер де болуы мүмкін. Клиентке шұғыл көмек көрсету үшін, көбіне сезімге берілген сәттерді өзгертуге прагматикалық сипаттағы дағдарыс интервенциясы тәсілі қолданылады. Оның маңызы – клиенттің психикалық әлеміне қысқа мерзімді кризистік араласу (немесе қысқа мерзімді араласу түрлері). Мұндай жағдайда дағдарыстың себебін, оның сипаты мен қалпына келтіру жұмыстарын атқару қажет. Кризистік интервенция дағдарыстың себептерін анықтауға уақыттың тығыздығына орай клиентің өз қоры мен оның әлеуметтік ортасының көмегімен «осында және кәзір» жағдайында шұғыл араласуды қажет етеді.

Дағдарысты жеке адам ғана емес, отбасы, адамдар топтары да бастан кешуі мүмкін. Оларға орындай алмайтындай көрінетін жаңа талаптар ұсынылады. Мұндай жағдайда кризистік интервенция дағдарыста адамның, отбасының, топтардың өмірлік жағдайына еніп, қолда бар қорлар арқылы туындаған мәселені шешуге көмектеседі.

Психодинамикалық ой-санаға негізделген кризистік интервенция үлгісі бақытсыздыққа ұшыраған адамдарға көмек көрсетуде неғұрлым тиімді, ол өмірге қайтадан бейімделуге, бұрынғы тіршілік деңгейін жалғастыруға, қиыншылықты қайтадан күресуге көмектеседі.

Бұл үлгідегі басты назар клиенттің дағдарысқа көңіл-күй реакциясын өзгертуге және күнделікті мәселелерді сабырлылықпен шешуге бөлінген. Клиенттермен жұмыс істеу кезінде психологиялық шарттарға шешуші мән беріледі: өмірлік және жоспарлы мақсаттарды, міндеттерді, оларды уақытша жүзеге асыру аясын, мәселені шешу тәжірибесін көрсетуді нақты анықтау.

Бихевиористік тәсілдің негізгі идеясы адам мінезі оны әсер етудің түрлі жолдары арқылы бақылайтын қоршаған ортаның әсерлері арқылы анықталадындығында. Бихевиоризмнің басты жетістігі қоршаған ортаның адам мінез-құлқына әсерін көрсету болып табылады. Бұл байланыста бихевиоризм психодинамикалық амалға қарағанда адамның өткен өмір тәжірибесіндегі ролін жете бағаламауға бейім. Экзистенциализм мен гуманитарлық теориялар мән берген қабылдау спецификасына, өзіндік талдауға және тұлғаның дүниетанымына да аса мән берілмейді. Бихевиоризм үшін тұлғаның ой-санасы мен қылықтары маңызды.

Психодинамикалық тәсілмен салыстырғанда, бихевиоризм іс жүзінде мінез-құлықтың қандай да болмасын түрлерін сол баяғы қағидалармен түсіндіреді. Бихевиоризм тәсілінде жаман мінез жоқ, сол жағдайға сәйкес келмейтін мінез-құлық түрі бар. Осылайша, мінез түрлері әр түрлі орта мен мәдениетте теңбе-тең болуы мүмкін. Сондықтан да мінезді соншалықты өзгертудің қажеті жоқ. Бихевиоризм үшін жеке адамдар мінез-құлқының жауапты және оперантты келісім постулаттары негіз болады.

Мінез-құлықтың келісім жауабы «стимул-әсер» (С-Ә) сызбасы бойынша жүзеге асырылады. Мұндайда қандай да болмасын ішкі шамырқану (жағдай, оқиға, тұлға, зат т.б.) себеп бола алады. Әсер етудің нақты жүйесі мінез-құлық реакциясының сәйкес келетін нақты түрлерін де қалыптастыра алады. Қажетті әсер ету жиынтығын құрастыра отырып, қажетті мінезді алуға болады.

Реакция әсер ету әрекетінің салдарынан болса, мінез-құлық алдын-ала келісілген деп саналады. Бұл ерекшелікті И.П. Павлов өзінің кең тараған шартты рефлекстердің пайда болуын зерттеу тәжірибелерінде тамаша суреттеген. Егер әсер ету мен реакциялар арасындағы байланыс тепе-тең болмаса немесе оның қызмет шарттары бұзылса, онда ол шартты реакциялардың толық жоғалуына дейін бұзылады. Бұл процесс «өшу» деген ат алды.

Іс жүзінде психолог жағымсыз мінезді құрту үшін негізгі міндеті қажетсіз шартты байланыстарды құртуға жағдай жасау болып табылатын «нұсқаулы алдын-ала келісу» тәсілін қолданады. Оларды бұзғаннан кейін жауапты алдын-ала келісімде байланыстың жаңа жүйелері - дағды, іскерлік, әдет тағы да басқа автоматтандырылған мінез-құлық түрлері қалыптасады. Әйткенмен де мінездің көптеген түрлері алдын-ала келісілмеген. Келісілмеген ынталандыруларда мінез-құлық реакциялары әдеттегідей дамымайды.

Оперантты алдын-ала келісу белсенділіктің түрлері мен формаларының кең тараған мәндерімен жұмыс атқарады және белгілі бір мінезден туындаған зардаптарда айқындалған. Мінездің бұл зардаптарын бекітілген-негізделген (реакцияны күшейтіп, бекітуші) және негативті (реакцияны әлсіретуші) деп атайды. Оперантты бекітуде жағымды мінезді нығайтып, қаламаған қылықты жоюды бекіту мақсатында көтермелеу және жазалау тәсілдері жиі қолданылады.

Әлеуметтік оқыту – бихевиористтік теорияның психологиялық ұстанымы мыналармен: көптеген адамдар алған әсерлерін қабылдап, ой елегінен өткізу арқылы тәжірибе жинақтауға, басқаларды қайталауға түйісетін үшінші жорамал. Әлеуметтік оқытудың негізін еліктеу үрдісі құрайды. Бұл байланыста көптеген адамдарға өздері қорқатын, немесе талпынатын шынайы мінезді көруге мүмкіндік жасап, мәселелерін шешуге көмектесуге болады.

Практик әлеуметтік салада бихевиоризмнің үш негізгі жорамалын пайдаланады. Оның басты мақсаты – мінездің қажетсіз түрлерін жою, қысқарту және адамдардың қажетті мінезін түрлі бекітулер мен әлеуметтік оқыту арқылы күшейту.

Бихефиоризм идеяларын дамыту негізінде (сондай-ақ қажетінше тәуелсіз) когнитивті психология қалыптасты. Жеке жұмыс тәжірибесінде бұл бағыт 80 жылдары өте мықты позиция ұстады. Когнитивтік бағыт өкілдері адамның өмір туралы ойларын маңызды деп танып, көптеген мүмкіншіліктерден қорытынды шығарып, шешім қабылдайды және шынайылық аясында әрекет етеді.

Когнитивтік психология әрекет пен ойды, білім мен мінезді біріктіруге ұмтылудан туындаған. Бұл бағыт басқа теориялар базасында рәсімделген, бірақ өзінің жеке түзілістерін енгізді. Оның негізін тұлға әлемінің құрылымы мен жіктелуі құрайды. Әрбір адамның өз дүниетанымы, түзілісі, маңайындағы адамдарды суреттеу тәсілі бар. Мінез-құлық стратегиясы мен мақсатты бағытталған шешімді қабылдауды анықтайтын түзілістер талдауы адамның ішкі әлемін түсінуге көмектесетін тілде, тіл құрылысында байқалады.

Әлеуметтік жұмыста когнитивтік үлгіні тиімді пайдалану мінездің үш жағдайында қаралған: моральдық код, немесе әлеуметтік философия; тұлға теориясы; әсер ету әдістері.

Гуманистік психоәлеуметтік технология гуманистік психологияда (К. Роджерс), экзистенциональды тәсілде (В. Франкл) және гештальтдәстүрде дамыған, кейде экзистенциональды-гуманистік бағыт деп аталатын идеяларды пайдаланады. Басты ережелер адам түсінігіне өз ортасымен өзара қатынастағы біртұтас тұлға ретінде негізделген. Адамға дүниені қабылдап, құрастыруға, шешімдер қабылдауға және өмірлік жоспарларды қалыптастыруға, белгілі жағдайларда өзгеруге қабілетті жоғары тіршілік иесі ретінде сену - бұл теорияларды біріктірудің маңызды сәті болып табылады.

Шешім қабылдау сәтінде бақылаушы бөлім болып табылатын тұлғаны хабардар ету - К. Роджерстің гуманистік психологиясының негізгі мәні. Басты назар өмір сүріп, әрекет ететін адамға аударылады. К. Роджерстің терең ойлы пікірі бойынша – адам – құрастырушы болмыс, егер онда таңдау болса, ол әрқашанда дамудың жағымды жолын таңдайды.

Адамның өмірі мен дамуында оның өзі туралы пікірі шешуші роль атқарады – Мен – «өзін бағалау» түсінігі басты түйін болатын тұжырымдама. К. Роджерстің пікірі бойынша, адам өзінің шындығында қандай екендігін нақты анықтай алмайды, ол өзін қиялдаудың көп, не аз мөлшерінде бағалайды. Әйткенмен де әр адамның өз өмірлік тәжірибесі бар және осы тәжірибесін сөз бен (ауызша тәсіл) қимылдың (сөзсіз тәсіл, экспрессия) көмегімен көрсетеді. Өзін бағалаудың оны көрсету тәсілімен сәйкестігі (сөз тілі мен дене тілі) – позитивті жағдайдың, яғни конгруэнттіктің туындауының қажетті шарты.

Осы құрамдардың қиыспауы жағымсыз реакцияларды тудырады. Адам мінез-құлықтың стереотипті негативтік реакцияларын қолдана бастайды. Конгруэнттік не мінез-құлықты өзгерту, немесе өзі туралы ұсынысты модификациялау жолымен белгіленеді. Тұлғаның өзін бағалауды өзгертуі, өзін жеке тұлға ретінде қабылдауы – бұл басқа адамдарды қабылдаудың неғұрлым толық және жеңіл түрі, (және керісінше, топтағы басқа адамдардың тұлғаны қабылдауы әшейінде оның өзіндік бағасын көтереді) ішкі қақтығысты шешуге табиғи ұмтылысты постулаттайды.

К.Роджерстың жеке тұлға теориясының негізгі идеясы мынада, әрбір адам ішкі меншік белсенділігіне, өсуге, дамуға ұмтылуға өзінің ішкі мүмкіншіліктерін неғұрлым толық жүзеге асыруға ие екендігінде.Оның «жеке өсу » үлгісі осыған негізделген. К.Роджерстың пікірі бойынша жеке өсу үшін үш жағдай жағымды және бұлар тұлғаның өзі арқылы немесе маманның көмегі арқылы жасалады: түпнұсқалық (шынайылық), басқа адамды сөзсіз қабылдау және басқаны эмпатикалық түсіну қабілеті, қоса әсерлену. Ол жеке өсу мүмкіншілігі шексіз деп есептеді және әр адам бұл жағынан жетістікке жетуге талаптана алады.

Осыған ұқсас пікірді А. Маслоу да айтты. Оның концепциясының ең маңызды негізі – тұлғаның өзіндік актуальдылыққа ұмтылуы. Ол жетілген тұлғаға мыналар лайық деп есептеді:

• 
  өзіндік актуальдылық – жоғары түсінікпен, ықыласпен және мүддемен уайымдау; жеке өсу жолдарын таңдау осы жолдардың қиындығына тәуелді емес;
  
• 
  актуализация – потенциалды тұлғаның емес, шынайылықтың белгісі, яғни өз әрекеттеріне жауапкершілік, өзіне «сенім»;
  
• 
  өзіндік актуальдану қабілеті – таба білу, өзінің «психологиялық қорғанысын» шешу, өз қабілеттерін дамыту.
  

Экзитенциональды психология кеңес беру үрдісінде адамдарды жоспарлауға және басқа адамдармен қатынасын дамыту үйретуге мүмкіндік береді. Осы тәсілдерден ішкі жеке жүйелер секілді жүйелер арасындағы әрекет таңдау мен коммуникацияғда маңызды мән беріледі. В. Франклдың теориялық құрылымдары мысал бола алады. В.Франкл тұлғаның маңызды талаптануы оның өзінің күнелтуінің мазмұнын тауып алуында деп санайды. Егер тұлға бұл талаптануды жүзеге асыра алмаса, онда ол фрустрацияны сынайды. Әрбір адам жынысына, жасына, әлеуметтік статусына, мамандығына, діни сенімдеріне және т.б. қарамастан үйретуге болмайтын, бірақ қашанда ұғынуға болатын өзінің өмірінің бірегей мәнін жүзеге асыруға жауапты. В.Франклдың тұлғасындағы концепцияда адам үшін басынан қандай жағдай өткендігі емес, оның соған деген көзқарасының маңызды екендігі жөніндегі ережесі үстемдік құрады. Адамдармен психологиялық жұмысты автор логотерапия деп атады( ой көмегіндегі терапия).

Логотерапияның негізгі міндеті - адамға күдік пен өкінішті жеңуге, өз әлемін қалай құруды түсінуге көмектесетін өмірдің мәні мен мақсатын табуға көмектесу. Логотерапияны құрастырушылар еркіндік бостандығы өмірдің мәні болып табылады.В.Франкл әзірлеген теория мен әдістер психологиялық кеңес беруде, психотерапияда кеңінен пайдаланылады және әлеуметтік жұмыста, социологияда белсенді қолданыла бастайды.

Гуманистік бағыттағы жаңа психологиялық теорияларға тұлғаның өзіндік түсінігі мен тәжірибесіне негізделген гешталт дәстүрлерді жатқызуға болады. Бұл бағыттың негізін салушы клиенттің сезіміне және оның тәжірибесін тануға үлкен мән берген Ф.Перлс болып есептеледі. Біртұтас тұлға Ф.Перлстың көзқарасы бойынша оны ешкімге ұқсатпайтын және өзінің дамуы бойынша біртұтастығын бұзатын біраз әсерленушілікті бастан кешеді. Ал қоршаған әлемнің күрделілігі оны түсінуге себепші болады. Әлемнің көптүрлілігі тұлғаның бөліктерін одан әрі бөлшектейді және олардың бірлесуіне қарсы тұрады. Гешталтпсихологтар өмірлік жағдайдың гешталт екендігін, сондықтан да тұлғаның жекелеген бөліктерімен фрагменттік жұмыс істеу мағынасыз. Тұлға өзі ғана өз өмірінің жаңа неғұрлым тиімді гешталтын тұрғыза алады. Маңызды орын гештальт құрылымын анықтайтын мақсаттылыққа беріледі. Гештальттеориясының гуманистік бастамасы тұлғаның өзгеруі - біреуге ұқсауға тырысқанда емес, тек тұлға өз өзімен болған жағдайда ғана болатындығы фактісінде. «Бұрынғыдан да жақсы болу » шешімі, басқа адамдардың тілектері, талаптары тұлғаның белсенді ішкі өзгерісіне әкелмейді.

Гештальтдәстүрінің арнасында осы және басқа да тәсілдердің шеңберінде қолдануға болатын көптеген қызықты технологиялар құрылды. Гуманистік бағдарламаның басқа түрлерімен салыстырғанда гештальтпсихология тұлғаның психикасының өзгерістеріне ұрындыратын әлдеқайда күшті технологияларға бай. Қазіргі гуманистік концепциялардың мысалы - үш аспектіден құралатын психотерапияның позитивті жүйесі : позитивті келу, жанжалды мағыналы талдау және психотерапияның бессатылы процесі.

Осыған байланысты әлеуметтік жұмыста қолдануға болатын гуманитарлық теориялар әр түрлі . Осы теориялардың барлығына бірдей жағдай -клиентті, топты, қоғамды, қоршаған ортаны, мәселелерді туғызатын себептерді және олардың көздерін түсінудің алдын - ала қатаң бекітілген схемасының болмауында. Осыған байланысты, клиенттің оқиғасының дамуын болжаудың, специалистің субьективті көзқарасына негізделген және әрқашанда шындыққа келе бермейтін мәселелерді шешу бойынша клиентке кеңес берудің қажеті жоқ.

Әлеуметтік тәжірибеде әлеуметтік – психологиялық теориялардың көптеген түрлері қолданылады. Олардың ішінде көрнекті орынды коммуникация құбылыстарына негізделген теориялар алады. Маңызды теориялар тұлғаның әлеуметтік қызметін; адамдардың әлеуметтік статусына немесе қоғамдағы позициясына байланысты адамдардың тәртібінің спецификалық тәсілі; тұлғаның белсенділігін жанама түрдегі нормаларының жиынтығы.

Әлеуметтік маңыздың анықтамасын алғаш 1936 ж. Р.Линтон, ал одан кейін интракционализм шеңберінде Д.Мидпен дамытылды. Әлеуметтік ролдер белгілі бір әлеуметтік стереотиптерді ұдайы өндіруге негізделген әлеуметтік оқиғалар арақатынасынан пайда болады. Жеке әлеуметтік роль тәртіптің тек жеке бір аспектісін көрсетеді. Адамдардың тұтастай тәртібі әлеуметтік ролдердің көптүрлілігі жиынтығынан құралады. Әлеуметтік орын түсінігімен «мәндік шиеленістер», «мәндік адаптациясы», «мәндік алу» түсініктері байланысты. Әлеуметтік орын әрқашанда жеке адамның тәжірибесіне, оның қоршаған ортаның талаптарына сай болуы тілектеріне жеке сипаттама бере алады.

Әлеуметтік орын мәні түсінігін әртүрлі қарастырғанда бірқатар ортақ сәттері бар:1)орын анықтылықтың көп немесе аз мөлшеріндегі әлеуметтік берілген тәртіптер және ережелер үлгісі ретінде ;

2)орын белгілі бір түрдегі оқиғаны басқаруға бағытталғантәртіптер стратегиясы ретінде;

3) орын белгілі бір статусы бар адамдарға қатынас бойынша күтулер жүйесі ретінде;

4) роль орын сол орынға белгіленген адамның белгілі бір талаптарының орындалуының әрекеті ретінде.

Әлеуметтік тәжірибенің жеке жұмысында рольдік модельді қолдану жеке адамдардың бір-біріне, олар қатынасатын топтарға және өмір сүріп отырған қоғамға бейімделуін жоғарылатуды қарастырады. Бұл модель әр түрлі қақтығыстардың алдын алуда және жоюда, алынған әлеуметтік ақпараттарды түсіндірудің бара-бар еместігі т.б. жағдайларда тиімді. Берілген әлеуметтік рольді әрбір жеке адамның орындау ерекшелігін, оның әлеуметтік-рольдік ойындарға қосылуын есепке алу маңызды. Әлеуметтік рольдер әр түрлі технологиялық тәсілдердің негізі болып табылады: әлеуметтік драма, психодрама, трансактілік анализ, түрлі сюжетті-рольдік ойындар.

Психологияның да, әлеуметтік тәжірибенің де маңызды міндеттерінің бірі – адамдардың мінез-құлқын олардың арасында сөздей және сөзсіз байланыстардың, ақпаратты қабылдау және түсіндірудің болуын болжаған әлеуметтік процесстерге қатысушы ретінде реттейтін механизмдерге сүйену. Коммуникативтік теорияларда қатынас аспектілері мен интеракцияға бірінші дәрежелі мән беріледі. Қандай да болмасын коммуникативтік теория интеракцияның бағытталған мінездемесі таңбалық жүйеге, интеракцияны серіктердің қабылдауына, бір-бірімен қатынасушылардың әсер етуіне негізделген. Бұл коммуникация актісінің қажетті сипаттамасы.

Коммуникативтік теорияның басқа компоненті – ақпаратты белгілі бір таңбалық жүйеге орналастыратын және кодпен жазатын адам немесе топ (коммуникатор) ақпараттың көзі екендігі жөніндегі ереже. Коммуникациялық жүйеге ақпаратты өзінің жеке ерекшеліктеріне сәйкес жай жазуға айналдыратын ақпаратты алушы да (реципиент) кіреді. Қатынас жасайтындардың қоры мен ақпарат мінезіндегі үлкен айырмашылықтар олардың арасындағы, көбінесе әлеуметтік қызметкер мен клиенттің арасындағы түрлі түсініспеушіліктерге, реніштер пен қақтығыстарға себеп болады. Мұндай жағдайларда олар «әр түрлі тілде» сөйлейтін секілді. Адамдардың ақпаратты қалай қабылдап, түсінуі олардың ара-қатынастары мен бір-бірінің мүмкіншіліктерін бағалауына, мінез-құлықтарына байланысты. Коммуникативтік процесстердің ерекшеліктері адамдар арасындағы симметриялы немесе басымдық қатынастарды белгілегенде көрінеді.

Симметриялы қатынастар қатынаста өзара мүдделі тең серіктерге тән, басымдық қатынасы бір серіктің (немесе топтың) басқаны билеуі, осыдан екінші жақ тәуелділікті немесе төмендетушілікті сезінеді (мысалға «бастық-бағынышты» типтерінің қатынасы).

Коммуникативтік теориялар хабарлау трансляциясының тәсіліне байланысты нақты тенденцияларды да суреттейді. Ауызша коммуникацияда психолингвистиканың айту мәнеріне (экспрессивтік тіл) және оны реципиенттің қабылдауына (импрессивтік тіл) байланысты заңдары (А.А. Леонтьевтің және А.Р. Лурияның еңбектерінде нақты айтылған) әрекет етеді. Жеке әлеуметтік роль мінездің жекелеген аспектісінде ғана көрінеді. Адамдардың толық мінезі көптеген әлеуметтік рольдерде жинақталады. Әлеуметтік роль әлеуметтік табыстармен тығыз байланысты және ұсынылатын рольді (жеке адамның топтың үміттену жүйесі, субъективтік рольді (экспектация, яғни адамдармен өзара қатынастар тәсілін ұсыну); ойналынатын роль (ұсынылатын рольдің мінезін жүзеге асыру). Интеракцияға қатысушы өзінен басқа серіктері не күтетінін білу маңызды. Жекелеген адамдардың әрекеттері өзара бір-бірін «қуалайды», әркім басқалардың ролін қабылдауына, Мен бейнесін қалыптастыруына, өзіне деген ниет пен экспектацияларға бейімделуіне болады. «Рольдік қақтығыстар», «рольдік шиеленісушілік», «рольдік жиынтық», «рольдік адаптация» т.б. әлеуметтік роль түсінігімен байланысты. Тәжірибеге, адамның өзіндігіне, өзінің маңындағылардың үміттеріне сәйкес болуды қалауы т.б. байланысты қашанда әлеуметтік роль жеке бейнеге ие. Әлеуметтік рольдердің диапазоны әлеуметтік топтардың, көпшіліктің, белсенділік түрлерінің көп түрлілігіне бағытталған.

Әлеуметтік рольдің ерекшелігі қоғамдық қатынастар жүйесіндегі жеке адамның орнымен анықталады. Кәсіптік, әлеуметтік-демографиялық, басқарушылық т.б. рольдерді осы тұрғыдан ажыратады. Бұдан басқа, жеке тұлғалар арасындағы рольдер, яғни жекетұлғалық қатынастар жүйесіндегі орындар арқылы анықталатын рольдерді анықтайды. Белсенді және жасырын, институциализденген (арнайы, конвенциональды) және стихиялық, тіркелген және жеке белсенділікке жеткен рольдер бар. Адамның белгілі бір рольді қабылдап, орындауы күрделі процесс.

Әлеуметтік рольдердің мәнін түсінудің түрлі тәсілдерінің бірқатар ортақ сәттері бар: 1) роль мінездің үлгісі мен қойылуы, нақтылықтың әлеуметтік тапсырылған көп не аз дәрежедегі, 2) роль белгілі типтің жағдайын меңгеруге бағытталған мінездің жоспары ретінде; 3) роль нақты статусы бар адамдардың күту жүйесі ретінде; 4) роль сол рольге тағайындалған адамның белгіленген талаптарды орындау әрекеті ретінде.

Рольдік модельді пайдалану жеке жұмыстың әлеуметтік тәжірибесінде жекелеген адамдардың, өздері араласатын топтардың, өздері тұратын қоғамның, бір-біріне бейімделуін жоғарылатуды қарастырады. Бұл модель түрлі қақтығыстардың алдын алуда және жоюда, алынған әлеуметтік ақпараттарды түсіндірудің жетіспеушілігі кезінде тиімді. Берілген әлеуметтік рольді әр адамның орындау ерекшелігін, оның әлеуметтік-рольдік ойынға енуін есептеу маңызды.

Психологияның да, әлеуметтік практиканың да маңызды міндеттерінің бірі – адамдардың мінез-құлқын олардың арасында сөздей және сөзсіз байланыстардың, ақпаратты қабылдау және түсіндірудің болуын болжаған әлеуметтік процесстерге қатысушы ретінде реттейтін механизмдерге сүйену. Коммуникативтік теорияларда қатынас аспектілері мен интеракцияға бірінші дәрежелі мән беріледі. Қандай да болмасын коммуникативтік теория интеракцияның бағытталған мінездемесі таңбалық жүйеге, интеракцияны серіктердің қабылдауына, бір-бірімен қатынасушылардың әсер етуіне негізделген. Бұл коммуникация актісінің қажетті сипаттамасы.

Коммуникативтік теорияның басқа компоненті – ақпаратты белгілі бір таңбалық жүйеге орналастыратын және кодпен жазатын адам немесе топ (коммуникатор) ақпараттың көзі екендігі жөніндегі ереже. Коммуникациялық жүйеге ақпаратты өзінің жеке ерекшеліктеріне сәйкес жай жазуға айналдыратын ақпаратты алушы да (реципиент) кіреді. Қатынас жасайтындардың қоры мен ақпарат мінезіндегі үлкен айырмашылықтар олардың арасындағы, көбінесе әлеуметтік қызметкер мен клиенттің арасындағы түрлі түсініспеушіліктерге, реніштер пен қақтығыстарға себеп болады. Мұндай жағдайларда олар «әр түрлі тілде» сөйлейтін секілді. Адамдардың ақпаратты қалай қабылдап, түсінуі олардың ара-қатынастары мен бір-бірінің мүмкіншіліктерін бағалауына, мінез-құлықтарына байланысты. Коммуникативтік процесстердің ерекшеліктері адамдар арасындағы симметриялы немесе басымдық қатынастарды белгілегенде көрінеді.

Симметриялы қатынастар қатынаста өзара мүдделі тең серіктерге тән, басымдық қатынасы бір серіктің (немесе топтың) басқаны билеуі, осыдан екінші жақ тәуелділікті немесе төмендетушілікті сезінеді (мысалға «бастық-бағынышты» типтерінің қатынасы).

Коммуникативтік теориялар хабарлау трансляциясының тәсіліне байланысты нақты тенденцияларды да суреттейді. Ауызша коммуникацияда психолингвистиканың айту мәнеріне (экспрессивтік тіл) және оны реципиенттің қабылдауына (импрессивтік тіл) байланысты заңдар. Сөзсіз коммуникация ымның, қимыл мен ымның, ишараттың, дене тұрысының, жүрістің, бұлшық еттер тартылысының және барлық «экспрессия» түсінігіне кіретін атрибуттарда жүзеге асады. Сөзсіз коммуникация сөзді коммуникацияға ілесе алады, немесе коммуникацияның жекелеген тәсілі де бола алады. Сөзсіз коммуникация санасыз, ішкі әсерлерден пайда болатындықтан, жаңа психология оны сөздік коммуникациямен салыстырғанда неғұрлым шынайы деп бағалайды.

Коммуникация процесін қарастыратын қандай да болмасын теория адам іс жүзінде үнемі қатынас жағдайында Тіпті үнсіздіктің өзі әркімнің оны әр түрлі бағалауына орай коммуникация процесіне жатады. Коммуникацияның бірнеше түрлері бар: ішкіжекелік (адам оңашада не істеу керек екенін ойланады, жоспарлар құрады, жетістіктерін немесе кемшіліктерін сараптайды); тұлғааралық (екі немесе одан да көп адамдармен арадағы қатынас); топтық тұлғааралық (әлеуметтік топтағы қатынас); топаралық (түрлі әлеуметтік топтардың өзара әсері). Қатынастың барлық түрі олардың әрқайсысына тән ерекшелік заңдарына сәйкес қалыптасады.

Әлеуметтік тәжірибе үшін әлеуметтік-психологиялық теориялардың мәнін бағалау қиын, өйткені адамдарда туындайтын барлық процестер қатынас процестерін бұзумен шектеледі. Психологиялық коммуникативтік теориялар әлеуметтік сала аймағындағы қызметтерді, қатынас процестерін түзетуде түрлі теориялар мен технологияларды қалыптастырудың жақсы базасы бола алады.

Д. Гриндердің, Р. Бендлердің, В. Сатирдің, М. Эриксонның жұмыстарында қаралған нейролингвистикалық бағдарлау (НЛБ) – адамдарға әсер етудің өзіндік теориясы мен технологиясы. НЛБ тақырыбы болып нейрондық байланыс деңгейінде берілген ішкі бағдарламаның айнасындай өзара қатынаста пайдаланылған тілдер болып табылады. НЛБ-ның орталық түсініктерінің бірі – репрезентативті-ақпараттық жүйе, яғни психиканың модальдығына байланысты тәжірибелерді ұсыну жүйесі. Олардың біреуі неғұрлым дамыған және нақты тұлғаға жиі пайдаланылады. Адам оның көмегімен ақпаратты іздеуді жүзеге асыратын репрезентативті жүйе негізгі тәсілді қалыптастырады. («визуалдар», «аудиалдар», «кинестетиктер»). Жеке адамның жетекші ақпараттар мен қосымша жүйелерді пайдалануы, мінез-құлық паттерндері мен ішкі жоспарлардың қалыптасуы сөзді және сөзсіз тілде көрінеді.

Өзін ұсыну, немесе өзін таныстыру коммуникацияның ерекше аспектісі секілді, адамдармен жеке жұмыс атқарудың тиімділігінің маңызды шарты. Маман әлеуметтік өзара қатынастың қандай да болмасын саласында өзін дұрыс көрсете білуі және серігінің өзін көрсету бет пердесіне жасырынған шынайы әсерлерін оқи білуі керек.

Адам өз мінезінің ауызша және сөзсіз аспектілерін бақылайды және міндеттерге сәйкес айлалы әрекеттерге бара алады. Алайда, айла жасағаннан гөрі, адамның мінезінің ыңғайын табу тиімдірек.

Жаңа әдебиетте өзін ұсыну сансыз мінез-құлық стратегиясының көмегімен өзі туралы пікірін басқару, өзі туралы басқа адамдардың ұсыныстарын есепке алу ретінде қаралады. Өзін ұсыну түзетілуі, арнайы әдістермен дамытылуы мүмкін. Теңбе-тең әдістерді таңдау -өз-өзін бағалаудың қандай аспектісінің бұзылуына байланысты - не жекелеген конструкцияларының деңгейінің(жоғарғы мазасыздығы, Мен-концепциясының тұрақсыздығы, өзін көрсетуде шексіз себептердің болуы), не әлеуметтік ептілік деңгейінің бұзылуы. Бірінші жағдайда тренингтық топтардың ұтымды-эмотивтік тренингі тәсілі қолданылады. Екінші жағдайда топтық және тұлғалық тәсілдерді үйлестіретін әлеуметтік шеберлік тренингін арнайы оқу көмегімен жетістікке жетуге болады. Өзін-өзі тиімді көрсете білуде маңызды орынды сезімталдық бейне (партнер жөніндегі алғашқы пікірде қалыптасады), сыртқы кейпі, қоршаған ортаcы және уақытша араласу ортасы алады.

4-тақырып Әлеуметтік жұмыс әдістері мен технологиясы: өзіндік байланысы.

Технология және әдіс түсінігі; құрамдас бөлігі ретінде. әдіс іс-әрекетттің танымдық тәсілі ретінде. Классификация деңгейі, технология, әдістің орны мен рөлі. (субъективті деңгей, функциональдық денгей).

Әдістері; құрылымы; тәсілі Әлеуметтік жұмыс практикасындағы әдіс пен технологияның өзіндік байланысы.

1.Әлеуметтік технологиядағы қайырымдылық сипаты.

Кәсіптік қызмет ретінде, әлеуметтік жұмысты жалпы түрде үш аясы бар, ол кең үш сфераны қамтиды:

1. 
   Индивидтің әлеуметтік жағдайға бейімделуі мен ақталуы (адаптация мен реабилитация) жеке индивид және отбасылық деңгейдегі мақсатта және қоршаған орта жағдайында даулы жағдайлады шешуге әлеуметтік терапия.
   
2. 
   Топпен әлеуметтік жұмыс. Топтың жас бойынша (балалық , жасөспірім, қартайған азаматтар), жыныс бойынша (жалғыз басты ана, жалғыз басты әке, бұрынға нашақорлардың тобы) болып жіктеледі.
   
3. 
   Адамдар өмір сүретін жақсы әлеуметтік – психологиялық климатты құру, әлеуметтік қызмет жүйесін кеңейтуге бағытталған тұрғылықты жері, қауымдық бойынша әлеуметтік жұмыс.
   

Әлеуметтік жұмыс тек қана «әлсіз» әлеуметтік топқа ғана әлеуметтік қолдау көрсетпейді, сонымен қоса барлық халықтың әлеуметтік қамсыздануын реттейді. Ақыр аяғында ол адамның өмірінде қажеттіліктерді қолдау мен керекті шарттарды қамтамасыз етуге бағытталған.

Тарихи әлеуметтік жұмыс әлеуметтік қызметтің көп түрі ретінде қиындыққа дұшар болған адамдарға көмек көрсетуге бағытталған. Осындай әлеуметтік қызметтің түрі адам қоғамы сияқты ежелгі болып келеді. Индивидтер әлсіздерге әр түрлі көмек көрсетпесе өмір сүре алмайтын. Осындай қызмет діни көзқарастарда орын тауып, әр уақытта өз әсерін тигізіп отырған. Мысалы, алғашқы қауымдық құрылыста тарату, бөлу қарым-қатынасының орнына қайырымдылық, мейірім, әлсіздерге, кедейлерге қамқор болу келеді.

Көмек берушілер мен көмек алушылар арасындағы табиғи органикалық байланыс заң түрінде емес, салт-*дәстүр аясында құрылған. Кімге көмек көрсетілсе, сол адам көмек көрсеткен адамға бағынышты болған. Олар көмек берушілерге ризашылық сезімде болған. әлеуметтік жұмыстың пайда болуы бірте-бірте қоғамның салт-дәстүрлік ұстанымын бір жаққа ысырды. Мысалы, жалпыға бірдей болын тоқтатып, алайда ол жойылып кетпей, басқа әлеуметтік институттар арасынан өз орнын тапты. Индивидтіктің өзіндік революциясы пайда болды: егер бұрын адам дәстүрлі қоғамда өмір сүру, қызмет ету тек өзінің қоғамдағы орнына байланысты көмек алатын болса, ол уақыт өте келе одан арылып, индивид болып қалыптаса бастады. Ол енді ата-бабасымен жоғарғы атағына сүйенбей өзінің күшіне сенуге талпынады. Осыны білген әлеуметтік көмектің бүкіл идеологиясы жеңілділік пен жеңілдікті пайдалану концепциясына сүйенеді. Жеңілдікті пайдалануға адамдардың барлығы құқылы емес, тек бір қатарларына ғана артықшылық беріледі.

XVIII-XX ғасырлардан бастап туғаннан соң ешкімде артықшылық жоқ, барлық адам өмірге келгенде, тең құқылы деген гуманитарлық, демократиялық көзқарастар болған. Бұл түсінік тек қана өмірге байланысты емес, адам құрбандықтарына, құқықсыздыққа қарсы күресте пайдаланыла бастады. Нәтижесінде бұл күрес тек адам құқығын белгілеп қоймай, белгілі халықаралық құқықтар құжаттарының негізіне айналды. Бұл жалпы адам құқығы деклорациясында (1448ж), адамның азаматтық және саяси құқығы туралы халықаралық фактісінде және адамнң экономикалық, әлеуметтік, мәдени құқылары туралы халықаралық фактісінде көрсетілген. Бұл құқықтар еңбекке, әлеуметтік қамсыздандыруға, әрбір отбасында көмек пен күзетке дене және психологиялық денсаулық құқығына, білімге бағытталған. Күзет пен көмек шаралары, әсіресе, балалар мен жасөспірімдер үшін өте қажет. Осы құқықтар индивидтің қоғамда дұрыс қалыпты өмір сүру үшін қолданылады. Алайда, осы құқықтарды әрбір индивид пайдалана бермейді. Яғни жақсы заңдандырылған база керек (мысалы, білім беру саласында), бірақ тәжірибе жүзінде көптеген балалар мектепке бармайды. Ассоциялды тәртібі - әлеуметтік жұмыс осындай мәселелердің шығу жолдарын іздейді. Әлеуметтік қызметкер өмірлік қиын жағдайды анықтап, адамдарға, отбасыларға әр түрлі көмек келіп түсетін әлеуметтік ресурстарға (мысалы, әлеуметтік көмек және еңбек бөлімі) арқылы көмек көрсетеді. Әлеуметтік жұмыстың мәні индивидтерге, отбасыларға, топтарға олардың құқықтарын іске асыруда, физикалық, психикалық, әлеуметтік және өзге де әлеуметтік қалыптасуына кедергі келтіретін кемшіліктерді өтеуде көмек көрсетеді. Бұл қызмет кәсіптік, еріктілік және қоғамдық болуы мүмкін. Алайда мекеме ерекшелігі, әлеуметтік жұмыс институттарының дамуына байланысты кәсіби қызмет кеңейе түседі.

Әлеуметтік жұмыс жартылай қызмет сипатында болғандықтан, әлеуметтік қызметкердің қызметі әр алуан: диагностикалық, профилактикалық, құқық қорғаушылық, әлеуметтік медициналық, әлеуметтік-терапевтік, психологиялық, әлеуметтік тұрмыстық болып ерекшеленеді. Әлеуметтік қызметкер түсінігі әлеуметтік жұмыс аясындағы маман боып негізделеді. Әлеуметтік жұмыстың обьектісі өзіндегі қиындықты шешуге дәрмені жоқ, басқалардың көмегіне зәру адам, ол әлеуметтік қызметкерлердің қызметі, оның көмегіне зәру адамдарға көмек көрсету болып табылады.

Әлеуметтік қызметкер көмек көрсетуде міндетті түрде клиенттің еркіне сүйенеді. Сонымен қатар олар ұсынылған көмекті қабылдамауға да құқықтары бар. Олар ұсынған көмектің нұсқаларынан өзіне керегін таңдап алады. Индивидтің жеке өміріне араласу (отбасындағы баланың қиын көру қорғаушылығынан басқа) оның келісімімен ғана жүзеге асырылуы тиіс және де клиент бұл көмектен бас тартты деп қалдырып кетуге болмайды.

Әлеуметтік жұмыстың практикасының тиімділігі ең алдымен мамандықтың қиындылығына байланысты. Әлеуметтік қызметкердің қызметі көп қырлы: ол әр түрлі әлеуметтік деңгейдегі және қоғамдағы өмір сүру аясындағы жоспарлы мәселелерді шешеді. Бұл мамандар отбасылармен индивидтермен, екіншілері кішігірім топтармен, келесісі тұтас қауым және ұжымдармен қажырлы жұмыс жасайды. Біреулері жеңілдік ретінде балармен жұмыс жасаса, біреулері қартайған адамдармен айналысады. Ал екіншілері кеңес беруші немесе психотерпевт реінде медициналық мекемелерде жүрсе, екіншісі әлеуметтік жоспарлау аясында, үшіншісі әкімшілік жұмыспен, төртіншісі әлеуметтік бағдарлама мен жобаларды жүзеге асыру үшін қаржы ресурстарын іздеумен айналысады. Осыда маманға ең басты талап, ол қызметін өзінің бағытына сай игеріп, оның тәжірибеде салдарларының тиімді болуы.

Әлеуметтік жұмыстың көп қырлылығы қазіргі қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешуде көрініс табуда. Сондықтан мамандар тек нақты клиентке ғана емес, қоғамға толығымен қажет. Әлеуметтік жұмыс жиырмасыншы жүзжылдықтың көптеген дүниеге келген қиыншылықтарын шешуде. Седен (Seden 1999) айтуынша әлеуметтік қызметкердің қызметі алты негізгі талапқа негізделеді: қызметте жақсы қатынас орнату, қолдау және белсеңділік таныту, зерттеу, жоспарлау, қызмет көрсету және әсер ету, ұжымдарда жұмыс істеу, кәсіптілікті жоғарлату.

Әлеуметтік көмекке зәру адамдарға көмек көрсетуді алдына мақсат етіп қойған адам өзінің кәсібіне үлкен жауапкершілікпен қарау керек. Клиентпен жұмыс істей алмайтын, кәсіптік әдепті бұзатын әлеуметтік қызметкерлер заңға келтірілуі мүмкін.

Мемлекеттік қызметтегі әлеуметтік қызметкер клиентпен жұмыс істеу барысында әрдайым бақылау қызметін атқару керек. Әлеуметтік қызметкер мен клиент арасындағы байланыста біреуі екіншісіне ерікті болмайды. Осындай жұмыс келісім шартпен әлеуметтік қызметкердің кәсібіне негізделген ережелерге сәйкес келмейді. Көптеген шетел мамандарының пайымдауынша бұл кәсіптің барабарлығын жоққа шығаруға әкеледі. әлеуметтік қызметкердің жаңа ұрпағының маңызды мәселесі болып қала береді.

Әлеуметтік қызметкердің жұмысы бағдарламасында әлеуметтік саясатқа негізделген идеология үлкен ықпал етеді. Мысалы, дүне жүзінің көптеген елдерінде әлеуметтік бағдарламаның қалдықты принципі бойынша қалыптасады. Осы идеология аясында жеке әлеуметтік проблемалардың профилактикалық жоғарлату ескерілмейді, көптеген елдерде әсіресе Скандинавияда әлеуметтік идеология яғни біліммен, кәсіппен, медициналық қамсыздандырумен байланысты әлеуметтік бағдарлама қоғамда бірінші орында тұруы тиіс. Осы идеолгия аясында адам қолдау алу үшін өз жағдайын айтып, ел алдында дәлелдемей ие болады. Ережеге сәйкес клиент пен әлеуметтік қызметкер уақытша қатынаста әлеуметтік қызмет аясында болады. Әлеуметтік қызмет-халыққа әлеуметтік көмек пен қызмет, жеке адамға, әлеуметтік топқа, өмірдің қиын жағдайында көмек көрсететін мемелекеттік және мемлекеттік емес мекемелердің жиынтығы. Әлеуметтік қызмет - әлеуметтік жұмыстың ұйымдастырылған бір түрі. Әлеуметтік қызмет жүйесіне әлеуметтік баспаналар, жасөспірімдер мен балаларға арналған дағдарысты орталық, психологиялық, педагогикалық көмек орталығы, отбасы мен балаларға әлеуметтік көмек көрсететін аймақтық орталықтар, мектептердегі әлеуметтік көмек және т.б. кіреді.

Қызметтің осы құрылған жүйесінде отбасына қызмет, әлеуметтік қамсыздандыру қызмет көрсету, әлеуметтік құқықтық қызмет, әлеуметтік педагогикалық қызмет, балаларға, жасөспірімдерге, әйелдерге мамандандырылған қызмет көмегі сияқты әлеуметтік қамсыздандырудың әр түрлі бағыты дамып жетіліп келеді. Әлеуметтік қызмет көрсетумен айналысатын (арнайы интернат үйлер, қарттар үйі) әр түрлі әлеуметтік мекемелерде әлеуметтік баспаналардың сенім телефондарының, психологиялық көмек орталықтарының қарқынды өсуі байқалады. Дәстүрлі әлеуметтік қызметкерлер бөлімдерінен басқа тағы мынадай бөлімдер бар: педагогикалық анимация, әлеуметтік түзетулер мен айықтырушы, мүмкіндіктері шектеулі баларға көмек көрсету.

Көптеген шетел мемлекеттерінде мемлекеттік коммерциялық емес (қайырымдылық, еріктілік) және коммерциялық (жеке меншіктік) әлеуметтік қызмет жүйесі жұмыс істейді. Бұл қызметтің көптеген түрлерінде әр түрлі мамандар, яғни оның ішінде әлеуметтік қызметкерлер, психологтар және т.б. қызмет атқарады. Еуропалық елдерде әлеуметтік қызметте негізгі күшті мемелекеттік қызмет (үйге әлеуметтік қамсыздандыру, мектепке дейінгі әлеуметтік мекемелер, мүгедектер мен қартайған адамдарға арналған мекемелер) көмек көрсетеді. АҚШ-та мемлекеттік қызмет негізінен қаржылай көмек көрсетеді, ол әлеуметтік қызметінің негізін ерікті және қоғамдық ұйымдар, сонымен қатар онда әлеуметтік қызметкерлер жұмыс атқаратын жеке меншік қызметтері бар. Әлеуметтік қызметтің басты факторы болып, жергілікті басқару мен әлеуметтік қызметтің қатынасы жатады. Әлеуметтік көмекке зәру адамдарға материалдық көмек, әлеуметтік қамсыздандыру, сонымен қатар психологиялық қызмет көрсету басты қызмет болып саналады. Кейбір елде ауқатты адамдардың өзінің әлеуметтік көмек көрсететін орталықтары мен қорлары бар. Ол тек қазір Скандинавия елдеріне тән.

Әлеуметтік жұмыстың практикалық тиімділігін анықтайтын сыртқы факторларының біріне қоғамды қорғаушы элементтер де кіреді. Әлеуметтік қызметкер клиенттің жағдайын талдауға, өзі көмек көрсететін адамның өміріне не ықпал ететінің білу қажет. Өзімізге белгілі клиент дұшар болған жағдай көп қырлы сипат алады және әлеуметтік мәселе ретіндегі пайда болған оқиға мен жағдайға көп көңіл бөлу керек. Ең басты өмірлік фактор қоғамның әлеуметтік деңгейіндегі жеке бас пен адамның қатынасы болып табылады.

Әлеуметтік жұмыстың тәжірибесі – оның мақсаты әлеуметтік қорғау мен адамдарға көмек көрсету болып келетін мемлекеттің ішкі саясатына ықпал етеді. Әлеуметтік жұмыс ұлттық дәстүрге әсер етеді. Бірқатар әлеуметтік мәселелер жалпы ұлттық, сонымен қатар халықаралық сипатта болады, кейбіреулері жеке негізде құрылады. Сондықтан әлеуметтік қызметкер өз еліндегі әлеуметтік ұстанымдарын оның әлеуметтік қызметтерінің ерекшеліктерін, құндылықтарын жақсы білу қажет.

1. 
   Алерин, Сяпенко «Социальное управление», Москва, 1995
   
2. 
   Козлов А.А., Иванова Т.Б. Практикум социального работника . – Р/н/Д., 2001
   
3. 
   Основы социальной работы. / Отв. ред. П.Д. Павленок-М., 1998
   
4. 
   Социальная работа: теория и практика. Учебное пособие./ Отв. Ред. Е.И.Холостова, А.С. Сорвина-М,. 2001
   
5. 
   Социальная энциклопедия./ Гл. редактор А.П. Горкин-М., 2000
   
6. 
   Теория и методика социальной работы: проблемы, прогнозы, технологии. – М., 1992
   
7. 
   Теория социальной работы. / Под ред. Е.И.Холостовой-М., 1998
   
8. 
   Фирсов М.В., Шапиро Г.Ю. Психология социальной работы. Содержание и методы психосоциальной практики.-М., 2002
   
9. 
   Фирсов М.В., Студенова Е.Г. Теория социальной работы.-М., 2001.
   

Әлеуметтік жұмыс міндеттерінің маңыздысы клиентпен жұмыс жүргізудегі әлеуметтік проблемалары шешуде әдістерді орынды қолдана білу. Әлеуметтік жұмыс әдістерінің классификациясы әлеуметтік жұмыс практикасы мен теориясыындағы өзекті және күрделі проблема ретінде.

Әлеуметтік жұмыс әдісі ғылыми-зерттеу әдістері, оған сипаттама№ практикалық іс-әрекеттегі әдістерді топтастыру-әлеуметтік жұмыс формалары мен бағыттарына қарай бөлу (арнайы бөлімдерді қолдану, әлеуметтік жұмыс басқаруындағы органдары)

6-тақырып Әлеуметтік жұмысты ұйымдастыру әдістері Басқару әлеуметтік құбылыс ретінде. Әлеуметтік жұмысты басқарудағы қатынас. Басқару мәдениеті. Басқару жүйесі. Басқару әдісіндегі топтастыру әдісі (ұйымдастыру-бөлу, ұйымдастыру-координациялау, ұйымдастыру технологиясы) Ұйымдастыру –бөлу әдісі; оның классификациясы. Басқару функциясындағы калссификациясы.

7-тақырып Әлеуметтік жұмыстағы социологиялық әдістер. әлеуметтік жұмыстағы социологиялық білімнің рөлі. Әлеуметтік жұмыстағы социологиялық зерттеу. Социологиялық әдістер, оларға сипаттама. Социологиялық сұрақ жүргізу әдістері мен принциптері. Әлеуметтік-монгиторинг технология ерекшеліктері. Әлеуметтік мониторинг технология еркшеліктері. Әлеуметтік жұмыстағы жеке адам социологиясы.

8 - тақырып Әлеуметтік жұмыстағы психологиялық әдістер. Әлеуметтік жұмыстағы психология білімінің рөлі мен мәні. Әлеуметтік жұмыс технологиясындағы психологиялық қолдану әдісі. Психодинамикалық теория. Әлеуметтік жұмыстағы бихевиористіқ бағыттар. Когнитивті психология. Гуманистік бағыт.

Психологиялық әдістерге сипаттама; әлеуметтік жұмыстағы қолдану ерекшеліктері. Психодиагностика. Психологиялық коррекция. Психологиялық қенес беру. Адамның өзін-өзі дамуындағы психологиялық жұмыс жүргізу әдістері.

1. 
   Әлеуметтік қызметкер білім саласында.
   

Білім саласындағы технология. Дүние жүзінде әлеуметтік жұмыстың көптеген тәжірибелері жинақталған. Бүгінде ол тұрақты әлекметтік даму үшін қажетті гуманитарлық мамандықтарының бірі болып табылады. Әлеуметтік жұмыс - өмірлік қиын жағдайға ұшырағандарға көмек, қолдау, үйлестіру және реабилитация, сол сияқты әлеуметтік қалыптасуда қиындықтарға ұшыраған адам топтарымен қауымдастықтарға, жекелеген индивидтерге тұлғалық және қоғамдық қатынастар арқылы көмек көрсетуге бағыттылған, әлеуметтік қызмет түрі ретінде қарастырылады. Әлеуметтік жұмыстың халыққа әлеуметтік көмек спекторы өте кең.

Білуімізше, «Әлеуметтік жұмыс» (social work) түсінігін мамандық ретінде тану алғаш рет ХХ ғасырдың басында АҚШ-та пайда болды. «Әлеуметтік» сөзі адам өмірін қалыптастыратын әлеуметтік күштердің қатысуын көрсетеді. Адамдарға кәсіби көмек көрсетудің инициаторлары, яғни адам өзі шеше алмайтын проблемалар әлеуметтік себептермен байланыстырылады. Қиын жағдайға ұшыраған адамдарға ресми емес түрде қолдау көрсететін дәстүрлі әлеуметтік институттар (отбасы, қайырымдылық бірлестіктері, шіркеу) өмірлік шешімі қиын проблемаларды өз бетінше шеше алмайтын адамдар саны көбейген сайын, олардың барлығына бірдей көмек көрсетуге шамасы келмеді. «Жұмыс» сөзі көптеген филантропиялық, қайырымдылық ұйымдарының түсінігі ретінде: нақтылық, міндеттілік, ұжымдылық салдары жағынан қамқоршылық қызметінің әлсіздігін көрсетеді. Бұл қамқоршылардың өз қызметін толық еңбек қызметі деп санамауымен байланысты. Сондықтан болашақ мамандықтың атауындағы «жұмыс» сөзі тек бұл іспен айналысып, өз ісін кәсіптік деңгейге көтере алатындарға лайық. Мамандықтың негізін салушылардың ойларынша, көмек көрсетудің жауапкершілікті жағы қоғамға пайдалы еңбек ету, адамның қиын сәттерінде өзге өмірге араласуға ұмтылуы болып табылады. Бүгінде бәрі бірдей болмаса да, яғни адамдарға көмек көрсетуде әлеуметтік жұмысты кәсіптік ретінде танығандардың кейбіреулері мамандықтың атауына келіспеушілік білдіруде. Сонда да «әлеуметтік жұмыс» түсінігі дүниежүзінің көптеген елдерінің қоғамдық санасынан өтті. Бұл термин ғылыми білімге сүйенген әлеуметтік көмектің маңыздылығын көрсететін мамандықты сипаттайды. Уақыт өте келе «әлеуметтік жұмыс» атауын қабылдау әлеуметтік жұмысшының қызметінің бір анық бағытын бекітеді. Оның мақсаты, міндеті, қызметі мамандардың осыған деген қызметін негіздеп оның басты көмектесетін мамандықтарының ерекшелігін айқындайды.

Әлеуметтік жұмыс - жан-жақты әлеуметтік қызметтің бір түрі. Әлеуметтік жұмыстың бас категориясы - көмекті түсіну. Әлеуметтік жұмыс тез арада экономикалық, психологиялық қызмет көрсстуге зәру адамдарға қолдау көрсетеді. Сондықтан санада «Әлеуметтік жұмыс» кез-келген көмек (қайырымдылық, көңіл-күй, діни мағлұмат) ретінде бейнеленген. Алайда кез-келген көмек әлеуметтік жұмыспен сипатталмайды. Әлеуметтік жұмыстағы көмек өзіндік мақсатқа жұмсалмайды. Ол индивид, тек қауымға мақсатты бағытталған жұмыс. Әлеуметтік жұмысқа қоғамдағы әлеуметтік проблемалар, қоғамның дамуымен қатар жүретін, оны шешудің тәжірибелік және теориялық әдіс-тәсілдерімен негізделетін қолдаушылық тән. Әлеуметтік жұмыстың аясы қоғамдағы әлеуметтік байланыстардың масштабы мен сипатының күрделенуімен байланысты кеңейеді.

Мектептегі әлеуметтік педагогикалық жұмысты ұйымдастыру.

ҚР-ң «Білім туралы» заңнамасында білім мекемесіннің шартында тұлғаны оқыту және тәрбиелеу поцесі баяндалады.

Білім мекемесінің шарты тұлғаның әлеуметтік процесіне, оқыту процесіне назар аудару көп жоспарлы сипат амалды қолдайды.Жеке тұлғаны оқыту және тәрбиелеу мүмкіндігін қамтамасыз ету,әлеуметтік және педагогикалық мәселенің шешімін, жеке топтармен,сыныптастармен, мұғалімдермен қарым-қатынасын жағдайын белгілейді.

Отандық мектепте оқушылардың әлеуметтік мәселесін шешу ӘП-тың тәжирибесі зор. Өйткені, Әлеуметтік қызметкерлердің, ӘП-тың функциялары, сынып жетекшілердің іс-әрекеттері ықпал етеді.

Елімізде шарттар жүйесі өзгеріске ұшырады, мұғалімдерге деген қарым-қатынас өзгерді. әлеуметтік мәселенісапалы жаңа деңгейде шешу қажеті кәсіби жаңа шарт көзделді. Мектептерде осы шарттарға байланысты арнайы әлеуметтік қызмет құрылды. Бұл қызмет өзімен қоса нені көрстеді? Әлеуметтік(лат. қоғамдық)қоғамдардағы адамдардың өзара қарым-қатынасы өмірмен байланысты деген мағына береді. Сондықтан бұл қызмет адамның әлеуметтенуіндегі тәрбиесін, оның құқығын қорғау т.б осындай мәселелеріне әлеуметтік қызметтекер хабардар болып шешім қабылдайды.

Мектептегі әлеуметтік қызметтің функциялары.

*мектептегі жеке әлеуметтік проблемаларды табу

*мұғалімдерге, ата-аналарға, оқушыларға әлеуметтік көмек көрсету

*оқушылардың өміріндегі мәнді,маңызды проблемаларын әлеуметтік қорғау

*топтарды,сыныпты жеке тұлғалардан қорғау

*мұғалімдерге қушылармен, ата-аналармен жұмыс істеу іс-әрекетіне көмек көрсету

*әр түріл топтағы оқушылармен әлеуметтік педагогикалық шараларды ұйымдастыруға көмек көрсету

*әлеуметтік қызметте жұмыс іс-әрекетін қамтамасыз ету үшін мектептерге мамандардықтар қажет. Олар диагностикалық міндеттерді жіне іс жүзінде қолданылатын жұмыстарды шешуге қабілетті және әр қайсысы өздерінің іс-әрекеттерін орындайды.

Мектептегі әлеуметтік жұмыс.

Әлеуметтік қорғау құқығы аспектісінде балалардың әлеуметтік проблемаларын қарастырады. «Балалар құқығы туралы»БҰҰ конвенциясы 1992 ж 2-қыркүйекте қабылданды.

Конвенциямен сәйкес Ресей заңнамасындағы баланың негізгі құқығы қарастырылады.

Мектептегі әлеуметтік жұмыстың негізгі бағыттарының бірі балалардың құқығын қорғау және қамтамасыз ету. Мектеп диреторының орынбасары, әлеуметтік қызметтің іс-әрекеттерінің бағыты жөніңдегі басқарушы әр түлі атауға ие ьлуы мүмкін: «әлеуметтік құқық жөніңдегі орынбасар», «әлеуметтік қорғау жөніңдегіорынбасар», «балалардың құқықтарын қорғау жөніңдегі орынбасар».

Қазіргі кездегі жалпы білім мектептерінде немесе балалар мекемесінде бұл қызмет балалардың құқықтарын қорғау жөніңдегіинспектордың функцияларын атқарады.

Жалпы әлеуметтік құқық сұрақтары бойынша директордың орынбасары мынандай негізгі мәселелерге назар аударады:

*мектептегі әлеуметтік жоспарды және бағдарламаны жүзеге асыру және өңдеу

*әлеуметтік қорғаусыз қалған отбасылар туралы ақпараттар жинау

*мектеп шартындағы балалардың құқықтарын қорғау

*балаларды оқыту,тәрбиелеу және тамақтандыруды қамтамасыз ету

*әлеуметтік қорғау ұйымдарменынтымақиастықты орнату

Сонымен, әлеуметтік құқық сұрақтары бойынша директордың орынбасары тәрбиешілердің іс-әрекеттерін басқарып, сынып жетекшіледің, басқа мамандықтардың, әлеуметтік мәселелрін шешуге міндетті.

Бірақта, әлеуметтік қызметткер мектептегі әлеуметтік жұмыстың іс-әрекеттерінің бағытын жүргізуші маман болады.

Әлеуметтік жұмыскер-бұл мамандық оқушылардың әлеуметтік құқықтарын қорғау функцияларын орындайды және оқушылырдың әулеметтік мәселені шешеді. Сонымен қоса, мұғалімдердің әлеметтік құқтарын қорғайды. Осындай әлеуметтік мәселелер әрбір оқушыларда көп болу мүмкін, сондықтан олар мұнадай жағдайда аңықталады.

• 
  баланың жеке ерекшелігі мүмкіндіктері, яғни баланың жеке ерекшелігіне сәйкес оқу бағдарламасына талап қою керек. Кейде балада оқу жағынан немесе тәрбие жағынан проблемалар болса онда басқа шарттарға мұқтаж болады. Яғни корекциялық. Реалибилитациялық арнайы оқу білім мекемесінде мамандар көмек көрсетуде. Баланың оқуына байланысты қосымша дайындық кезендер жүргізу керек. Әсіресе, оқушы мұғалімдермен, сыныптастарымен, топтпстарымен, қарым-қатынасы тәрбие барысында ықпал етеді. Мұғалімдер мен оқушылар арасындағы дау-жанжалдарды қарастырады.
  
• 
  Баланың әлеметтік ортасындағы отбасын қарастыру керек. Оның оқу процессіне қарай қандай кедергілер әсер етеді екенін аңықтау. Баланың мұғалімдермен оқушылармен қандай қарым қатыныста екенін хабардар болу қажет. Баламен ата-анасы арасындағы қарым қатынастың бұзылуы әр түрлі себептерге байланысты отбасы.
  
• 
  Сыныптағы әлеуметтік психологиялық жағдай.
  
• 
  Қарым қатынас барысындағы оқушылардың мұғалімдермен, сыныптастарымен, топтармен түйінді мәселелердің болуы.
  
• 
  Сынып, топ арасындағы дау жанжал.
  

1. 
   Сорвина А.С. Социальная работа как феномен цивилизованного общества. – М., 1994.
   
2. 
   Теория и методика социальной работы / Под ред. И.Г.Зайнышева. – М., 1994.
   
3. 
   Технологии социальной работы в различных сферах жизнедеятельности. / Под общей ред. П.Д.Павленка. – М., 2004.
   

Әлеуметтік қауымдық; әлеуметтік жұмыс қауымдығының әдістері.(микроәлеуметтік орта)

Әлеуметтік жұмыстағы бейімделу оның орны. Әлеуметтік бейімделудің ерекшелігі. Әлеуметтік бейімделу процесінің үш сатысы ( макроорта, микроорта, ішкітұлғалық бейімделу) Әр түрлі топтағы тұрғындардың бейімделу процестерін реттеудегі әлеуметтік жұмыс технологиясы.

Кенес беру әлеуметтік көмек әдісі ретінде. Қенес беру принциптері, түрлері. Топтық және жеке қенес беру. Нақты және бағдарламалық қенес беру. Қенес беру процесі әлеуметтік қызметкердің қенес беру процесс кезіндегі қолданатын әдістері мен тәсілдері. әлеуметтік делдалдық әлеуметтік жұмыстың технологиясы ретінде. Делдақтың формалары. Делдалдық іс-әрекеттің маңызды тәсілдерімен негізгі ұйымдастырудағы сатылары.

Отбасындағы қысым көрсету жағдайындағы қолданылатың технологиялары. Тәрбиесі қиын балалары бар отбасымен жұмыс технологиясы. Нашақорлық пен ішімділікке салынған отбасылармен жұмыс. Қарама­ қайшылықтағы, қақтығыстағы отбасымен әлеуметтік жұмыс.

1. Қарт адамдар, олардың психологиялық ерекшеліктері және әлеуметтік бейімделуі.

2. Қарттық шақтың тудыратын әлеуметтік проблемаларының ғылыми зерттеулердегідегі талдаулары.
Қарт адамдар - жасы келген, өздеріне ғана тән өмір тәжірибесі мен салты бар ұрпақ. Қарт адамдар өзіне әркашан ықылас пен қамқорлық тілейтін елеулі әлеуметтік топтардың бірі. Атап айтқанда "үшінші ұрпақ" адамдарының мәселелері көпке ортақ. Жасы 60-тан асқандардың бәріне қоғам тапарынан да, қамқорлық қажет. Ал, біздің елімізде соңғы жылдары ғана қалыптасып келе жатқан әлеуметтік кызметкер үшін қарттарға деген қамқорлық кәсіби міндет болып табылады. Әлеуметтік қызметкер қарттардың күнделікті тіршілігіне өмектесіп қана коймай, оларды өмірдің осынау бір күрделі кезеңінен қайыспай өтуге үйретуге тиіс.

Үшінші үрпак адамдары үшін дәрі-дәрмек, зейнетақы мөлшері, т.с.с. маңызды мәселе болғанымен, олардың өмірі әлдеқайда күрделірек. Қарттар қалған өмірін қызықты және алаңсыз өткізгісі келеді. Қарттыққа байланысты проблемалар өзара түсіністік, біріне - бірі қамқорлық жағдайында және ғылым тәжірибенің жетістіктерін кең колдана отырып кана дүрыс шешіледі.

Сондыктан әлеуметтік қызметкер қарт адамдармен тиімді жүмыс істеу үшін, ол ең алдымен олардың психологиялық ерекшеліктерін жақсы білу қажет.

XX ғасырда орасан зор демографиялық өзгерістер болды. Ғасырдың басында әлемдегі адамдардың саны 1 млрд.630 млн. адам болса, қазір бүл көрсеткіш кемінде 3,5 есе өсіп отыр. Онын алдындағы үш ғасырда (1600-1900) халық саны небәрі үш есе өскен болса, жоғарыда айтқанымыздай, XX ғасырдың II жартысында халықтың өсімі үдеп кетті. Соғыстан кейінгі

жылдары басқа демографиялық шамаларға қарағанда, халықтың еңбекке жарамды бөлігін, яғни елдің еңбек ресурстармен қамтамасыз етілу жағдайын көрсету.

Б¥¥ есебі бойлынша 1950 жылы әлемде 60 жастан асқан 214 млн. адам болса, болжау бойынша келесі жылы олардың саны 590 млн-ға, ал 2025 жылы 1100 млн. адамға жетпек, немесе осы жылдардың ішінде қарт адамдардың саны бес есе өседі. Ал, сол кезеңде жер бетіндегі халықтың саны бар болғаны үш есе ғана көбеймек. Осыған байланысты қоғамның "қартаюы" туралы соңғы кезде көп айтылып жүр.

Қазақстанның демографиялық жағдайына келетін болсақ, бізде де халықтың қартаюы байқалады. Егер, 1990 жылы 60-тан асқандар Қазакстан халқының 10 процентінен аспаса, 1985 жылы 10 процент болды, 2000 17 проценттен асып, 2050 жылы елдің халқының 26 проценті болмак.

Зерттеушілер арасында қарттык және кәрілік деп қай жастарды есептеу керектігі жөнінде кесімді пікір жоқ. Адам өмірін кезеңге бөлуде қашан да субъективті көзқарастар басым болды. Өйткені, нақты тарихи жағдайлар, белгілі бір дәуіріндегі адам өмірінің орташа ұзақтығы түрлі пайымдауларға бастады.

Әйгілі ойшыл әрі дәрігер Әбу Әли Ибн Сина, мысалы, 50-60 жасты кәріліктің басы деп есептеді. Гиппократ адамның жасын туғаннан бастап әрқайсысы жеті жылдан бастап 10 кезеңге бөледі. Қазіргі ағылшын физиологтары адам өмірін бес кезеңге бөліп карастырады: балдырған балалық 7 жаска дейін, балалык - 14 жасқа дейін, жастык шағы - 25 жасқа дейін, бүдан кейінгі ширек ғасыр бойы адам кемелдену кезеңінде, ал 50-ден кейін кәрілік басталады.

Дүниежүзілік Денсаулык Үйымының жіктеуі бойынша 60-74 жас аралығындағылар қарттар , 75-89 жастағылар кәрі, 90-нан асқандар үзақ өмір сүрушілер екен. Бүған коса ересек адамдарды ішінара төрт топқа бөлетін

халықаралық тағы бір жіктеу бар. Ол бойынша: жасамыстар (55-64), карттар (65-74), кәрілер (75-84) және өте кәрілер (85-тен асқандар).

Әдетте, қарттар катарына зейнеткерлікке шыққандарды айтады. Бірақ, бұлайша пайымдау дұрыс бола коймайды, өйткені әр елдің зейнетакыға шығу жасы әртүрлі

Мұндай әртүрлі пікірлердің болатын жөні бар. Өйткені, қарттық өмірдің едәуір ұзақ жасынан өткендіктің белгісі.

Әлемдік психология адамның қартаю проблемасына, оның осы шақтағы өміріне XX - ғасырдың соңында қызығушылық таныта бастады. Шетел психологтары олардың проблемасымен айналыса бастағанда, ең алдымен қарттардың қандай әлеуметтік - психологиялық атмосферада өмір сүргендігін, коғамның оларға деген қарым-катынасын, соңында картаюдың қандай стереотиптері тарағанын зерттей бастады. Осындай зерттеудің нәтижелерінен қарт адамдар дәрменсіз, өз бетінше шешім қабылдай алмайтын қоғамдық функцияларды орындай алмайтын, қоғамға пайда келтірмейтін жандар деген түсінікпен қатар, олар мейірімді, қарым-қатынасқа тез түседі, тәжірибесі мол деген екі түрлі көз карасты көруге болады. Әрине, карттык кезең туралы әртүрлі стереотиптер мен бүрмаланған түсініктер бар. Қарттык шакка - белгілі бір соматикалық, интеллектуалдық және психологиялык проблемалар тән.[42. 86-99 б.]

Қарттық шақтың өзі бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Денсаулығы жақсы, белсенді, жаңа ғана зейнеткерлік демалысқа шыққандар 60 жасқа келгендер, 70 жастағылар бүрынғыдай отбасы, достарымен тығыз байланысты, бірақ кейбіреулері кірістің төмендеуі, жақындарын жоғалту сияқты жағдайлармен кездеседі. 70 жастан кейін әлеуметтік қарым-қатынастары қысқарып, аурулар түрлері көбейе бастайды, 80 немесе 90 жастан кейін адамдар қоршаған ортадан түңіліп, тез шөгіп, созылмалы аурулармен ауыра бастайды. Терісінің солуы, келбетінің өзгеруі, бүлшық еттерінің иілгіштігін жоғалту және қаңқасының ықшамдалуы сияқты мороро-функционалдық өзгерістер көріне бастайды. Адамның сенсорлық қызметі, әсіресе есту қабілеті мен

көзінің көруі төмендейді. Бірақ бұлардың барлығы қартаюдың міндетті

атрибуттары болып табылмайды, олар әртүрлі ауру салдарының, өмірдің келеңсіз жағдайларының немесе коршаған ортаның әсерінің нәтижесінен болуы мүмкін. Кейбір өзгерістерді физикалық жаттығулармен дүрыс тамақтану және жаксы күтіммен тоқатуға немесе жоюға болады. Осындай профилактикалык және денсаулыкты жақсартатын шаралар жүйесі қарттардың өздерінің денсаулығын күту, жүмыска қабілеттігін үзарту, физикалық белсендігін сақтау, өз-өзіне қызмет ету және әлеуметтік қүндылығын сезіну үшін жасалады.

Бүндай шараларды жүргізу үшін медициналық және әлеуметтік қызмет көрсетудің жаңа түрлері мен әдістерін өңдеп, көптеген шет елдерде бар әртүрлі гериатриялық стационарлық қызмет көрсету, амбулатория -поликлиникалық көмек көрсететін орталықтарды ашу қажет. Көптеген батыс перонтологтары қарттар үшін ең қолайлысы, оларға көрсететін көмекті үйде ұйымдастыру. Өйткені , қартаю және өлімді күту - бүл өте қиын фаза. Сондықтан қарттар мен олардың отбасы мүшелерінің арасында осы кезеңде пайда болатын түсініксіздікті, қыиншылықтарды жету үшін әлеуметтік қызметтердің атқаратын рөлі зор.

Қарттық шақ психологиялық маңызды мәселе екені белгілі. Демографиялық қартаю өскен сайын бүл проблеманың көкейкестілігі арта бастайды.

Барлық өмірлік преспективаның өзгеруіне байлансыты қарт адамдар жалғыздыкты, қандай да бір психологиялық дикомфорттың дәрежесін сезінеді, депрессияға түседі. Ал жағымсыз эмоциялар қартаю процесін жылдамдатады. Сондықтан қоғамда 60-жастан жоғарыдан кейін өлімді күту кезеңі ғана емес , сонымен қатар өмірдің күнды кезеңі деген түсінік қалыптастыру қажет .

Қарттардың өзі сүйіп айналысатын іс-әрекеті немесе әлеуметтік белсенділігі неғүрлым жоғары болса, соғүрлым денсаулығының экономикалық жағдайының өмірге деген қанағаттану деңгейінің жоғары

болатындығын көптеген геронтологтардың зерттеулерінен байқауға болады.

Осылардың барлығын ескере отырып карттық шақтың психологиясы туралы мынадай қорытынды шығаруға болады.

Қарттық шақ, өмірдің алдыңғы сатыларында көрінген статустардың өзгерістерінен тұрады, бұл - қартаю, зейнеткерлікке шығу, жесірлік.

Бұл сатының алдыңғы сатыларынан айырмашылығы қоршаған ортасы, физикалық не әлеуметтік болсын кеңеймейді, ал керісінше тарылады. Қарттық шақтың, өзінің өмірін ұйымдастыруына байланысты дәрменсіздігі және проблемалары қарт адамдарға психологиялық ауыртпашылық болып тиеді.

Олар бұрынғы дербестігін жоғалтқандықтан және күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандырудың өзі басқаларға тәуелді болғандықтан мен - концепциясын өзгертеді. Біреулер мұндай жағдайда тех бейімделсе, екіншілері бейімделе алмайды. Олар өткен өмірін еске алып, артына не қалдырғанын ойлаумен көп уақыт өткізеді.

Адамдардың карттыка карай бет алуы адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынасты өзгертеді, дүниеге деген көзқарас, өмірдің мақсаты мен мәні, игілік пен бақыт туралы түсініктер басқаша сипат алады, бір сөзбен айтқанда адамдардың өмір салты өзгере бастайды. Бұрын олар қоғаммен өндірілген тікелей байланыста болды, қоғамдық қызметтерге араласты. Ал зейнеткерлікке шыкқаннан кейін көбінесе өндірістен қол үзеді. Бірақ қоғамның мүшесі ретінде қоғам өмірінің әртүрлі салаларынан тыс қалмайды.

Қарт адамдардың әлеуметтік проблемалары зейнеткерлікке шығуына байланысты және карттықа бет алған жағдайда белгілі бір дәрежеде өзінше әлеуметтік-демографиялық топтың проблемалары болып табылады. Атап айтқанда, олар негізінен мынадай: өмір салтының өзгеріп, жаңа жағдайға бейімделе бастауы, қарттықтың бүлжымас табиғи күбылыс екенін сезінуі, денсаулығы кемуіне байланысты тіршілік қызметінің шектеле бастауы. Жүмыс істемеуі (әдетте, қарттардың көбі жүмыс істемейді немесе өз істейді), материалдық жағдайы (зейнетақысы бүрын алып жүрген жалақыдан аз, емделуі қымбат) , мінез-күлқының өзгеруі( психикасыньщ бүзылып, шамщыл бола бастауы. Халықтың бүл категориясының коғамға қажеттілігі немесе қажетсіздігі де күрделі мәселе туғызады. Зейнеткерлерде қоғамға бүрынғыдай пайда келтірмейтін сиякты сезім орнығады. Олардың бүрынғы білімі,ш еберлігі, қабілет - қасиеті керек болмай қалады.

Жасы үлғайған сайын белсенді еңбектен шеттетіле беретін қарттардың өмір салты ғана емесе, отбасылық және әлеуметтік жағдайы да өзгереді. Ер жетіп, дербес түрмыс қүрып кеткен балаларынан алшақтап калуы мүмкін. коғамнан, жақындары мен таныстарынан аулактап, жалғыздық көруі қарттардың мінез-қүлқына кері әсерін тигізеді.

Әрине, мұның бәрі әлеуметтік жағдайларға, жеке адамдарға және оның

жақындарына байланысты. Қарттардың жас ерекшеліктеріне байланысты кінәмшіл, талапшыл болатындығын ескере отырып, әлеуметтік қызметкер оларды қолдауға, қажет кезінде психологиялық көңіл-күйін көтеруге тиіс. Қарт адамдармен жүмысты дұрыс ұйымдастыра білу үшін олардың бұрынғы және қазіргі әлеуметтік жағдайларын талап-тілектерін жете біліп, тиісті ғылыми, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-экономикалық және басқа да бағыттағы зерттеулердің нәтижелерін пайдалана білу қажет.

Осы орайда, мына мағлұматтарды еске алған жөн. Дүниежүзілік Денсаулык сақтау үйымының мәліметтеріне карағанда, 61-70 жас аралығындағы адамдардың түтынатын тағамдарының қуаты 20-30 жас арасындағылардың түтынатынының 79 проценті деңгейінде болуға тиіс. Еңбекке жарамды жастағы адамдардың тәуліктік азық қуаты 2800-3200кал. деп есептеледі. Зейнеткер жасындағы жүмыс істейтін адамға тәулігіне 2450 кал. керек болса, жүмыс істемейтіндер үшін бүл көрсеткіш 2200 кал. дейін азаяды.

Мамандардың есебі бойынша үкыпты пайдаланғанда зейнеткердің киімі мен аяк киіміне еңбек жасындағыларға қарағанда шығын 29,5 процент аз кетеді екен. Және де әйелдер үшін бүл көрсеткіш 31,1 процентке, ал ерлерге шакканда 26 процентке кеміген. Бүл арада жүмыс істейтін әйелдердің киіміне ерлерге карағанда шығынның 40 процент артық болатындығын ескере кетейік.

Қарттардың жеке басына материалдық шығындар аз жүмсалса да, оларға тиісті игіліктер мен қызметтер көбейеді. Әлеуметтік зерттеулерге қарағанда қарт адамдарға 31 түрлі (сақал-шашын алу, моншаға апару т.с.с. қосып алғанда) қызмет қажет екен. Ал іс жүзінде оларға 2-4 түрлі ғана қызмет көрсетіледі. Мысалы, 24 проценті ыстық тамақ әкеліп беруді тілесе, олардың 1-2 процентіне ғана әкеліп беріледі, түратын бөлмесін жуып-шаюды 88 процент қажет етсе мүның 28 процентіне ғана қызмет көрсетіледі.

Ағылшын окымыстысы О.Стивенсонның пікірі бойынша қарттардың басқаға тәуелдігі екі жақты екен. Біреулері - дербестіктен тартынып, камқоршының қолына карайды, оған күнделікті күту жұмыстарын тапсырып қойғысы келсе, екіншілері жалғыздыққа көніп, өзіне-өзі демеу болуға бекінеді.

Қарттар әдетте өмірдің қиын-қыстау кезеңдерінен өтіп, бейнетті көп көргендер. Демек, олар жасы келген шакта өздеріне аз да болса қамкорлық жасалуын тілейді, тіпті талап етеді. Олардың мінез-күлқы денсаулығы сол талаптардың калай орындалатындығына байланысты. Демек, әлеуметтік қызметкерлер қарт және кәрі адамдарға ерекше ықыласпен,мейірімді қарап, олардың талап-тілектерін орындауға ұқыпты болғаны жөн.

Міне, осылайша карттармен жұмыс істейтін әлеуметтік қызметкер жасы асқан адамдардың әлеуметтік және психологиялык ерекшеліктерін сергек танып, олардың еңбекке араласу мүмкіндігін, денсаулығын, әлеуметтік түрмыстың жағдайларын біліп отыруы кажет.

Ғылым мен техника жөніндегі Европа комиссиясы аясындағы күрылған арнайы үйым (СО8Т А8) қарттар мәселесімен тікелей айналысып, олардың жаңа жетістіктерді пайдалуына камкорлык жасайды.

Әдетте, бүрын өзінің кабілетімен еңбекте жоғары бағаланған ауыр жағдайды бастан кешіреді. Еңбектен кол үзген қарттардың бірқатарының денсаулығы төмендеп, бойы әлжуаз тартады, мінез-қүлқы өзгереді. Өйткені, олар үшін еңбек өмірдің мәні, денсаулыкты сақтаудың бір шарты болған. Бүл жағдай көптен мәлім.

XVIII ғасырдың өзінде неміс ғалымы Христофор Вильгельм Гуфеланд жазған екен: бізде бір жалқау көп жасамаған, ал көп жасағандардың барлығы қашанда қүштарлықпен еңбек еткен, өмірде белсенді болған.

Қарт адамдардың толык мәнді өмірін катамасыз ету үшін оларды қоғамдық өмірге қатыстырудың маңызы зор. 70-ші жылдары біздің елімізде жасамыс адамдардан ерікті тәрбиешілер жасау тәжірибесі болған. Олар балалар отрядтарын, спорт секцияларын, аула командаларын баскарды,

милицияның балалар бөлмелері мен мектептердегі ата-аналар комитетіне

көмектесті. Зейнеткерлер қоғамдық тәртіпті сақтауға қатысатын, өндірісте еңбек жағдайы мен қауіпсіздік ережелерін сактауды тексеретін, коғамдык бақылаушылар ретінде сауда ұйымдарының жұмысын қадағалайтын, қалалар мен ауылдарды көркейтуге және көгалдандыруға көмек көрсететін. Бұлардың барлығы қазір жоқ. Қарттарға (тек оларға ғана емес) қамқорлық жасау мақсатында сол бір игі тәжірибені жаңартып, қазір кайта колдануға әбден болады.

Қарт адамдардың өмір салты олардың бос уақытын қалай өткізетініне, ол үшін қоғамның кандай мүмкіндіктер жасайтынына байланысты. Осы тұрғыдан алып карағанда аға ұрпактың өкілдерін түрлі қоғамдық жүмыстарға кездесулерге тартып, карттар үшін арнайы радио және телевизия хабарларын үйымдастыру т.б. шаралар жасау өте қажет.

1. 
   Актуальные проблемы теории и практики социальной защиты населения в условиях трансформируемого общества. Мат-лы Республиканской н/практической конференции - Кар-да, 2003.
   
2. 
   Закон РК «О государственных социальных пособиях по инвалидности, по случаю потери кормильца и по возрасту в Республике Казахстан».
   
3. 
   Закон РК «О специальном государственном пособии в Республике Казахстан».
   
4. 
   Холостова Е.И., Дементьева Н.Ф. Социальная реабилитация: Учебное пособие – М., 2002.
   
5. 
   Храпылина Л.П. Основы реабилитации инвалидов. – М., 1996.
   
6. 
   Ярская-Смирнова Е.Р. Социальное конструирование инвалидности. – М., 1999.
   

.Мүгедектерді әлеуметтік қорғау.

2.Мгедектер мәселесі.
Әлеуметтік саясат өзінің тар мағынасында әлеуметтік басқару және институттандыруға қатысты әрі әлеуметтік мемлекет халықты еңбекпен қамту және әлеуметтік қорғау, денсаулық, білім беру салалары негізінде қарастырады. Кең мағынасында әлеуметтік саясат механизмдер мен тәсілдердің бірігуіне атқарушы үкімет, орталық және аймақтық үкімет, сол сияқты жергіліктіүкімет әлеуметтік тұрақтылық пен тепе- теңдік арқылы мүмкіндік туғызуға ұмтылады. Әлеуметтік мықты мемлекет адамды экономикалық саясатқа емес, экономиканы адамға байланыстыра дамытады. Әлеуметтік саясаттың басым бағыты- адам, оның еңбектегі мүмкіндіктері, қызығушылықтары және еркін дамуы, лайықты дәрежесі.

Өркениетті қоғамның айнымас қызметі болып әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылуы және әр бағыттылығы мен тиімділігін өркендету болып табылады, негізгі мақсаты- өмірде қиындылық жағдайға тап болған жеке адамға жан- жақты көмек көрсету, өзін- өзі толық игере алатын жағдайға жеткізу.

Соңғы жылдары Қазақстанда қазіргі әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы негізгі білгір субъектілерін әлеуметтік- кәсіби топтар қалыптастыруда. Осы тұрғыдағы кәсіби нарық енді қалыптасып келеді. Іс жүзінде адамдар өздері де, мейірімді шенеуніктер де шеше алмайтын мәселелермен жиі кездеседі. Осы үшін ерекше мамандық адамдары- әлеуметтік қызметкерлер қажет.

1997 жылы 16 маусымда қабылданған Қазакстан Республикасы Президентінің "¥лы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектеріне және соларға теңестірілген адамдарға берілетін жеңілдіктер мен оларды әлеуметтік қорғау туралы" заңы [38, 3-бет].

Бұл заңның III тарауының 11 бабында соғысқа қатысушылар мен мүгедектерін берілетін мынадай жеңілдіктер мен кепілдіктер көрсетілген:

• 
  егер Қазақстан Республикасының түрғын үй заңына сәйкес
  

кезекті пәтер алу күқығын пайдаланбаған болса, жергілікті аткарушы

органдар, меншік нысанына карамастан үйымдар, оларды бірінші

кезекте түрғын үймен камтамасыз етеді.

• 
  түрғын үй - қүрылыс және басқа да кооперативтерге бірінші кезекте
  

• 
  түрғын үй салу үшін бірінші кезекте жер учаскелерін және төлем
  

шоттарында бастапкы коры болмаса да 30 жылға бес проценттік

жеңілдікті кредитпен несие алу күқын иеленеді.

Соғысқа қатысушылар баска түрғын үй берілмейінше қызмет бабындағы

түрғын үйден шығарылмайды.

• 
  бау үйлерін сатып алуға және салуға, бау учаскісін көркейтуге
  

• 
  байланыс қызметтерінің барлық түрін кезектен тыс пайдалануға қүқылы.
  
• 
  амбулаториялық - емхана мекемелерінің қызметін
  

тыс жатқызылады.

• 
  протездермен және протез - ортпедия бұйымдарымен тегін камтамасыз етіледі.
  
• 
  тұрғын үйді ұстауға, коммуналдық қызмет көрсетулерге (орталықтандырылған жылу, суык және ыстык сумен жабдықтау, газбен жабдықтау, қоқыс шығару, лифтілерге қызмет көрсету)отынға жұмсалатын, телефонды пайдалану, дәрі - дәрмекпен, оптикалық көзгілдірікпен қамтамасыз ету, жалпы жұрт пайдаланатын көліктің барлық түрілген (таксиден басқа) жүру жөніндегі шығындарды төлеу үшін, жергілікті мерзімді баспасөзге жазылу кезінде олардың біреуіне жазылуға арнайы мемлекеттік жәрдемақы төленеді.
  
• 
  моншаларға, шаштараздарға осындай қызмет көрсететін кәсіпорындар мен мекемелердің есебінен белгіленген тәртіппен бірінші кезекте және тегін барады. интернат үйлерге бірінші кезекте және тегін орналастырылып, әлеуметтік кызметтің аумақтық орталықтары мен бөлімшелерінде қызмет көрсетіледі.
  
• 
  соғысқа катысқан жалғыздықты адам қайтыс болғанда оны түрғын үй коммуналдык шаруашылық қызметі салт - шаралар рәсімін қолдана отырып көрсетіледі.
  
• 
  салық салу жеңілдіктері қолданылып жүрген заңға сәйкес жүргізіледі.
  

қабылданған "Қазакстан Республикасында мүгедектігі бойынша

асыраушысынан айырылу жағдайы" бойынша жоғарыда айтылған Заң қабылданды.

Сол Заңға сәйкес қазір Республикамызда әлеуметтік қызмет көрсету жүмысының бірнеше жаңа түрлері енгізіледі.

1. үйде әлеуметтік қызмет көрсету.

2. жартылай әлеуметтік қызмет көрсету.

3. интернат - үйлерде, пансионаттарда қызмет көрсету.

4. жедел әлеуметтік қызмет көрсету

5. әлеуметтік - консультативтік көмек.

6. жалғызбасты азаматтарға әлеуметтік көмек.

7. отбасындағы қарт адамдар мен мүгедектерге әлеуметтік көмек.

8. жартылай төлеу деңгейіндегі әлеуметтік кызмет.

9. толық төлеу деңгейіндегі әлеуметтік қызмет

Қазақстан республикасында кейінгі кезде мүгедектер мен қарттарға талдаудың негізгі бағыты оларға дәрігерлік көмек мәселесі де ерекше қолға алынып отыр. Ол жоғарыда айтылған заңда толык көрсетілген. Демек,дәрігерлік - әлеуметтік бағыт комплексті іс-әрекетті қажетсінеді. Оның мәнісі әрбір мүгедектер мен қарттардың қүқықтық, педагогикалык, психологиялық, әлеуметті сипаттағы мәселелерін тек қана дәрігерлік сараптамалар өздерінің қатаң бақылауымен орындалатындығынан.

Заңда көрсетілген және өзінің тиянақты түсінігін алған негізгі мәселе мүгедектер мен қарттарды әлеуметтік қамсыздандыруды басқару аспектісі. Мүның мәнісі, мүгедектер мен карттар еңбекке жарамсыз үш топтағы дәрігерлік-экспертизалық күжаттары бар қоғам мүшелері міндетті түрде леуметтік көмекті алады, оны сол жердегі басқару органы іске асырады.

Мүгедектермен жүмыс барысында және оларға камкорлық жасау әрбір мемлекеттің заң актілерінде декларация көрсетілген төмендегі принциптерді негізге алады:

1. 
   мүгедектерге әлеуметтік кызмет көрсету олардың азаматтық, мүгедектік, мүдделеріне сәйкес келуі тиісті.
   
2. 
   әлеуметтік кызмет көрсету барысында мемлекеттік гарант шеңберінде мүмкіндік туғызуға тиіс.
   
3. 
   мүгедектерге көмек және тең жүргізілуі тиіс.
   
4. 
   әлеуметтік қызмет көрсету және камқорлық жасау үнемі сабақтастық жүйеде карастырылуы тиіс.
   
5. 
   мүгедектерге әлеуметтік көмек пен кызмет барысында мемлекеттік үкімет органдарының барлық басқарушылары мейлінше жауапкершілікте және заң алдында бақылауда.
   

Мүгедектік дегенде оның организмдегі функионалдық кемшіліктерімен қатар іс-әрекеттену кабілетінің жіктеулілігімен және өзіне-өзі қызмет ету мүмкіншілігінің аздығын және түлға ретінде қалыптасу кемшілігін еңбек процесіне араласу мүмкіншілігінің жоқтығын түсінеміз. Демек, әлеуметтік салада мүгедектікті анатомо-физиологиялык процесс ретінде карастыра отырып дене дамуының кемшіліктерін есепке алып жүмыс істеу деген сөз. Мүгедектермен әлеуметтік жүмысты үйымдастыру, оларды басқару, оларға кызмет көрсету мен көмек беру, әсіресе мобильді іс-әрекеттерге толық мүмкіндігі жоқ мүгедектерді мемлекет камқорлықпен қамтиды. Мүгедектермен әлеуметтік жүмыс барысында, олардың мүң-мүддесін, қажеттігімен, кызығушылығын қамтитын іс-әрекеттерді мемлекеттік штаттағы арнайы әлеуметтік қызметкер іске асырады. Мүгедектердің тұрмысы мен оларға әлеуметтік қамқорлық көрсету ең алдымен әлеуметтік қызметкердін оларға катысы бар құқықтык негіздерді, ведомстволық кұжаттарды, мүгедектің статусын айқындайтын материалды тиянакты білуді талап етеді. Өйткені БҮҮ жанындағы комитет мүгедектер кұкығын қорғайтын "О правах инвалидов" атты декларацияда соны әлеуметтік қызметкерден талап етеді. Мүгедектермен карттардың леуметтік қажетін өтеуде дүниежүзілік өркенитетті елдер тәжірибесіне сүйенуінде, яғни егер мемлекеттік басқару органдары, олардың комиссиялық бөлімдері, секторлары тікелей қаржының индексациядан өтуіне байланысты оған төленетін төлемнің есептелуін қатаң түрде бақыланып отырса мемлекеттен тыс ведомстволық басқару органдары өз мүгедектігіне карай әлеуметтік мәселелерді қайырымдылык ниетпен шешіп отырады. Заңда көрсетілгендец мүгедектер мен карттарға қамқорлык және кызмет көрсету көп басқышты басқару жүйесі болып табылады. Өйткені әлеуметтік қызмет көрсету қүқықтық спецификалық міндет болып табылады.

7. 
   Актуальные проблемы теории и практики социальной защиты населения в условиях трансформируемого общества. Мат-лы Республиканской н/практической конференции - Кар-да, 2003.
   
8. 
   Закон РК «О государственных социальных пособиях по инвалидности, по случаю потери кормильца и по возрасту в Республике Казахстан».
   
9. 
   Закон РК «О специальном государственном пособии в Республике Казахстан».
   
10. 
    Холостова Е.И., Дементьева Н.Ф. Социальная реабилитация: Учебное пособие – М., 2002.
    
11. 
    Храпылина Л.П. Основы реабилитации инвалидов. – М., 1996.
    
12. 
    Ярская-Смирнова Е.Р. Социальное конструирование инвалидности. – М., 1999.
    

Жастардың жат қылықтарының профилактикасымен күресу

жолдары.

2 Жасөспірімдердің жағымсыз қылықтарына профилактикалық

көмек көрсету.
Қиын балалар мәселесі психологиялық-педагогикалық проблемалардың ең бастысы. Егерде өскелең ұрпақты тәрбиелеуде қиындықтар кездеспесе, онда қоғамның жас ерекшелік және педагогикалық психологияға жеке әдістемелерге деген қажеттіліктері болмас еді.

Еліміздің ауыр экономикалық жағдайы, жұмыссыздық, өндірістің құлдырауы бәрі біздің қоғамымызды күрделі қиындықтарға және ішкі қайшылықтарға әкеледі. Әсіресе, осы кезең өскелең буынға ауыр болды. Жастардың арасында, дөрекілік, үлкенді тыңдамау, жауапсыздық, қаталдық пайда бола бастады. Қылмыс күрт өсті. Әрине, құқық бұзушылық үлкендердің арасынанда кездесті. Бірақ, қылмыстың 70 пайызын 30-ға дейінгілер жасаған. Олардың арасынан жасөспірімдерді бөліп көрсетуге болады. Жастар түрлі саяси экстремистік ұйымдардың мүшесі болып, рэкет және мафиямен байланыс жасап, жезөкшелікпен айналысып, сонымен бірге экономикалық қылмыстар жасады. Осындай түрлі жағдайларға байланысты бүгінгі балалар психолог пен педагогтың көмегін қажет етеді.

Сонымен қатар, қазіргі кезде жалпы білім беретін орта мектептерде тәрбие жұмыстарын одан әрі жандандыру, психологиялық дамуын жетілдіру, психологиялық, әлеуметтік көмек беру, оқушылардың тәртіп бұзушылығын болдырмаудың алдын алудың формалары мен әдістерін қолға алу тәртібі қиын.Тәрбие процесін басқару өте қиын, ол еш уақытта бір қалыпты жағдайда өтпейді. Белгіленген мақсаттан ауытқып кетушілік болады. Өйткені педагогтар мен ата-аналар тарапынан баланың дамуында адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуында ағаттық, педагогикалық қателіктер жіберіледі.

Осының нәтижесінде тәрбиесі қиын балаларды байқауға болады. Тәрбиесі қиын балалар бұлар оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге ықыласы жоқ балалар. Олар дөрекі, әдепсіз, барлық жарамсыз әдеттерге еліктеуге бейім келеді. Мұндай қиын тәрбиелі балаларды тудыратын себептердің бірі-үйелмен тәрбиесіндегі кемшілік, яғни балаларын оқытуда, тәрбиелеуде ата-аналардың жауапкершілік сезімінің жоқтығы бала мінезінде мейрімділікті, яғни қатыгездікті, өзімшілдікті туғызады.

Екінші себеп – бұл отбасындағы сәтсіздік-маскүнемдік, ұрыс-төбелес, ұрлық, ата-аналардың және басқа отбасы мүшелерінің жеңілтек мінез-құлқы, ал бәрінен жаманы – ажырасу, неке бұзу.

Үшінші себеп – ұл балаға үнемі жеткіліксіз көңіл аударылады. Кейбір отбасы баланың ішкі дүниесін, тілектерінің, ойларын, қайғысын, қоршаған ортаға қатынасын жете біле бермейді. Тату отбасында ата-аналар балалардың күнделікті өмірі мен іс-әрекеттеріне басшылық жасайды. Балалардың өздерінің қуанышын, қаиғыларын, ойларын бөлісуге үйретеді, саяси мәселелерді, кітаптарды бірлесе отырып талдайды. Мұндай отбасы балаларын халқының тамаша рухани және еңбек дәстүрлері рухында тәрбиелейді. Осылардың бәрі баланың ішкі дүниесінің қалыптасуына игі әсер етеді.

Отбасы бала үшін өмір мектебі, онда мейірбандық, шындық, адалдық, қайырымдылық, еңбек сүйгіштік тағы басқа тәртіп пен мінез-құлық қасиеттері дамиды және қалыптасады. Отбасында қоғамның келешек азаматы өседі. Басқаша айтқанда, бала білімнен құлықтық сенімге, сенімнен әрекет етуге ұзақ, күрделі жолдан өтеді. Демек, отбасы жеке адамның тәртібі мен мінез-құлық негізін қалайтын микро-ұжым.

Төртінші себеп – бұл сынып жетекшілерінің тәрбие жұмысындағы олқылықтары мен кемшіліктері. Тәртібі қиын балалар сынып жетекшілерінің іс-әрекеті көпшілік жағдайда кейбір жұмыстармен ғана шектеледі. Олар әңгіме, сынып және оқушылар жиналыстарында талқылау, оқушылардың ата-аналарын мектепке шақыру, олардың ата-аналары істейтін жеріне хабарлау, т.б. Мұндай жалпы және қарапайым жұмыстар бойынша тәртібі қиын балаларды жан-жақты білу мүмкін емес. Оларды жете білу үшін тәртібі қиын балалардың диагноздық белгілерін анықтау қажет.

Ғылыми деректерге қарағанда ондай балаларда байқалатын белгілер: біріншіден, аномальды қажеттілік (маскүнемдік, нашақорлық, ұрлық, т.б.); екіншіден, тұрақты жаман қасиеттер жиынтығы (мейрімсіздік, жалақорлық, жалғандық, өзімшілдік, т.б.); үшіншіден, ата-аналармен немесе мұғалімдермен тұрақты егесу жағдайлары; төртіншіден, басқа адамның көмегінсіз өзін-өзі түзетуге қабілетсіздігі.

Осы жағдайға байланысты сынып жетекшілері тәртібі қиын балалармен жұмыс барысында мына мәселелерді еске алу қажет:

а) тәртібі қиын балалардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алу;

ә) олардың кемшіліктерін терең зерттеу, психологиялық-педагогикалық және медициналық мәліметтерін жете білу;

б) мектептерде мақсатқа бағытталған жоспар бойынша нақты жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру, жетілдіру.

Тәрбиесі асқынған балалармен жүргізілген өнегесін озат мектептердің іс-тәжірибесінен болады.

Біріншіден, педагогикалық ұжым мен ата-аналар комитеті бірігіп, балалардың жағымсыз мінездерінің себебін анықтайды, оны іске асыру үшін шаралар белгілейді.

Екіншіден, мектептегі тәрбие жұмысындағы сабақтастықты іске асырады. Сынып жетекшілері күнделік жүргізіп, онда оқу жылының бойында жүргізілген жұмыстарды жазып отырады. Бұл күнделіктер сыныптан-сыныпқа беріліп, ондағы мәліметтермен, яғни жүргізілген жұмыстың мазмұны және әдістері мен келесі сынып жетекшісі танысады, өзінің істейтін жұмысының мақсатын, бағытын анықтайды.

Үшіншіден, тәрбиесі қиын жеткіншек жастағы балаларды әртүрлі жұмыстарға, жиналыстарға, түрлі жарыстарға, кештерге өздігімен іс-әрекетіне белсенділікпен қатыстырады.

Төртіншіден, мұғалімдерді педагогикалық-психологиялық біліммен қаруландыру үшін кейбір мектептерде тұрақты семинарлар жұмыс істейді, оларға тікелей көмектеседі.

Сонымен, әртүрлі жұмыстар тәрбиесі қиын балалардың бірігіп, топтасуына және тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы өзара қатынастың жақсаруына мүмкіндік туғызады.Қазіргі педагогика ілімінің ең күрделі мәселелерінің бірі – жеткіншектер арасындағы тәртіп бұзушылық пен қылмыс жасаушылық.

Қоғамға жат осындай қылықтар кейінгі 20-25 жыл аралығында психологтар мен тәрбиеші-педагогтардың зерттеулерінің негізгі объектісі болып отыр. Мысалы, американдық психолог Сирил Берд «Жасы толмаған заң бұзушы» атты монографиясында тәртіп бұзушыларды үш топқа бөлді:

1. 
   Кемістер (дефективные);
   
2. 
   Ақыл-есі кемістер, жарым естілер;
   
3. 
   Әлеуметтік тәрбиеден тыс, өз бетімен кеткендер.
   

1) Әлеуметтік ортаға бағынбайтын, қастандық жасауға бейім жеке жүретін жасөспірімдер.

2) Топтасып қылмыс жасауға бейім тұратындар.

Қазіргі «тәрбиесі қиын» балаларды зерттеуші АҚШ, Англия, Германия педагогтары «қылмыскер балалардың келешегіне тұтқа болатын факторлар, алдымен психобиалогиялық қалып, ал әлеуметтік жағдай екінші орында» деген тоқтамға келіп отыр.

Сондай-ақ, оқушыларға адамгершілік құндылықтарды игеру арқылы сындарлы тәрбие беру психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік қалыптасу компоненттерін қамтитын белсенді прцесс. Ол процесс, жеткіншек ұрпақтың бойына сапалы адамгершілік қадір-қасиеттерді сіңіруге бағытталған тәрбиелік іс-әрекеттер барысында, олардың бойында қоршаған орта ықпалы мен көрініс табатын жағымсыз, яғни девианттық мінез-құлықтан арылуды және оның қалыптасу себеп-салдарын анықтап алуды да талап етеді. Педагогикалық, социалогиялық сөздіктерде бұл ұғымды былай түсіндіреді. Девианттық мінез-құлық – бұл «балалар мен жасөспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеліп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту-тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын қылмыс белгілері бар, қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы.

Демек, жасөспірімдердің бойын ауытқымалы (яғни девянттық) мінез-құлық нышандарынан арылту арқылы, олардың бойына қоғамымызда қабылданып, орнығып келе жатқан рухани жаңа құндылықтың бағдарларды, соның ішінде, әсіресе ең алдымен, ұлтжандылықты, азаматтылықты, жоғары моральдық және адамгершілік қадір-қасиеттер мен мұраттарды, өзге ұлт өкілдеріне деген құрмет пен силастықты, қоғамдық тәртіп ережелері мен құқықтық нормалардың талаптарын мүлтіксіз орындаушылықты қалыптастыру орта мектептердегі оқу-тәрбие процесстерінің негізгі міндеттерінің бірі саналады.

Себебі, қазіргі өтпелі кезеңде қоғам өмірінің кейбір жақтарын қамтыпотырған әлеуметтік дағдарыс (күн көріс көзінен айырылып, жұмыссыз жүрген сөйтіп кедейленуге ұшыраған бұқара көпшілік), жастар бойында (оның ішінде мектеп оқушылары да бар) маральдық тұрғыдан терең күйзеліс сезімін тудырып, оларды кәдімгідей бүлдіруші күшке айналып барады.

Жастар арасында бұрын соңды болмаған тәртіп бұзушылық, құмар ойындармен әуестенушілік, нашақогрлық, ұрлық жасаушылық, ішімдікке салынушылық пен жезөкшелік кең етек алуда.

Жасаөспірімнің жан дүниесі нәзік, сезімтал. Үлкендердің айтуынан іс-әрекеттін, ақпарат құралдардан (теледидар, түрлі-түсті би ресми журналдар, т.б.) көргендерінің бәрін тез қабылдайды, шындық көреді. Міне, сондықтанда лас ақпарат көздерінен телехабарларда үнемі беріліп тұратын қылмыс хроникасы, жағымсыз мәліметтер жастардың нәзік көңіліне, жан дүниесіне қатыгездік пен жүгенсіздік ұрығын себуде, социолг Э.Дюргеймнің сөзімен айтқанда, «тобырлық тұрпайылылыққа» айналдыруда.

Сонымен қатар, қазіргі таңда қару-жарақ саудасы мен наркобизнеспен айналысу – нағыз заңсыз ақша табудың көзіне айналып баражатқандығы ешкімге құпия сыр емес. Ең өкініштісі, қазіргі таңда Қазақстанның оң түстігінде апин шегушілер мен қолданушылардың өз істеріне мектеп жасындағы балаларды тартуы, пайдалануы жиі көрініс беруі. Бұзақылық жасап, жауапқа тартылған көптеген жастардың күнделікті өмірде мағыналы, нақтылы бағыттары жоқ. Олардың ішінде өздері күнде бейне филімдерді көріп жүрген батыстың «сұлу өміріне» еліктеушілер көп сондықтан да, бұлар олардың өмірге деген құштарлықтары осы залалды әдет арқылы қалыптасуда. Әрі көше сомдаған «сәнді өмірден» қалмауға тырысып бағуда. Сондай-ақ, оқушы жастар тарапынан жасалып жатқан қылмыстық әрекеттердің ішкі түрткілік механизм анықтау мақсатында арнайы сауалнамалық зерттеу жүргізілді. Сауалнама сұрақтары жасөспірімдер көп жүретін дискотека, клубтар, кафе-барларда таратылады. Сауалнама сұрақтарына жауап бергендерінің 39%-ті кез келген қылмыстық істі жасауға дайын екендіктерін білдірсе, 21%-ті ондай қылықтардан бас тарту керек деп есептейді, ал қалған 35%-ті қылмыстық әрекеттерге бармауға тырысады.

Сауалнама сұрақтарына қайтарылған жауаптардан байқап отырғанымыздай көбінесе ішімдік ішуге немесе есірткі шегуге үйір жасөспірімдер қылмыс жасауға бір табан болсада жақын тұрады. Жасөспірімдер арасында орныққан келесі бір маңызды фактор-олардың өз құрбы-құрдастары арасында зорлық-зомбылық жасауға әзір тұратындықтары. Сауалнама сұрақтарына жауап бергендерінің 33 %-нің пікіріне қарағанда қазіргі кезде күш көрсетпей еш нәрсеге қол жеткізу мүмкін емес болса, сұралғандардың 14%-ті адамгершілік жасауды әлсіздік белгісі деп санайды.

Жасаған қылмыстарына орай қылмыстық жауапқа тартылған жасөспірімдердің жас ерекшеліктері төмендегңдей болып келеді: 14жастағылар-11%, 15жастағылар-7%, 16-17аралығындағылар 42%, көбіне көп 14 жасар балаларқылмыстық істерді топтасып жасайды. Жалпы 2-3 балалардан құралған топтар қалаларда - 33%-ті құраса, 4баладан құралған топтар - 12%, басқа топтар 6 немесе бданда көп балалардан топтасқан. Есепте тұрған қылмыс жасаушалардың ең төменгі жасы 14-15 жаса аралығын құрап отыр. Топтасып жасалған қылмыстардың басым көпшілігін ер балалар құүраса, қыз балалар тарапынан жасалған бұзақылық қылықтар жалпы қылмыстың 5%-тін құрайды.

Алынған мәліметтер жасөспірімдер арасында кеңінен таралған қылмыстық істерді, жасалған, ұрлықтың, зорлық-зомбылықтың, бұзақылықтың күш көрсетулердің, жезөкшеліктің, тағы сол сияқты пайда болуы мен дамуы себептерін анықтауға мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, бұл көрсеткіштер жасөспірімдер тәлім-тәрбиесі мен олардың қоршаған ортадағы тәртібі, бүгінгі қоғам өміріндегі әлеуметтік, педагогикалық өзекті мәселе екендігін айқындай түседі. Бұл мәселенің өзектілігі, оны шешудің бағдарламалық нысандары, 1997 жылғы ел басымыз Нұрсұлтан Әбіш ұлы Назарбаевтың «Қазақстан 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты халыққа жолдауында: «жастар, соның ішінде әсіресе, өсіп келе жатқан жас ұрпақ тәрбиесі оларды салауатты өмір салтына әзірлеуден басталады. Сондықтан, халық арасында, оқу және тәрбие орындарында салауатты өмір салтын насихаттайтын пәрменді іс-шаралар жүргізілуі тиіс» деп нақтыланған және бұл іс-шаралардың: нашақорлық пен наркобизнеске қарсы күрес, темекі мен алкагольді тұтынуды қысқарту, әйел мен баланың денсаулығын жақсарту сияқты негізгі бағыттарын жүзеге асыру ұсынылған.

Бұл мәселелер, Қазақстанның әр аймағындағы мектеп оқушылары арасында орын алып отырған келеңсіз құбылыстар мен жағымсыз мінез-құлықтарды ауыздықтауды, мектептегі тәрбие іс-шаралары мен тәлімдік насихатты істердің, қоғамдық талаптарға сай, ұлттық және жалпы адамзаттық адамгершілік құндылықтарды жасөспірім бойына сіңіру мәнінде жүргізілуін қамтамассыз ететін дәрежеде болуын талап етеді.
Ұсынылған әдебиеттер

1. 
   Мудрик А.В. Социальная педагогика. – М., 2002.
   
2. 
   Василькова Ю.В., Василькова Т.А. Социальная педагогика. – М., 2000.
   
3. 
   Малер А.Р. Социальное воспитание и обучение детей с отклонениями в развитии. – М., 2002.
   

Жұмыспен қамту туралы заңдарының сақталуын бақылайтын орталық атқарушы орган және жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті орган мен олардың қызметтері туралы.

Жеке және заңды тұлғалардың жұмыспен қамту туралы заңдардың бұзылғаны үшін жауаптылығ туралы.

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің интернат – үйлері.

Интернат – үйлер еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрінің 1997-жылғы 13-тамыздағы №134 бұйрығымен бекітілген интернат – үйлер туралы Ережесінің негізінде ашылады және жұмыс істейді, ҚР 1991 жылғы 21 маусымдағы “Мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы” заңын, ҚР 1995 жылғы 28 сәуірдегі № 2247 Президент Жарлықтарын басшылыққа алады.

Қарттар мен мүгедектерге арналған жалпы типті интернат-үйі, психикалық-жүйке ауруларының интернаты және дамуы артта қалған балаларға арналған балалар иньернат-үйлері туралы Ережелер 4 бөлімнен тұрады.

1. 
   Жалпы ережесі
   
2. 
   Интернаттың міндеттері мен қызметтері
   
3. 
   Интернатқа қабылдау, ұстау және шығару шарттары
   
4. 
   Интернатты басқару.
   

1. 
   Жалпы ережесі бөлімінде осы мекеме жайлы түсініктемелер берілген:
   

б) интернаттар ҚР-ның еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің келісімі бойынша облыс әкімдерінің шешімдерімен құрылады, қайта құрылады және таратылады.

2. 
   Интернаттың міндеттері мен қызметтері:
   

• 
  мүгедектерді материалдық-тұрмыстық қамтамасыз ету, олар үшін үйдің өміріне жақын, қолайлы жағдайларды құру;
  
• 
  тұратындарды күтуді ұйымдастыру, оларға медициналық көмек көрсету және мәдени-көпшілік жұмыстарын жүргізу;
  
• 
  мүгедектердің әлеуметтік-тұрмыстық және еңбек реабилитациясына бағытталған шараларды жүзеге асыру болып табылады.
  

3. 
   Үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімшелері.
   

Бөлімдер өз жұмысында 1993 жылғы 17 қарашасындағы “Жалғыз басты қарттар мен жұмысқа жарамсыз азаматтарға үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімдері туралы Ережесін” басшылыққа алады.

Үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімдері бөтен көмекті қажет ететін қарттар мен жұмысқа жарамсыз азаматтарға қызмет көрсетумен айналысады. Бөлім 80-нен кем емес адамдарға қызмет көрсетеді.

Үйде қызмет көрсетуге психикалық, онкологиялық және инфекциялық аурулармен ауырмайтын бөтен көмекті қажет ететін жалғыз басты және жалғыз тұратын қарт азаматтар, 1 және2 топтағы мүгедектер, қарт және мүгедектер арасынан ерлі зайыптылар қабылданады.

Ұлы Отан соғысының мүгедектері және соған қатысушылар, қаза тапқан әскери қызметшілер отбасының мүшелері, интернационалист-жауынгерлер бірінші кезекте қабылданады.

Жалғыз басты және жұмысқа жарамсыз азаматтар деп Заң жүзінде оларды асырауға міндетті жұмысқа жарамды балалары жоқтар есептелінеді.

Үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімдерінің негізгі қызметі:

1. 
   Бөлімнің қызмет көрсету аймағында тұратын және бөтен көмекті қажет ететін жалғыз басты қарттар мен жұмысқа жарамсыз азаматтарды анықтау және есепке алу.
   
2. 
   Жалғыз басты қарттарға шефтік көмек көрсету мақсатында соғыс және ардагерлері мен мүгедектердің бұрын жұмыс істеген еңбек ұжымдарымен, Қызыл Крест комитетімен және ардагерлер Кеңесімен, басқа да қоғамдық бірлестіктермен байланыс жасау.
   
3. 
   Интернат үйлерге орналастыру үшін, қамқорлықты, қорғаншылықты анықтау үшін қажетті құжаттарды жиыстыруда көмек көрсету.
   
4. 
   Жалғызбасты және жұмысқа жарамсыз азаматтарға әлеуметтік қызметкерлермен әр түрлі қызмет түрлерін ұсыну.
   
5. 
   Үйлеріне түскі тамақтарын, шала фабрикаттарды, азық-түлік, өнеркәсіп тауарларын және дәрі-дәрмектерді жеткізу.
   
6. 
   Үй заттары мен киім-кешекті жууға, химиялық тазартуға, жөндеуге апарыптапсыру және оны жеткізу.
   
7. 
   Тиісті медициналық көмек көрсетілуіне, тұрақты жерін тазартуда, жөндеу жұмыстарына, пәтер ішіндегі сантехникалық жабдықтарды жөндеуге көмек көрсету.
   
8. 
   Туған-туыстарға, жолдастарға хат жазысу, коммуналдық қызметтер ақысын төлеу, бір реттік тапсырмаларды орындау.
   

Ережеде бөлім жұмысын ұйымдастыру мәселелері, іс жүргізудің ережелері, әлеуметтік қызметкерлерді жұмысқа алу ережелері туралы айтылған.

4. Кемтар балаларға арналған үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімдері.

Кемтар балаларға арналған үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімдері өз жұмысын ҚР-ның 2002 жылғы 11-шілдедегі “Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы” заңының және бөлімдер туралы Ережесінің негізінде жүргізіледі.

ҚР-ның кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы заңдары ҚР-ның Конституциясына негізделеді және осы заң мен ҚР-ның өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.

Ереже ҚР-ның 2002 жылғы 11-шілдедегі “Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы” Заңына сәйкес кемтар балаларға үйде әлеуметтік қызмет көрсетудің жалпы тәртібін анықтайды және 10 бөлімнен тұрады:

1. 
   Жалпы ережелер.
   

• 
  Басқа адамның күтімі мен көмегін керек ететін кемтар балаларға үйде әлеуметтік қызмет психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңестік қорытындысы бойынша көрсетіледі.
  

2. 
   Үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімдерін құру.
   
3. 
   Негізгі міндеттер.
   
4. 
   Үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімі қызметінің негізгі бағыттары.
   

5. 
   Үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімдерінің құқықтары.
   
6. 
   Әлеуметтік қызмет көрсету бөлімдерінің қызмет тәртібі мен шарттары.
   
7. 
   Үйде қызмет көрсетуге қабылдау шарттары.
   
8. 
   Үйде әлеуметтік қызмет көрсету бөлімін басқару.
   
9. 
   Әлеуметтік көмекті ұйымдастыру.
   
10. 
    Әлеуметтік көмек бөлімдерін қаржыландыру.
    

Өз жұмысында ҚР Үкіметінің 2000 жылғы 16-сәуірдегі “Белгілі тұрағы жоқ адамдарға арналған әлеуметтік бейімдеу орталықтарын құру туралы” Қаулысын басшылыққа алады. ҚР еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің бұйрығымен “Белгілі тұрағы жоқ адамдарға арналған әлеуметтік бейімдеу орталықтарының қызметін ұйымдастыру ережесі” бекітілген, ереже 9 бөлімнен тұрады:

1. 
   Жалпы ережелер. Орталықта тұруға құқылы адамдардың санаттары аталып, қай уақытқа дейін болатындығы көрсетілген.
   
2. 
   Орталықтарды құру. Орталықтардың құрылу шарттары /100 мың адамнан астам халқы бар қалалар/. Орталықтар өз жұмыстарын денсаулық сақтау, халықты әлеуметтік қорғау, ішкі істер органдарымен тығыз әрекеттестікте құрайды.
   
3. 
   Орталықтардың жұмыс істеуінің жағдайы мен тәртібі.
   

4. 
   Орталыққа қабылдаудың және онда ұстаудың шарттары. Орталыққа адамдарды қабылдау еңбек, халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау басқармасының денсаулық сақтау және ішкі істер органдарының жолдамасы бойынша сөтке бойына жүргізіледі. Орталыққа қабылдамау айғақтары. Орталықта тұрып жатқан адамдардың міндеттері.
   
5. 
   Әлеуметтік көмекті ұйымдастыру. Орталықта көрсетілетін әлеуметтік көмектің түрлері.
   
6. 
   Медициналық көмекті ұйымдастыру. Орталықта көрсетілетін медициналық көмектің түрлері.
   
7. 
   Еңбекпен оңалтуды ұйымдастыру. Еңбекпен оңалтудың түрлері.
   
8. 
   Орталықтарды қаржыландыру. Орталықтарды қаржыландыру көздері анықталған. Орталықты қаржыландыру жергілікті қаражаттың есебін және ҚР-ның заңнамасында тыйым салынбаған өзге де қаражат көздерінен жүзеге асырылады.
   
9. 
   Орталықтың қызметін бақылау. Орталықтың қызметін бақылау үшін облыс әкімдерінің шешімімен әкімшіліктің, еңбек, халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау және ішкі істер органдарының, қоғамдық, діни және өзге де ұйымдардың өкілдерінен қамқорлық кеңестері құрылады.
   

Мүгедек балаларды әлеуметтік, творчестволық және еңбекпен оңалтудың Орталығы.

ҚР-ның 1991 жылғы “Қазақстан Республикасында мүгедектердің әлеуметтік қорғалу туралы” Заңына сәйкес 2003 жылдың қыркүйек айынан бастап Қарағанды қаласында мүгедек балаларға және олар тәрбиеленетін отбасыларына көмек көрсететін “Лучик-Надежды” қоғамдық қайырымдылық қорының жанында кемтар балаларды әлеуметтік , творчестволық және еңбекпен оңалтудың Орталығы жұмыс істей бастады. Орталық “Лучик-Надежды” қоғамдық қайырымдылық қорының Кеңесімен бекітілген Ереженің негізінде жұмыс істейді.

Орталықтың мақсаты және міндеттері:

-кемтар балалар мен жастардың қоғамға әлеуметтік бейімделуі және шоғырлануы;

-бейімделмеген балалардың пайдасына оңалту мәселелері бойынша тиімді педагогикалық технологияларды жүзеге асыру;

-мүгедек балаларға әлеуметтік қолдау көрсетумақсатында мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелердің күштерін біріктіру;

-үздіксіз білім мен тәрбие жүйесін жүзеге асыру;

-ҚР-ның “Қазақстан Республикасында мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы” Заңымен қарастырылған даму және оңалтудың жеке бағдарламаларын әзірлеп, меңгеру;

-Орталықта мүгедек балалардың шығармашылық және кәсіптік дамуы және білім жүйесін әзірлеу және енгізу.

Бағдарламалардың мазмұны оңалту Орталыққа баратын кемтар балалардың жеке мүмкіндіктерімен психофизикалық даму ерекшеліктерінен әзірленеді.

Білімдік процесс коррекциялық педагогика саласындағы мамандармен жүзеге асырылады. Білімдік процестің қатысушылары болып педагогика қызметкерлері, мүгедек балалар және олардың ата-аналары табылады.

1. 
   Е.И. Холостова “Социальная работа: теория и практика” Москва, 2001
   
2. 
   П.Д. Павленок “Основы социальной работы” Москва, 1997
   
3. 
   Панов А.В. “Социальная работа как наука, вид профессиональная деятельности и специальности в системе высшего оброзования” Россиский журнал социальной работы, 1995 №1.
   
4. 
   Энциклопедия социальной работы Т-1,3 Москва, 1993
   
5. 
   Колков В.В. “Формирование учебных дисциплин в области теории социальной работы” Россиский журнал социальной работы. Москва, 1997 №1.
   
6. 
   Курбатов В.И. “Соцальная работа” Москва 1999.
   
7. 
   Фирсов М.В. “Антология социальной работы” Москва, 1994-1996.
   
8. 
   Сарсенова Ж.Н. “Әлеуметтікң жұмыс” Алматы, 2004.
   
9. 
   Панова А.М., Холостова Е.И. “Справочное пособие по социальной работе” Москва, 1997.
   
10. 
    Колков В.В. “Эффективность социальной работы” Москва, 1998.
    
11. 
    Фирсов М.В. “Антология социальной работы” Москва, 1994
    

Қоныс уадарушылармен әлеуметтік жұмыс тәжірибесін негізгі бағыттары| әлеуметтік бағыт, әлеуметтік ақпараттық, әлеуметтік­ психологиялық, әлеуметтік­педагогикалық| қоныс аударушылармен әлеуметтік жұмысты ұйымдастырудың технологиялары.

Бұл келесі міндеттермен байланысты:

• 
  Ұлттардың санының аз бөлігі, диаспора туралы қажетті мәліметтерді ұсыну;
  
• 
  Ұлттардың саны жағынан аз бөлігінің әртүрлілігін топтастыру;
  
• 
  Олармен әлеуметтік жұмыс істеудің саяси-құқықтық базасын қарастыру;
  
• 
  Жақын және алыс шетелдегі ұлттардың саны жағынан аз бөлігінің проблемаларын талдау.
  

Ұлттардың саны жағынан аз бөлігі дегеніміз кімдер? Бұлар өздерінің титулдық шекарасынан тыс өмір сүріп жатқан ұлттар тобы.

“Саны жағынан аз бөлігі” ұғымы “халықтық” деген пысықтауышпен сәйкес қолданғанда белгілі бір ұлттың санын көрсетпейді.

“Ұлттардың саны жағынан аз бөлігі” ұғымын “саны аз халықтар” ұғымымен салыстыруға болмайды.

Егер де халық өзінің дәстүрлі түріндегі шекарасынан алыс орналасса да, олар өзінің статусын жоғалтпайды және сан жағынан аз ұлттар дәрежесіне ауыспайды. Саны жағынан аз халықтармен, сол сияқты саны жағынан аз ұлттармен әлеуметтік жұмыстың қажеттілігі туындап отыр.

Егер де барлық сан жағынан аз халықтардың олар ұлттық-территориялық құрылымы бар ма, этникааралық ортада орналасқан ба? - деген сұрақтарды ескерсек бұл өзекті мәселе болып табылады. Қазіргі уақытта аталған халықтардың жиынтығы 200 мың адамды құрайды.

Халықтың саны жағынан аз бөлігімен әлеуметтік жұмыс істеу бағытын үш күрделірек мәселе анықтайды: жұмыссыздық, алкоголизм және ауру сырқат деңгейінің жоғарылығы. Мұндай ұжымдармен әлеуметтік жұмысты тиімдірек ету үшін, мақсатты түрде үш диаспор тобын бөлуге болады:

• 
  Ішкі диаспора - өз республикасынан тыс өмір сүріп жатқан, халықтың бөлігі (коми, карелдер, хакастар, алтайлықтар, чуваштар, осетиндер т.б.);
  
• 
  Жақын диаспора – тарихи отаны бұрынғы кеңес республикалары (украиндер, белорустер, казақтар, армяндар, грузиндер т.б.);
  
• 
  Алыс диаспора – тарихи отаны қиыр шығыс мемлекеттегі ұлттық топтар (немістер, гректер, поляктар, корейцтар, венгрлар, болгарлар, чехтар және т.б.); ұлттық территориялық білімі жоқ, басқа елде немесе Ресейде мемлекеттігі жоқ ұлттық диаспоралар (сығандар, ассирицтар, курдтар және т.б.). Бұл топтардың ерекшелік белгілерінің болмауымен әлеуметтік жұмыс кез-келген елде қолайлы болуы неғайбыл.
  

Адамзаттың этникалық тарихымен бірге ұлттық диаспоралардың пайда болуы этникалық, оның ішінде мәжбүр етушілік, яғни миграцияның нәтижесінде пайда болады. Бір жағынан миграция мемлекет өмірінде тиімді рөл атқарса, екінші жағынан оның пайда болуы байырғы және байырғы емес тұрғындардың арасында конфликтілік жағдайлардың себебі болып отыр. Миграцияны адамзаттың пайда болу құбылысы ретінде қарастыруға болады. Этникалық аз халықтың проблемалары өзінің даралығын және басқалардан ерекшелігін танытатын ұлттық мемлекет пен этностардың пайда болу кезеңінде туындайды. Тарих жеңіліске ұшырағандарды жеңімпаздардың құрамына еңгізе отырып, халықтарды араластырады. Жаулап алынған көптеген халықтар өзінің этникалық тарихын тоқтатады, бірақ әрқашанда бола бермейді.

Әлемде диаспоралы, байырғы емес тұрғылықты халықтың проблемасын шешуден ада болған ешбір мемлекет жоқ. Бұл жағдайда ұлттық диаспораларға қатысты негізгі халықаралық құжаттарды қарастыру өте маңызды болып табылады.

Әлеуметтік қызметтің мазмұны, сипаты көптеген факторларға байланысты. Бірақ қандай да болмасын жағдайда ұлттық диаспоралармен әлеуметтік жұмыс мынадай негізде, яғни жергілікті жағдайда этникалық қауымдастықты және этнос өкілдерін бейімдеу, жаңа жағдайға оларды орналастыру, оларға жұмыс пен білім алуға мүмкіндік тудыру болып табылады. Бұл жұмыстың екінші бағыттылығы – ұлттық даралықты сақтауға, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрып, психология және мәдени көрсеткіштерін жоғалтқан жағдайда көмек көрсетеді.

Ұлттық диаспоралармен жұмыс үш деңгейде жүргізіледі: мемлекеттік, аймақтық және жергілікті.

Мемлекеттік деңгей. Халықтардың қызығушылықтарын құқықтық реттеу. Мемлекет азаматтың жасына, жынысына, ұлтына, нәсіліне қарамастан құқық және еркіндік теңдігіне кепілдік береді. Әлеуметтік, нәсілдік, аймақтық, тілдік және діндік деңгейлеріне байланысты азаматтардың кез-келген құқықтарын шектеуге тиым салады.

Аймақтық деңгейі. Қандай да бір деклорация, егер әлеуметтік жұмыс нақты субъектіде жүргізілмесе қажетсіз болып қалады. Әрбір субъект экономикалық, географиялық, климаттық, саяси және этникалық ерекшеліктері бар. Оған қоса әрбір субъектіде ҰМА және аймақтық билікпен өзара байланыс қалыптасады.

Аймақтық деңгейде ұлттық диаспоралар туралы қоғамдық пікірді қалыптастыру мен меңгеру өте маңызды. Әртүрлі социалогиялық құрал-жабдықтардың көмегімен байырғы тұрғындардың көңіл-күйі, ұлттық диаспораларға қатынасы, байырғы және байырғы емес халықтардың арасындағы мәдени дистанция туралы көрсеткіш анықталады. Бұндай зерттеудің ғылыми, сонымен бірге практикалық маңызы бар.

Қазақстан халқының топтасқандығы мен қоғамдық болмысы этносаяси тұр ретінде көбіне-көп дұрыс ұлттық саясат жүргізуімен анықталады. Қазіргі кезде ұлттық қарым-қатынас саясаты ғылыми негізделген болуы керек. Қазақстандықтардың ұлт саясатын жүргізуі көп ұлтты халқымыздың күрделі жетістігі, ұлт мәселесін ғылыми шешілуі мен қоғамдық демократияландыру жемісі.

Қазір ұлтттық проблеманың шешімі сондай-ақ оның кемеліне келуінің басты мақсаттары Қазақстанның жаңаруы болып табылатын, түрлі ұлттар өкілдерінің ортақ тату отбасына бірігуіне ықпал жасауымен маңызды. Ұлттық қауымдастықтар қарым-қатынас орнату саясатында көптеген игішараларды іске асыруда.

Барлық ұлт азаматтарының тендігі принципіне негізделген және іс жүзінде ұждан бостандығы жүзеге асырып отырған мемлекет саясаты атқаратын рөл аз емес. Біз барлық ұлттардың қарым-катынасының дұрыстығын қалаймыз.

Жалпы ұлттық қарым-қатынас саясаты қоғамдағы көп ұлтты мемлекеттер үшін әрқашанда маңызды сфера болып табылады. Ұлттық қарым-қатынас көптеген мемлекеттерде мына жағдайларға байланысты бұзылады: олар біріншіден территориялық жағдайларға байланысты. Екіншіден автономия немесе тәуелсіздік үшін күресте.

Қазақстан үшін ұлттық қарым-қатынас саясатының өз спецификасы бар: Біздің елдегі басқа ұлттармен дұрыс қарым- қатынас тек біздің елде ғана емес, ол дүниежүзінің Азия елдерінде де маңызды.

Ұлттық құрамы мен конфессиялық алуан түрлілігі жағынан Қазақстан бұл күндері жер шарындағы сирек кездесетін мемлекеттердің қатарына жатады. Сан алуан саяси оқиғалар мен геосаяси жағдайларға байланысты осындай құрамда тәуелсіз мемлекетіміз өзінің дамуын күннен-күнге дамытып, алға қарай жылжытуда. Қазақстанның басты ұраны мен идеологиясы ұлтаралық бірлестік, ұлтаралык келісім және ұлтаралық татулық болып отыр. Мемлекеттің еңбасты мақсаты ішкі тұрақтылық пен татулықты сақтау.
. Саны жағынан аз ұлттармен әлеуметтік жұмыс технологиясы
Жоспар

1. 
   Ұлттардың саны жағынан аз бөлігі
   
2. 
   Әлеуметтік жұмыстағы диаспорлар түрлері
   
3. 
   Ұлттық диаспора деңгейлері
   

Ұлттардың саны жағынан аз бөлігі жалпы қоғамның әлеуметтік құрылымына барлық әлеуметтік қабаттар мен әлеуметтік демографиялық топтарды, сонымен қатар әлеуметтік құбылыстарды (нашақорлық, алкоголизм, күштеу, экстримизм, терроризм және т.б.) кірістіре отырып сипаттайды. Халықтың саны жағынан аз бөлігімен жұмыс істеудің негізгі шарты ұлттардың саны жағынан аз бөлігінің ерекшеліктері қандай және қалай пайда болады, олар кімдер, олар туралы білімдер саны.

Бұл келесі міндеттермен байланысты:

• 
  Ұлттардың санының аз бөлігі, диаспора туралы қажетті мәліметтерді ұсыну;
  
• 
  Ұлттардың саны жағынан аз бөлігінің әртүрлілігін топтастыру;
  
• 
  Олармен әлеуметтік жұмыс істеудің саяси-құқықтық базасын қарастыру;
  
• 
  Жақын және алыс шетелдегі ұлттардың саны жағынан аз бөлігінің проблемаларын талдау.
  

Ұлттардың саны жағынан аз бөлігі дегеніміз кімдер? Бұлар өздерінің титулдық шекарасынан тыс өмір сүріп жатқан ұлттар тобы.

“Саны жағынан аз бөлігі” ұғымы “халықтық” деген пысықтауышпен сәйкес қолданғанда белгілі бір ұлттың санын көрсетпейді.

“Ұлттардың саны жағынан аз бөлігі” ұғымын “саны аз халықтар” ұғымымен салыстыруға болмайды.

Ресей федерациясында саны аз аборигендіктер болып өзінің туған-туыстарынан, дәстүрлі территориясынан алшақ тұратындар, өзіндік тұрмыс салтын сақтаған және 50 мың адамнан аспайтын халықтарды есептейді. Оларға Сібірдің және Қиыр Шығыстың, Солтүстік халықтары кіреді: саамдар, ханттар, манси, селькуп, ненцтар, нганастар, кеттер, долгандар, тофалар, эвенкилер, эвендер, негидалықтар, нанайлықтыр, ульчилер, ороктар, орочтар, удэгейліктер, нивхи, алеуттер, ительмендер, коряктар, чукчалар, чувандықтар, эскимостар, юкагирлар, тувиндықтар-тоджиндықтар, шорттықтар, телеуттар, кумандықтар.

Егер де халық өзінің дәстүрлі түріндегі шекарасынан алыс орналасса да, олар өзінің статусын жоғалтпайды және сан жағынан аз ұлттар дәрежесіне ауыспайды. Саны жағынан аз халықтармен, сол сияқты саны жағынан аз ұлттармен әлеуметтік жұмыстың қажеттілігі туындап отыр.

Егер де барлық сан жағынан аз халықтардың олар ұлттық-территориялық құрылымы бар ма, этникааралық ортада орналасқан ба? - деген сұрақтарды ескерсек бұл өзекті мәселе болып табылады. Қазіргі уақытта аталған халықтардың жиынтығы 200 мың адамды құрайды.

Халықтың саны жағынан аз бөлігімен әлеуметтік жұмыс істеу бағытын үш күрделірек мәселе анықтайды: жұмыссыздық, алкоголизм және ауру сырқат деңгейінің жоғарылығы. Мұндай ұжымдармен әлеуметтік жұмысты тиімдірек ету үшін, мақсатты түрде төрт диаспор тобын бөлуге болады:

• 
  Ішкі диаспора - өз республикасынан тыс өмір сүріп жатқан, халықтың бөлігі (коми, карелдер, хакастар, алтайлықтар, чуваштар, осетиндер т.б.);
  
• 
  Жақын диаспора – тарихи отаны бұрынғы кеңес республикалары (украиндер, белорустер, казақтар, армяндар, грузиндер т.б.);
  
• 
  Алыс диаспора – тарихи отаны қиыр шығыс мемлекеттегі ұлттық топтар (немістер, гректер, поляктар, корейцтар, венгрлар, болгарлар, чехтар және т.б.); ұлттық территориялық білімі жоқ, басқа елде немесе Ресейде мемлекеттігі жоқ ұлттық диаспоралар (сығандар, ассирицтар, курдтар және т.б.). Бұл топтардың ерекшелік белгілерінің болмауымен әлеуметтік жұмыс кез-келген елде қолайлы болуы неғайбыл.
  

Адамзаттың этникалық тарихымен бірге ұлттық диаспоралардың пайда болуы этникалық, оның ішінде мәжбүр етушілік, яғни миграцияның нәтижесінде пайда болады. Бір жағынан миграция мемлекет өмірінде тиімді рөл атқарса, екінші жағынан оның пайда болуы байырғы және байырғы емес тұрғындардың арасында конфликтілік жағдайлардың себебі болып отыр. Миграцияны адамзаттың пайда болу құбылысы ретінде қарастыруға болады. Этникалық аз халықтың проблемалары өзінің даралығын және басқалардан ерекшелігін танытатын ұлттық мемлекет пен этностардың пайда болу кезеңінде туындайды. Тарих жеңіліске ұшырағандарды жеңімпаздардың құрамына еңгізе отырып, халықтарды араластырады. Жаулап алынған көптеген халықтар өзінің этникалық тарихын тоқтатады, бірақ әрқашанда бола бермейді.

Әлемде диаспоралы, байырғы емес тұрғылықты халықтың проблемасын шешуден ада болған ешбір мемлекет жоқ. Бұл жағдайда ұлттық диаспораларға қатысты негізгі халықаралық құжаттарды қарастыру өте маңызды болып табылады.

БҰҰ Бас Ассамблеясының 10 желтоқсан 1948жылы қабылданған негізгі құжаты болып адам құқықтарының жалпы деклорациясы табылады. Оның бірінші статьясында былай делінген: «Барлық адамдар құндылық пен құқықтары жағынан еркін және тең болып туылады. Олар ар-ұят пен ақыл-ес қамтылған. Бір-біріне туысқандық қарым-қатынас жасауы керек».

Әлеуметтік қызметтің мазмұны, сипаты көптеген факторларға байланысты. Бірақ қандай да болмасын жағдайда ұлттық диаспоралармен әлеуметтік жұмыс мынадай негізде, яғни жергілікті жағдайда этникалық қауымдастықты және этнос өкілдерін бейімдеу, жаңа жағдайға оларды орналастыру, оларға жұмыс пен білім алуға мүмкіндік тудыру болып табылады. Бұл жұмыстың екінші бағыттылығы – ұлттық даралықты сақтауға, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрып, психология және мәдени көрсеткіштерін жоғалтқан жағдайда көмек көрсетеді.

Ұлттық диаспоралармен жұмыс үш деңгейде жүргізіледі: мемлекеттік (федералды), аймақтық және жергілікті.

Мемлекеттік (федералды) деңгей. Ресей халықтарының қызығушылықтарын құқықтық реттеу. Оның ішінде ұлттық диаспораларды да қамтып, Ресей Федерациясының Конститутциясында негізделеді. 19 статьяда былай делінген: мемлекет азаматтың жасына, жынысына, ұлтына, нәсіліне қарамастан құқық және еркіндік теңдігіне кепілдік береді. Әлеуметтік, нәсілдік, аймақтық, тілдік және діндік деңгейлеріне байланысты азаматтардың кез-келген құқықтарын шектеуге тиым салады.

Ұлттық диаспоралармен заңдылық базаларының жұмысы болып «ұлттық-мәдени автономия туралы» Федеративтік заңды айтуға болады. Ол мемлекеттік думамен 22 мамыр 1996 жылы қабылданып және 5 маусым 1996 жылы Федеративтік Кеңесімен мақұлданған. Заң әкімшілік-территориялық, ұлттық-мемлекеттік білімі жоқ ұлттық диаспораларға кіретін азаматтардың құқықтарын қорғайды. Алғашқы рет көптеген ұлттық қауымдастықтардың дамуына, сақталуына, пайда болуына құқықтық кепілдік береді. Ұлттық-мәдени автономия – құқықтық тұлғасы бар қоғамдық бірлестік. Ол өкілдер еркіндігі, өздігінше және өзіндік басқару, басқа этникалық қауымдастықтардың тілге, мәдениетке, дін мен әдет-ғұрыптарға қатысы бар принцип бойынша әрекет етеді.

Ұлттық-мәдени автономияны құрудың негізгі мақсаты – этникалық қауымдастардың және оның әрбір өкілінің мәдени, рухани, әлеуметтік және этникалық қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін жағдай жасау потенциалын ұйымдастыру.

Бірақ, материалдық базаның жетіспеушілігі өзіндік ұйымдастыру тетігіне, заңды іске асыру тетігіне кедергі келтіреді. Сонымен бірге тиімді болып табылатын факт, біріншіден, ҰМА федералды заңмен қарастырылған, екіншіден, құқық субъектісі болып, ұлттық-мәдени бірлестікке кіретін азамат, ұлттық диаспор өкілі жатады.

Аймақтық деңгейі. Қандай да бір делорация, егер әлеуметтік жұмыс нақты субъектіде жүргізілмесе қажетсіз болып қалады. Әрбір субъект экономикалық, географиялық, климаттық, саяси және этникалық ерекшеліктері бар. Оған қоса әрбір субъектіде ҰМА және аймақтық билікпен өзара байланыс қалыптасады.

Аймақтық деңгейде ұлттық диаспоралар туралы қоғамдық пікірді қалыптастыру мен меңгеру өте маңызды. Әртүрлі социалогиялық құрал-жабдықтардың көмегімен байырғы тұрғындардың көңіл-күйі, ұлттық диаспораларға қатынасы, байырғы және байырғы емес халықтардың арасындағы мәдени дистанция туралы көрсеткіш анықталады. Бұндай зерттеудің ғылыми, сонымен бірге практикалық маңызы бар.

Ұлттық диаспора мәселелеріне деген қызығушылық осы диаспора өкілдерінің дауыс үшін күресі кезінде саяси бірлестіктер кезеңінде туындайды. Сосын бұл қызығушылық саябырсиды немесе саяси қызметкерлерге немесе жергілікті билікпен байырғы тұрғындарды “бөтендерге” айдап салушылық сияқты құбылыс байқалады. Көбіне осы негізде шынайы қақтығыстар болып отырады.

Көмек берушілер мен көмек алушылар арасындағы табиғи органикалық байланыс заң түрінде емес, салт-*дәстүр аясында құрылған. Кімге көмек көрсетілсе, сол адам көмек көрсеткен адамға бағынышты болған. Олар көмек берушілерге ризашылық сезімде болған. әлеуметтік жұмыстың пайда болуы бірте-бірте қоғамның салт-дәстүрлік ұстанымын бір жаққа ысырды. Мысалы, жалпыға бірдей болын тоқтатып, алайда ол жойылып кетпей, басқа әлеуметтік институттар арасынан өз орнын тапты. Индивидтіктің өзіндік революциясы пайда болды: егер бұрын адам дәстүрлі қоғамда өмір сүру, қызмет ету тек өзінің қоғамдағы орнына байланысты көмек алатын болса, ол уақыт өте келе одан арылып, индивид болып қалыптаса бастады. Ол енді ата-бабасымен жоғарғы атағына сүйенбей өзінің күшіне сенуге талпынады. Осыны білген әлеуметтік көмектің бүкіл идеологиясы жеңілділік пен жеңілдікті пайдалану концепциясына сүйенеді. Жеңілдікті пайдалануға адамдардың барлығы құқылы емес, тек бір қатарларына ғана артықшылық беріледі.

Қазіргі әлемдік практика көрсетіп отырғандай, әлеуметтік технология көмегімен қоғамдағы әр түрлі мәселелерді, (саяси, басқару, ақпараттық және тагы басқа) мәні мен сипатының көлеміне қарай шешуге болады. Әлеуметтік өзгеруінің объектісі мен субъектісінің қиындығы, әлеуметтік жүмыс проблемасының кешенділігі оның технологизациясын қажет етуде. Әлеуметтік жүмыстың технологизациясы жекелеген операциялармен, процедура түрлерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Осыдан келе әлеуметтік мәселлер өзінің ішінде бірнеше мәні жагынан төмен мәселелерге бөлінеді, мүның әр қайсысын өзіндік стандартты әдістермен шешуге болады.

Жергілікті деңгей. Жұмыс бастылық, бейімделу сұрақтары полиэтникалық мәдениетпен этностардың өзара әрекеті болатын нақты жергілікті деңгейде шешіледі. Тұрғылықты халықтың “бөтендерге” қатынасына көптеген мәселелер туындауы мүмкін.

1. 
   Технологии социальной работы: учебник/под общ. ред. проф. Е.И.Холостовой. – М., 2003
   
2. 
   Социальные аспекты прав человека в документах мирового сообщество. – М., 1996
   
3. 
   Булатецкий Ю.Е., Мошняга В.П. Миграционные процессы и миграционная политика. – М., 1993
   
4. 
   Витковская Г.С. Вынужденная миграция: проблемы и перспективы. – М., 1993
   
5. 
   Лебедева Н.М. Социальная психология этнических миграции. – М., 1993
   

2.Социальные аспекты прав человека в документах мирового сообщество. – М., 1996

3.Булатецкий Ю.Е., Мошняга В.П. Миграционные процессы и миграционная политика. – М., 1993

4.Витковская Г.С. Вынужденная миграция: проблемы и перспективы. – М., 1993

5.Егемен Қазақстан – 2002-22 қазан

6.Егемен Қазақстан – 2003-12 қараша

7.Саясат – 2003-№8

8.Қожакеева А.Т. Қазақ диаспорасының тарихы

9.Лебедева Н.М. Социальная психология этнических миграции. – М., 1993

30 тақырып Әйелдер қауымен әлеуметтік жұмыс жүргізу технологиясы. Әйелдердің әлеуметтік мәселелері, спецификасы. Әйелдерге қатысты ҚР мемлекеттік саясаты. . Әйелдер қауымымен әлеуметтік жұмыс жүргізу технологиясы. Ауыр өмір жағдайларына түскен әйелдер мен балаларға көмек берудің ерекшеліктері мен ұйымдастыру жұмысы.

31 тақырып Әскері қызметтегі адамдар мен олардың отбасымен әлеуметтік жұмыс технологиясы. Әскері қызмет мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде. Әскерілердің әлеуметтік мәселелрдің ерекшеліктері.

Әскерілермен әлеуметтік жұмыстың бағыттары: құқықтарын қорғаудағы тәрбиелік бейімдеушілік және мәдени рекрационалдық шараларды өткізу. Бос уақыт қызметің ұйымдастыру. Жедел қызметткегі әскері адамдармен әлеуметтік жұмыстың технологиясы. Жедел қызметтегі әскері адамдармен әлеуметтік жұмыс. әскері адамдарға әлеуметтік педагогикалық көмек. әскері адамдар отбасымен қенестесу және терапия жүйесін жүргізуге, олардың отбасындағы түсінбеушіліктің алдын алу. Әскері отбасындағыларға өзара көмек пен өз ­өзіне көмек көрсету.

I. Әскери қызметкерлердің әлеуметтік проблемаларының спецификасы.

2. Әскери қызметкерлер әлеуметтік мәселелерге байланысты заңдылықтары.
Әлеуметтік жұмыс-ол өмірдің қиын кезеңдерінде тұрған, өз қиыншылықтарын өз бетінше шеше алмайтын әлеуметтік топтар немесе индивидтерге көмек көрсету болып табылады, олар сондықтан мамандардың көмегін қажетсінеді, бір қарағанда, тұрақты әлеуметтік жағдайы бар әскери қызметкер өз қызметінің сипаты бойынша, жеке қасиеттерінің жинағы бойынша халықтың мұқтаж бөлігіне жатпайды: бұлар әдетте орта жастағы азаматтар, денсаулықтары үнемі кәсіби бақылауда болады, қарулы кұштердің өкілдері құрметті әлеуметтік институттың біріне жатады, жоғары әлеуметтік иеленеді, олардың материалдық жағдайлары тұрақты. Дегенмен әскери қызметпен байланысты кәсіби қызметтің спецификасы әскери қызметкерлерге жағымсыз әсер ететін және олардың функцияларын орындауға жағымсыз әсер ететін қандай да бір обьективті факторларды қамтиды.

Ол әрбір қазіргі қоғамдағы әскери күштерге тән, бірақ Ресей федерациясындағы әскери қызметкердің жағдай ерекшеліктері олардың әлеуметтік ситуацияларының ерекше күнделігін негіздейді.

Әскери қызметпен өткен азамат әскери қызметкер болып табылады, олардың заңмен анықталған құқықтық жағдайлары бар.

Әскери қызмет- РФ қарулы күштеріндегі , басқа әскерилердегі( сыртқы әскер, ішкі әскер, өкіметтік байланс әскерлері, РФ теміржол әскерлері, азаматтық оборондар әскерлері) азаматтардың мемлекетік қызметтің ерекше түрі.

Әскери қызметпен өткендерге әскери қызметкерлердің құрамдарын қалыптастырады: солдаттар мен матростар, сержанттар мен старшиналар, прапорщиктер мен мичмандар, сол сияқты офицерлер: кіші, үлкен, жоғары, сол құрамға әскери қызметкердің статусы, оның субардинацияларық позициясы, материалдық жағдаы байланысты болады, жанама түрде – денсаулық жағдайымен, отбасылық жағдайымен және тб тығыз байланысты . Сондықтан әскери қызметкердің әлеуметік проблемалары белгілі деңгейде қай құрамға жатуына байланысты топтасады.

Әскери қызмет шақыру бойынша ( солдаттар мен матростар, сержантар мен страшиналар үшін немесе контракт бойынша ( әскери қызметкердің барлық құрамына ) жүзеге асады. РФ – да Қарулы күштердің солдаттық және сержанттық құрамында жалпылай әскери негізде тікелей шақыру бойынша жинақталады, дегенмен соңғы жылдары кәсіби армияның және ұйымның қалыптасуы бойынша белгілі шаралар қолданылады.

Дүниежүзілік кезең бойынша әскери қызметке босатылуға және шақырудан жедел босатылуға құқығы жоқ, 18 жастан 27 жасқа дейінгі азаматтар шақырылады. Шақырылудан келесілер босатылады:

• 
  денсаулық жағдайына байланысты жарамсыз деп табылғандар;
  
• 
  әскери немесе альтернативті қызметтен өткендер;
  
• 
  басқа мемлекеттің қарулы күштерінде әскери қызметтен өткендер;
  
• 
  ауыр қылмыс жасап сотталғандар;
  
• 
  әскери қызмет кезінде қаза тапқан туған ағасы бар азаматтар;
  

Шақырылу бойынша әскери қызмет мерзімі арқылы әскери қызметін өтеп жатқандарға заң шығарумен қалыптасады.

Әскери қызметкердің ( не олардың отбасыларының ) проблемалары мемлекетік қарулы қорғау бойынша міндеттемелерге негізделген. Бұл сол сияқты әлеуметтік рөлдік жүйенің ерекшеліктерін анықтайды.

Әскери қызметкердің функционалдық міндеттемелері қатаң бекітілген, ал субардинациялық құрылымдары қатаң иерархиялық болып табылады. Жоғарыдағылардың бұйрықтары талқыланбайды, әскери қызмтекердің тұратын жерін және жұмысты таңдап алуға мүмкіндігі жоқ, әскери қызметті өтеп жатқан адам жағымсыз факторлардың әсеріне жиі ұшырайды: эмоционалыд және физикалық ауыртпалық шудың әсері, вибрациялық, химиялық реагенттер, тұйықталған кеңістік, монотония, сенсорлық депривация, басқа әскери қызметкерлермен үнемі контактіде болуға мәжбүр болу, тұлғаралық қысым,тұлғаралық қақтығыстар.

Ресей қоғамының барлық проблемалары мен дағдарыстары елдің әлеуметтік институтының бірі қарулы күштерде айқындалады. Халықтың денсаулық және интеллект сапасының төмендеуі әскери қызметке соматикалық немесе психикалық аурумен ауратындар кез келеді ( бір жағынан, әскери ауыртпалықтар, сапасыз тамақтанулар түрлі ауруға әкеліп соқтырады), қоғамдағы қылмыстың өршуі, нашақорлық пен алкоголизмнің өсуі әскери қызметкерлер жасаған қылмыстың санының өсуін негіздейді. Әскери қызметкердің өз коллегасының тарапынан қылмыстың құрбаны болу қауіптіліг артады.

Қазіргі Ресейдің қарулы күштерінің өткір мәселелерінің бірі- сол қатардағы бірнеше статустың болуы : өзара қатынстың ресми уставтық жүйесі; “ дедовская” жүйе, яғни ресми емес, ол солдаттар арасында кең тарған ; “ жерлестік “ статустық жүйе , яғни мұнда билік ұлттық немесе аймақтық топтамады кең тараған бірнеше статустық жүйенің болуы жаңаша қоғамға тән аномия бейнесін айқындайды, яғни бұрынғы жүйенің құлдырауы және жалпы әлеуметтік моральді- психикалық дағдарыс симтомы болып табылады. Әскери ұжымды басқарудың төмендеуі , тәртіптің құлдырауы, қарулы күштердіе суицидтің белең алуы сол жағдайдың салдары болып табылады.

Елде болып жатқан әлеуметтік- экономикалық қиыншылықтардың салдарынан әскери қызметкердің еңбек ақылары кешеуілдейді, материалдық – техникалық жабдықтау жүйесі құлдырады, техникалар мен қарулар ескірді, бұрыңғы идеалогиялық жүйенің бұзылуы, айталық, патриотизмнің болмауы, Отанды сыртқы жаулардан қорғау парызының болмауы көптеген әскери қызметкерлердің моральді – психикалық дағдарыстың себебі болп табылады.

Әскери реформа жүйесінің айқын еместігі, офицерлер құрамы жапай жұмыстан шығару, тб мәселере әскери қызметің аяқталуы жіне азаматық өмірге бейімделу кезеңінде проблема туындатады.

Соғысқа және қарулы қақтығыстарға қатысқандардың өмірге бейімделуі қиынға соғады: жаралануына байланысты денсаулық жағдайы, материалдық, тұрғылықты, медициналық және әлеуметтік проблемаларын ьастан өткізед, осы проблемаларды шешуге азаматының да, мемлекеттің де бүгінгі таңда шамасы келмейді.

Әскери қызметкердің отбасылары әр отбасына тән қиыншылықтарды бастан кешіреді, дегенмен олардың өзіндік қиыншылықтары бар ( еңбек ақыға байланысты, әйелінің жұмысқа орналасу мүмкіндігінің болмауы, климаттың баларға жақпауы)

Әскери қызметкердің отбасының тағы бір проблемасы- аз қамтамасыз етілуі, себебі оның еңбек ақысы өмір құнынан қалыс қалады, ол қосымша ақы табу заңда тыйым салған. Әскери қызметкердің әйелдері жоғары білім болса да, жұмыс орындарының шектеуліігне байланысты көбінесе жұмысқа орналаса алмайды, ал жұмыссыздыққа байланысты берілетін жәрдемақы саны мардамсыз осының барлығы әскериқызметкердің отбасылары әлеуметтік апат жағдайына ұшырауы мүмкін дегенге саяды.

Әскери қызметкермен және олардың отбасыларымен әлеуметтік жұмыс жасау технологиясы әлеуметтік проблемалар сипатын ерекшеленеді. Әскери қызметкер өз құқығын қорғауда және тәрбиелік – бейімділік және мәдени шараларды жүргізуді қажетсінеді.

Әлеуметтік жұмыстың мақсаты- әскер қызметкердің физикалық және психикалық күшін қалпына келтіру, басқалармен қарым – қатынасының реттеу әскери қызметке тән субардинациялық қатынасын әлеуметтік әділеттілігінің элеменнтерін енгізу әскери қызметкерлермен әлеуметтік жұмыс жасау тікелей қарулы күштерде де, қоғамға да жүзеге асады, әлеуметтік қызметкерді әлеуметтік қорғау әскери командирдің орынбасарларымен қатар, психологтар, юристер, әскери медициналық мекемелердің мамандары айналысқан жөн. Алайда әрбір рангтегі командирлер мен басшылар өз қарамағындағыларды әлеуметтік қорғау компетенциясын қамтамасыз ету керек.

Негізгі міндеттемелердің бірі- заңда күші бар барлық жеңілдіктер мен құқықтарды сақтау, әскери қызмет етіп жатқан адамдардың жұмысқа қабілеті мен денсаулығына оң әсер ететін тұрмыстық жағдайды қамтамасыз ету.

Қарулы күштерде “ дедтық” және “ жерлестік” ( дедовский и земляческий) статустық жүйесін яғни ресми емес қатынастарды жоюға тырысу маңызды роль атқарады.

Өкінішке орай, бүгінгі таңда осындай құбылыстарды толығымен жою мүмкін емес. Қоғамда моральді- психикалық климатты өзгерту қылмыс деңгейін төмендетуді, Қарулы күштерге сотталғандарды әкелмеуді, сол сияқты психикалық немесе психологиялық ауытқулармен ауырғандарды әкелмеуді, әскери қызметтің оның ішінде офицерлердің әскери беделінің жоғарлауды талап етеді.

Жедел қызметтегі әскери қызметкерлер отбасы заңға сәйкес жеңілдіктерге ие болады, сондықтан әлеуметтік жұмыскерлер осы жеңілдіктердің бар екенін айта отырып, оларды қалай алу керек екендігі жөнінде кеңес бергені жөн. Өкінішке орай, жәрдемақылар үнемі төлене бермейді,осыған байланысты жедел қызметтегі әскери қызметкер отбасына адрестік әлеуметтік көмек көрсетілуі тиіс, сол сияқты ақшалай немесе заттық түрде ( тағамдар, киім, отын) мерзімдік әлеуметтік көмек көрсетіледі.

Мұндай отбасы уақытша толық емес отбасы ретінде қарастырылады . Әлеуметтік жұмыскер мұндай жағдайда әскери қызметкердің әйелінің жұмысқа орналасуына, баласының балабақшаға орналасуына жәрдемдескені жөн, сол сияқты психологтар қолдау көрсеткені жөн.

Түрлі құрамға жатаын ( офицер, прапорщик, старшина солдат) әкери қызметкер контрактиктің негізгі әлеуметтік проблемалары келесілер:

• 
  мұқтаждық
  
• 
  баларға білім беру мен тәрбиелеу мәселері
  
• 
  әскери қызметкердің әйелінің жұмысы мен әлеуметтік жағдай мәселесі
  

Балалар тағдырына қауіптену және тб әскери қызметтен жедел босатылған, сол сияқты жақында ғана босатылғандар әлеуметтік және психологиялық дағдарысыт бастан кешіреді.Сонымен қатар, көптеген әскери қызметкерлер нарықтық қатынас жағдайлары тез бейімделе алмайды.

Контракт бойынша қызмет ететін әскери қызметкермен әлеуметтік жұмыс жасаудың міндеті- олардың құқықтары мен мүмкіндікеріне байланыстыәлеуметтік және заңдық кеңестер беру, тәрбие мүкістіігн түзеу, тб маңызды роль атқарады.

Қарулы күштердің әлеуметтік жұмыс функциясының бірі- әскери қызметкердің жағымыды әлеуметтік- тұрмыстық және әлеуметтік – экономикалық жағдайын қамтамасыз ету.

Әлеуметтің жұмыстың маңызды функциясының бірі- әлеуметтік коммуникация дамуы “ тұлғалралық қысымның, қақтығыстың ликвидациясы”, әскери ұжымды біріктіру осы мақсатты конфликтологияның процедуралар, әңгімелесу түріндегі топтық терапия, ойындар және тб, қарым- қатынас тренингі және коммуникативтік дағдаға үйрету тб .

Әскери қызметкерлер мен олардың отбасының жағдайының жақсаруына әлеуметтік экономикалық жұмыс ықпал етеді.

Қазақстан Республикасының қорғанысы- Республиканың егемендігі мен аумақтық тұтастығын және шекараларының қол сұғылмастығын қорғауға дайын болуын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырылатын мемлекеттк шаралар жүйесі.

Халық алдындағы өзінің конституциялық прызын орындау –оның бейбіт, жасампаз, еңбегін сенімді қорғау бөлімдер мен бөлімшелерді ұрыстық дайындығын барынша нығайту Қазақстанның әрбір азаматы үшін абыройлы парыз.

“Жалпыға бірдей әскери міндеттілік делінген 1-бапта Қазақстан Республикасының қарулы агресиядан қорғау мемлекеттің аса маңызды міндеті және Қазақстанның бүкіл халқының ісі болып табылатыны туралы айттым.

Қазақстан Республикасын қорғау ұлты мен әлеуметтік тегіне, тұрғылықты орнына, мүліктік және лауазымдық жағдайына, кәсібінің тегі мен сипатына, саяси және басқадай сенімдеріне қоғамның ұйымдарымен бірлестіктеріне қатыстылығына қарамастан Республиканың әрбір азаматының қасиетті борышы мен міндеті болып табылады.

Жалпыға бірдей әскери міндеттілік Қарулы күштердің жасақталуын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Конституциясында келтірілген.

Ел Президентінің Қазақстан Халқына жолдауында былай делінген “ салауаты әлі гүлденген экономика құрмайынша біз қуатты мемлекет пен қарулы күштер құра ламаймы, демографиялық, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді орындай алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадыр-қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз.

“Қазақстан-2030” даму стратегиясы шалғай болашақа көз салып, Қазақстан халқына біздің орнататынымыз не және қандай бағытта итермелейтінімізді айқын ұғындыру үшін қажет болды.

Бейбітшілікті нығайту және көршілес елдермен ынтымақтастыққа болу жөніндегі ішкі саяси тұрақтылыққа және қоғамның топтастығына байланысты.