Пәні бойынша оқыту бағдарламасы

Қызметтері

Шығармалары: Менің майдандас достарым, А., 1947; Алтын жұлдыз, А., 1948; Май­дан очерктері, А., 1949;Проблема народ­ности қазахского героического эпоса, А., 1953.Қазақ халқының ауыз әдебиеті, А., 1958;Майдан очерктері, А., 1959;Ел намысы - ер намысы, А., 1966;Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес, А., 1966;Сұрапыл жылдар. А., 1972;Қазақ эпосы, А., 1971;Менің майдандас достарым, А., 1985.

Мәлік Ғабдуллин туралы Борис Полевой «Елдің Ері» деген көркем очерк жазған. Очеркте бір жауынгер ән айтып отырады. Ол ән батыр Мәлік туралы екен. «- Мұның кім жайында өлең айтып отырғанын білесіз бе? Ол, жақында ғана біздің батальонға келіп, жауынгерлермен әңгімелесіп кеткен Мәлік Ғабдуллинді жырлап отыр, - деп, лейтенант Плимов бізге өлеңінің жайын түсіндірді:

– Ол, Мәлік – батыр, әрі күшті, әрі ержүрек дейді. Қыр түлкісінен айлакер, ақ бөкендей саққұлақ, жау дүрсілін қырымнан біледі. Ақ тұйғындай қырағы, бұққан жауды қиядан көреді. Темірдей қатты білектері неміс төбеттерін қырудан қалжыраған емес: қанша қырса, сонша көбейе береді. Үрейі ұшқан немістер Мәлікті көрген жерден-ақ зыта бастайды.

1941 жылдың күзінде, немістердің октябрь ішінде Москваға жасаған шабуылында жас ғалым, дивизияның барлық жауынгерлерімен бірге астананың іргесін қорғады. Руза өзенінің жағасынан асығыста қазылған тоң қатқан сазды окоп Мәліктің бірінші өткен соғыстық мектебі болды.

Мәлікке оққа ұшқан взвод командирінің орнын басуға тура келді. Сол взвод ең бір қиынға түскен, арпалыстан көз ашырмаған сол қанатты қорғады. Берілген бұйрық: немістерді өзеннен өткізбеу, қанша сұрапыл айқас болса да табан жылжытпау, ақтық күш сарқылғанша тырп етпеу еді.

Мәліктің алғаш көрген соғысы тым-ақ сұрапыл болды. Дем алдырмай, көз аштырмай, мұрын сіңбіртпей, түтеген оқ бір тынбаған аяусыз айқас ұзақ күнге созылды. Немістің бір ротасы өзеннен өтпек болып күні бойы ентеледі. Немістердің әрбір атакасын тойтарған сайын жас ғалым өзінің командирлік міндетіне сенімді түрде кірісіп, бойы түгел үйрене берді. Оның тек 43 жауынгері қалған екен. Қазылған жыралар суға толып қалған екен. Азық таусылуға жақын.

Келер күн бойы взвод үздіксіз соғыста болды. Немістер өзеннің нақ жағасына әкеліп үш машина толы жаяу әскер түсірді. Бронебойщиктер оқтың астына алып, тоқтап үлгіргенше машиналарды өртеп те жіберді. Машиналардан қарғып түсе бастаған фашист әскерлерін пулеметчиктер баудай түсірді, енді немістер біздің взводты бір бүйірінен соқпаққа айналды. Мәлік взводы осы қоршауда тағы бір тәулік соғысты. Сухарь желініп болды. Темекі бітіп, жұрт балдыр тарта бастады. Соңғы оқтар да бітуге таянды. Взводта 23 қана жауынгер қалды. Мәлік бұл жерді тастап, жау қолын кесіп өтіп, өз бөліміне қосылуға бел байлады.

Мәлік взводын үш күн бойы ағаш ішімен жүргізіп отырды. Төрт күннен бері нәр татпаған аш адамдар жауынгерлік тәртіпті бір бұзбастан келе жатты.Пулеметтерді жаяу сүйретіп, жаралыларды плащ-палаткамен алысып жүрді.

Кешке қарай алдыңғы шолғыншылар – алдымызда немістер алған деревня бар деген хабар әкелді.отряд ағаш арасына тоқтады. Зерттеуге жіберілген сержант Коваленко төрт сағат жоқ болып кетіп, қайтып келіп,деревняда немістің штабы бар,қару-құралдың мол складтары бар; әлі бекінбеген, бірақ, қору мықты деген анық хабар айтты.

Мәлік қалаға шабуыл жасап, немістердің азық-түліктерін соғыспен тартып алуға байлам жасады.

Мәлік бел байлаған шабуыл жоспарында тездік пен айла отрядтың әлсіздігін түгел байқатпауға тиіс еді . таңертен отряд деревняны қоршап алып, барлық отыз екі пулеметтен оқты бұршақтай боратты. Содан кейін, немістерге ес жидырмай, «уралап» айғай сала ,жауынгерлер қаланың төрт жағынан бірдей қаптап , деревняға өздері ұмтылды. Соғыстың нәтижесін деревняның ортасында , көшеде болған қысқа ғана қол айқаста шешілді. Немістер өлгендерін де, азық- түліктерін де, қару жарақ складтарын да тастай қашты. Гитлердің 27 қанды балағы қолға түсті. Жеті күннен кейін немістердің майдан шебін бұзып-жара мәлік отряды өз дивизиясына қарай өтіп кетті . манағы отыз екі пулеметті отряд аман алып келді . жауынгерлердің көбі өз мылтықтарынан басқа, бір-бір неміс автоматтарын ала келіпті . он алты жаралы жауынгер көтеруде келді. Ақ көңіл, алып денелі Коваленко өз полкіне төрт жасар бала вованы ала келді, ол баланы мәлік екеуі немістер өртеп жіберген деревнядағы көп өліктің ішінен тауып алған еді. Мәлікті дивизия командирі генерал Панфиловтың өзінің көргісі келді. Сұңғақ бойлы, талдырмаш жаста Панфилоф ұзақ айналдырып қарады. Шынын айтқанда мәліктің денесіне соғыстық әскери киім әлі қона да қоймаған кезі еді.- мә, саған ғылым адамы! Жарайсың! Жаман солдат болмассың, - деді ол Мәлікке жарықшақты дауысымен.»
2-тақырып Ж.Жабаев

Жоспар:

1. Өлеңдері

2. Айтыстары

Жамбылдың ақындық өнерінің қазақ халқының қоғамдық-рухани өмірінің шындығымен тығыз байланыстылығы. Ақынның алғашқы кездегі өлең-жырлары.Алғашқы ақындық айтыс, сөз қағысулары («Кәмшат қызға», «Жаныс ақынға », Бөлек қызбен, Айкүміспен қағысулары) қоғамдық, әлеуметтік өмір шындықтары туралы шығармалары («Кедей күйі», «Жылқышы», «Қуғын», «Мәнке туралы», «Зілді бұйрық»).

Жамбылдың Құлмамбетпен, Сарыбаспен, Досмағамбетпен, Шашубаймен айтыстары.Жамбылдың айтыстағы өнері. Ақын шығармаларының көркемдік кестесі. «Замана ағымы» поэмасы, оның тақырыбы мен идеясы.

Ұлы Отан соғысымен байланысты туған шығармалары («Отан әмірі», «Қамал бұзған қаһарман», «Ата жаумен айқастық», «Өмір мен өлім белдесті»).

Ақынның «Москваға», «Ленинградтық өрендерім», «Алынбас қамал» атты өлеңдерінің мазмұны мен мәні.

«Өтеген батыр» поэмасының тақырыбы мен идеясы.Ақынның халық аузындағы аңызға байланысты мотивтерді пайдаланып, оларға қоғамдық мән бере жырлауы.Дастанның көркемдігі, ондағы мифтік элементтер.

«Сұраншы батыр» поэмасының тарихи негізі. Поэмадағы ерлік, ел қорғау мәселесі, теңдікті аңсау. Сұраншының ерлігін жастарға үлгі тұту. Поэманың образдық жүйесі.Ж.Жабаев творчествосын зерттеудің қазіргі жай-күйі мен маңызды мәселелері.

Халық поэзиясының даму ерекшеліктері, жанрлық құрамы мен поэтикалық жүйесі.

1. Поэмалары

Шығармашылық өмірбаяны. Байзақов – импровизатор ақын. Ақынның алғашқы шығармалары. Поэмалары. «Құралай сұлу» (1825), «Қойшының ертегісі» (1925). Бұл екі поэмаға тән ортақ белгілер мен дара ерекшеліктер. Халық өмірі мен жастардың әлеуметтік теңсіздік, оған қарсы күрес шындығының суреттелу жолдары.

«Алтай аясында» (1933-34) поэмасы. Шығармадағы оқиғаның желісі. Ақынның образ жасау шеберлігі. Балағаз, Жоламан, Қаутін, Қырмызы, Құсан, Кәпік, Көбік.

«Он бір күн, он бір түн» (1938), «Кавказ» (1939) поэмалары. «Ақбөпе» (1940) поэмасы: тақырыбы, сюжеті. Әмірхан, Тәуке, Ақбөпе образдарының даму, өсу жолы. Ақбөпе образының ақын творчествосындағы үлкен жетістік екендігі.

Ақын поэмаларының тіл байлығы. Поэмаларының жанрлық ерекшеліктері, олардың поэтикалық жүйесінде фольклор мотивтерінің қызметі.

1.Әңгімелері

2. Повестері

3. Драмалық шығармалары

4. «Абай жолы» романы
М.Әуезовтің «Қорғансыздың күні» әңгімесі

Әуезов әңгімелері туралы М.Қаратаев былай дейді: «бұрын қорғансыз жандардың бақытсыздығы сүйгеніне бара алмаған тек әйел теңсіздігіне ғана байланысты көрінсе, М.Әуезов пен Б.Майлин творчествосында сонымен бірге жетім-жесірлікке, кедейлікке және әлеуметтік теңсіздіктің басқа да түрлеріне байланысты» алынды. Екінші: М.Әуезов теңсіздік пен әділетсіздіктің түрлерін өмірдің көп салаларында көрсету үстінде көркемдік шеберлік жөнінде лелеулі жаңалық жасады – ол нағыз көркем психологиялық прозаның шынайы үлгілерін салды.

М.Әуезов 1921 жылы жазылған «Қорғансыздың күні» мен 1928 жылы жазған «Қилы заман» повесінің арасындағы бір топ прозалық шығармаларының қай-қайсысында да Толстой мен Тургеневтің, Чехов пен Горькийдің дәстүрінде адам әрекеттерінің психологиялық дәлелдемелерін бейнелеуге бейімдігін көреміз.

«Абай жолы» романының алғашқы кітабы 1938-1940 жылдары «Телқара» деген атпен қағазға түсті. «Оқудан қайтқанда», «Қат-қабатта» атты тараулары 1939 жылы баспасөзде жарияланды. Романға кірісер тұста Леонид Соболевпен бірігіп «Абай» трагедиясын жазды. 1940 жылдың күзінде «Телқара» атты бірінші кітап жазылып бітті. Әуелі араб әрпімен баспаға тапсырылып, кейін кирилл әрпіне түсірілген «Телқара» 1942 жылы шілде айында «Абай» деген атпен басылып шықты.Бейсенбай Кенжебаев баспа қызметкерлеріне құпиялап шығартады. «Абай» романы қызу талқыланды. Ғ.Мүсірепов «Абай» романы туралы деген мақаласында жұрттан өзгеше пікір айтты. Ол романдағы Қодар мен Қамқа оқиғасының кіргізілгенін құптамады. Құнанбайдай әкім, Абайдай ақын шыққан елге бұл оқиға мін деді. Талай елге аударылатын шығармада қазақ еліне сын болатын мұндай жайтты айтудың қажеті жоқ еді деді. Романды қазақтың елдігін танытатын шығарма деп өзінің әділ сыншы екенін танытты. Ол кезде елдік туралы сөз қозғаудың өзі қауіпті болатын.Романдағы бірнеше басты кейіпкерлерді бір-бір сөзбен бағалады. Мысалы, Сүйіндік жалтақ, Бөжей сыр бермес, Қаратай жеңген топтың қасында. Құнанбайдың шешендік сөздерін жетілдіру керектігін ұсынды. Басқа сыншылар айтқан Құнанбайдың Қодарды өлтіртудегі мақсаты оның қыстауын иемдену деген пікірге қарсы болды. Құнанбай көзі тірісінде Байсалдардың жерін тартып алды, сонда Құнанбайдың қорыққаны Қодар болып па деді. Абайдың Қуандық қызбен байланысын арзан мінезге балады.

З.Қабдолов өзінің «Менің Әуезовім» роман – эссесінің аяқталмай қалған екінші кітабында «Абай» романы туралы Қ.Сәтбаевтың пікірін келтіреді: «Абай» романы – аса көрнекті көркем шығарма ғана емес, бағалы ғылыми еңбек. «Абай» романына қалың оқырман ғана емес, әр саладағы ғалымдар да назар салмай өте алмайды. Ғалым-филолог одан фольклордың бай материалдарына қанығумен қоса, қазақ әдеби тілінің тууы мен қалыптасуын көреді. Ғалым-этнограф қазір көне заманмен қоса көнерген небір тұрмыстық бейнелер мен өмір құбылыстарын біледі. Құс салып саят құрған, қыз ұзатып, ас беруді, өлік жөнелтуді суреттейтін тараулар, билер айтысы мен билік шешкен қазылық көріністерінің әрқайсысы жеке-жеке ғылыми-этнографиялық толайым еңбектерге пара-пар. Ғалым-экономистер Қазақстанның 19 ғасырдағы халықтың мал шаруашылығы құрылысынан нақты мәлімет алады. Ғалым-юристер шариғаттан бастап, билер кесіміне шейінгі даланың заң жобаларынан бағалы мағлұматтар жинайды. Терең жазушының шебер қолынан шыққан «Абай» романының шын мәніндегі көркем энциклопедия екені осы ғой!» (З.Қабдолов. Дана дидар.59-б.)

1949 жылы 10 сәуірде Әуезовке екі томдық «Абай» романы үшін Бірінші дәрежелі Сталиндік сыйлық беріледі.Шетел әдебиеті мен әдеби сынында әділ пікірлер айтылып жатты. 1954 жылы «Абайды» неміс тілінде оқып, өз отандастарына насихат жүргізген неміс әдебиетшісі Альфред Курелла 1957 жылы неміс газетінде Әуезовтің шеберлігіне тамсанып мақала жазады.

Қабдоловтың «Менің Әуезовімде» «Абай» туралы, Құнанбай туралы орыс жазушысы Леоновтың мынадай сөздерін келтіреді: «Тірі пендеге бас имейтін тәкаппар Леонов өмір мен өнер туралы түгесілмес философиясын тек Әуезовпен ғана бөліспекке келеді.

• 
  Мұхтар Омарханович, Сіздің ақыл-ойыңызға, сыр-сезіміңізге суарылған Құнанбай бейнесіндей ғажайып бейне сізге дейін бүкіл әлем әдебиетінде жасалған жоқ, соны білесіз бе? Біз стандартқа айналдырған ұнамды кейіпкер, ұнамсыз кейіпкер дегендер бар, қалай ойлайсыз: Құнанбай ұнамды ма, ұнамсыз ба? Екеуінің шекарасын сіз қалай жойып жібердіңіз? Әлгі ұғымның адамдарында спектрдың екі-ақ түрі – ақ бояу, қара бояу ғана бар. Ал сіз басқа бояуларды қайдан тауып, қалай қосып жүрсіз? Құнанбайдың «адамның құны не болса, міні де – сол!» дегені қандай терең философия!» (сонда, 48-б.)
  

1. Шығармашылық өмірбаяны

2. «Балуан Шолақ» повесі

3. «Ботагөз» романы

С.Мұқанов әдебиетке «Жалшының зары», «Бостандық» деген өлеңдерімен келді. Алғашқы адымын саяси лирикадан бастады. С.Мұқанов – кемел прозашы.Ол әр кезеңде сирек те болса, шеберлік мектебі саналатын әңгіме жанрына ат басын бұрып отырған. Әңгімелерінен суреткерлік нышан («Әсия», 1925), өтпелі дәуір шындығы («Азғын», 1927, «Кер заман» 1928, «Әмеңгерлік азабы» 1928), өндіріс тақырыбы («Суалмас сауын»,1933; «Алтын аймақ», 1934-37), Отан соғысы оқиғасы («Тіл алушылар», 1942; «Батыр қыз» 1944), көтерілген тың («Аспаз») сырына қанығамыз. «Ақбөпенің сыры» (1927), «Достар» (1937), «Балуан Шолақ» (1940-41), «Бақташының баласы» (1953), «Жарқын жолмен» (1931) повестерін жазды. «Бақташының баласы», «Жарқын жолмен» – балаларға арналған повестер.

С.Мұқанов – кең тынысты романшы. «Адасқандар» (1931) – алғашқы әлеуметтік-психологиялық роман. Роман оқиғасы, кейіпкерлері өмірде болған. Аталмыш туындының жазылуы, суреттелінетін жәйлер жөнінде жазушы «Мөлдір махаббат былай жазылды" атты макаласында ("Қазақ әдебиеті, 1959, 23 қазан), "Өмір мектебі" сынды мемуарлық (1970, 262 б.), жұбайы М.Мұканованың естелігінде(«Кемел еді , кең еді". - Кітапта: "Кәдімгі Сәбит Мұканов" 1984, 324-325 бб.), К.Ергөбековтың "Сәбит Мұқанов" (1989, 68-69 бб.), Р.Тұрысбектің "Дүниетаным және шығармашылык." (1993, 101-137бб.) зерттеу кітаптарында кең көлемде сөз етіледі.

Роман 1959 жылы «Мөлдір махаббат» деген атпен басылып шықты.

3. «Жұмбақ жалау» романы 1916 казақ халкынын. үлт-азаттык күресін, революция тұсындағы жылдарды, күрескерлер бейнесін реалистік үлгіде көрсетті. Романда Казакстандағы 1910-20 жьлдардағы окиға, әлеуметгік кайшылықтар (бай мен кедей арасындағы жер мәселесі мен майдан жұмысына жастарды алуға т.т.) кеңінен көрінеді. Кейінірек "Ботакөз" аталған бұл автордың дүниетаным иірімдері ізденіс пен шеберлік биік белеске шыққаны анық аңғарылады. Сол себепті барлық жетістіктерімен казак әдебиетінің 30-жылдарда кандай көркемдік табысымен қорытындылаған кезендік туынды санатында". Роман композияциясын ("Тұнғиықта", "Таң атарда", "Күн күлімдегенде"), кейіпкерлер жүйесінен (ауыл кедейлерінің өкілдері - Аскар, Амантай, Кузнецов, Ботакөз, Балтабай, Бүркітбай, Кенжетай т.б.), бай-болыстың өкілдерінен (Итбай, Кошкин, Кулаков, Сарбас т.б) өмірдің өзінен алынған шындық, шеберлік үлгілері көрінеді.

Шығармa кейіпкерлері өмірде болған. Әдеби бейнелер: Аскар - Сәкен, Амантай-Аманкелді, Итбай болыс-патша сенатына құрметіне ие болған Сайын Кыдыров, Базархан, Мадияр жөнінде де дерек көздері бар.

Романнын көркемдік табысы - өмір шындығымен, окиғалык өріс пен сюжеттік желісінен төңкеріс такырыбы әрі терең, әрі шеберлікпен көрініс тапкан. Сол себепті де "Ботакөз" романымен С.Мұқанов халықтың түрмысын, тарихын, мәдениетін, ойы мен сезімін жете білетін әлеуметтік жазушы ғана емес, сонымен катар көркем сөздін шебері екенін тағы бір көрсетті... "Ботакөз" казак әдебиетінің зор әлеуметтік - тарихи және эстетикалык мәні бар аса ірі шығармаларының бірі.

1. Шығармашылық өмірбаяны

2. «Ер ана», «Ақлима» әңгімелері

3. «Қазақ солдаты» романы

4. «Оянған өлке» романы

5. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» трагедиясы

1. Төңкерістен кейін мектепті бірге бітірген 20 шақты баламен «Ақмола облысының оңтүстік партизандарының группасы» деген отрядқа қосылып, ақ казактарға қарсы күреседі. Кейін ауылда әскери комиссар, аудандық милиция бастығының орынбасары қызметтерін атқарады. Сол кезде елге танымал С.Мұқановпен кездесіп, оның кеңесімен Орынбордағы жұмысшылар факультетіне түседі. 1925 жылы «Едіге» әңгімесі «Еңбекші қазақ» газеінде жарық көреді.

1927-28 жылдары Шортандыдағы орман шаруашылығы техникумында оқытушылық қызметін атқарды. 1928 жылы «Тулаған толқында» атты алғашқы повесінде ақтар мен қызылдар соғысы кезіндегі қазақ ауылы өмірі суреттеледі. Бұл шығармада Ғ.Мүсіреповтің суреткерлікке тән таланты, өзіндік ерекшеліктері айқын көрінді. «Ұзамады, ұзын астауға салынып балқыған бағланның еті келді. Бүгілген тізелер жазылып, көсіліп мінгескен аяқтар жиналды. Еріндегі насыбайлар кілемнің астына тасталды. Екі құлағы қалқайып, езуі ыржиып, таңдай көрініп жатқан қозының басы мен теңкиіп жатқан сары қазысы бар ұзын астау келіп сылқ ете түсті» деген жолдардан Ғ.Мүсіреповтің стиліне тән жылы юмор, бейнелілік, ықшамдылық байқалады.

«Талпақ танау» (1933) – отызыншы жылдардағы қазақ әңгіме жанрының айтулы табысы. Колхоз бастығы Сәден көрші шаруашылықтың шошқа өсіріп, пайда тауып отырғанын көріп, бірнеше шошқа сатып әкеледі. Шошқаны кәпірдің малы санайтын ауыл адамдары алғашында оған үрке қарайды. Есен деген момын адамды жабылып жүріп шошқа бағуға көндіреді. Әңгімеде юмор, психологизм жарқырап көрінген.

«Шұғыла» әңгімесі сол кездегі солақай саясатты барынша әшкерелеген, оған қаймықпай қарсылық көрсеткен, туған халқы алдындағы азаматтық борышын адал орындаған, ащы шындықты шынайы бейнелеген туынды. Даладағы қазақтың аштан қырылғанын айтады.

Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығында ана тақырыбы айрықша орын алды. Ол аналарға арнап он шақты әңгіме, повесть жазды («Ұлпан»).
2. Ғ. Мүсірепов Ұлы Отан соғысы жылдарында да ана тақырыбына қайта оралып, екі әңгіме жазды. Оның бірі – «Ер ана» (1942). Онда жау уақытша басып алған селода ауру немересімен қалған Наталья ананың партизандар көмген минаны жарып, неміс офицерлері орналасқан мектеп үйін өртеп, ормандағы партизандарға қосылуы суреттеледі.Кішкентай қаладағы мектепте Натальяның немересі Лида ауырып жатады. Қыз жатқан соң қауіпсіз болар деп немістер де орналасады.

– Мына бір еврейдің құрт көзін ! – деген әмір берілгенде, ақ гипстен жасалған Пушкин мүсіні терезеден атып шықты.

Мұнда автор фашистердің еврейлерге деген өшпенділігін аңғартып отыр. Олар Натальяны түн ішінде немересімен далаға шығарып жібереді. «Наталья қарға кеудесінен кіріп отыра қалған Толстой мүсінін көрді. Қалың қабақтың астынан түйіле қараған шүңірек көздер әлденені айтып, әмір етіп тұрғандай, «Аннаны» бастарда жазған «егер кегім бір алынса!» деген сөздері еске түседі». Наталья бомба көмілген жерге от жағып, кетіп қалады. Бір кезде мектептің күлі көкке ұшқанын көреді.

Ал  «Ақлима» (1944) әңгімесінде жалғыз ұлы соғыста ерлікпен өлген ананың майданнан мүгедек болып оралған Сапар деген жігітті асырап алып күтуі, оны өз баласы Қасымнан кем көрмеуі баяндалады.Ақлима баласы Қасымнан қара қағаз алған. Бірақ тағы бір хат келеді. Оны көрші қыз Нұрила оқып береді.Хат Сапар деген жігіттен екен. Оның шешесі Ақлима тұрып жатқан үйде бұрын тұрып, қайтыс болған. Баласы шешесінің қазасынан хабарсыз екен. Ол танк ішінде өртеніп, екі аяғынан айрылады. Мұрны да жасанды.Енді жасанды аяқ салғызғалы жатқанын жазады.Ақлима оны өз баласындай күтіп алуға бел байлайды. Жазушының айтпағы: соғыс талай ананы ұлынан айырды, сондықтан соғыс кезінде талай Ақлима мен Сапар секілділер «екі жарты бір бүтін» болып бірінің қайғысын бірі толтырған.

3. 1945 жылы «Қазақ батыры» деген атпен повесі шықты. Кейін өңделіп, «Қазақ солдаты деген атпен шықты». Совет Одағының батыры Қайырғали Смағұлов бас кейіпкер Қайрош Сарталиевтің түп тұлғасы ретінде алынған.Жазушы өмірде нақты болған адамның өмір жолын тізбектеп жаза бермейді. Оларды суреткерлік елегінен өткізіп, оқиғаларды саралап, іріктеп береді.

«Қазақ солдаты» – Ғ.Мүсіреповтің проза саласындағы елеулі табысы. Роман алғашында «Қазақ батыры» (1945) деген атпен шықты. Кейін «Қазақ солдаты» болып қайта жарияланды. Роман Отан соғысына арналып жазылған. Шығарманың композициясы қазақ солдаты Қайроштың басынан кешкендерін көркем баяндау арқылы құрылған. Совет Одағының батыры Қайырғали Смағұлов бас кейіпкер Қайрош Сарталиевтің түп тұлғасы ретінде алынған.

4. «Оянған өлке» (1953) романы қазақ әдебиетінің үздік туындысы. 19 ғасырдың екінші жартысынан Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ даласындағы өндіріс тақырыбын көрсетеді. Мыңдап жылқы айдаған дала шонжары Жұманның бар малы бір жұтта қырылып қалады. Ал Игілік бай заман ағысына ілесе білетін жаңашыл бай ретінде көрінеді.

7-тақырып Ғ.Мұстафиннің «Шығанақ» романы

Жоспар

1. 
   Романның жазылу тарихы
   
2. 
   «Шығанақ» романы
   

С.Мұқанов Москвадан Алматыға келгеннен кейін шығанақтың диқаншылық өмірі жайлы шығарма жазуды Ғ.Мұстафиннен өтінеді. Жазушы Шығанақты көре алмай қалады. Романға материал іздеп Ойылға барады. Жазушы атақты диқаншының шәкірттерімен, туыстарымен сөйлесіп, дән еккен алқаптарды аралайды.

«Шығанақ» романында екі жүйе бар. Оның бірі – колхоздан қашқан Олжабектің басынан өткен оқиғалар. Екіншісі Шығанақтың диқаншылық еңбектерімен сабақтасады. Шығанақ – романдағы басты тұлға. Жер жүзіне аты әйгілі тарихи адам. Тары өнімінен дүниежүзілік рекорд жасап, әлемді таң қалдырған. Романда Шығанақтың үй ішін қағыс қалдырмай, бар мәзірмен суреттеген. Обкомның секретары үйіне қонақ боп келгенде Шығанақтың екі әйелі бар екенін аңғарып қалады. М.Хасеновтің пікірінше, осы ескіліктің сарқыншағы жазушы тарапынан сынға ұшырамаған. Қайта бәйбіше, тоқалдың әзілдері жарасып, бірі үйде, бірі жұмыс басында жүреді.
8-тақырып Ғ.Орманов шығармашылығы

Жоспар:

1. Шығармашылық өмірбаяны

2. Өлеңдеріндегі лирикалық қаһарман ерекшелігі

Өмірі мен шығармашылығының басты кезеңдерінен мәлімет.

Ақынның творчестволық сапары қысқа лирикалық өлеңдер жазудан басталған. Жаңарған ауыл, өзгерген дала, туған жер, адамдардың ойы мен арманы, олардың жаңа қарым-қатынастары Ғали шығармаларының негізгі тақырыбы болуы.

1927—28 жвлдары жазылған «Қора», «Дихамбай», «Мойын Серік» сияқты өлеңдерінде жаңарған өмірді, кедей шаруалардың жер бөлісіп, ұйымдасып, серіктесіп еңбек етуін суреттеуі. Ғали атын жұртшылыққа молынан танытқан «Шеңбер» атты өлеңі.қысқа сюжетке құрылып, көркем жазылған «Алғашқы адым», «Жолда», «Кітап»,т.б. өлеңдері, олардағы лиризм.

1930 жылдардан бастап эпикалық жанрда да еңбектенуі. Жаңарған ауылдың өткендегі ауыр халі мен бүгінгі тұрмысын көрсету ниетімен «Шәуілдір» атты ұзақ поэма жазуы. Оның кемшіліктері, өмір құбылыстарын таңдап, талғауы мен жинақтауындағы творчестволық белсенділіктің жетіспеушілігі. Челюскиншілердің ерлік сапарына арналып жазылған «Алынған қамал» поэмасы. Бірсыпыра өлеңдерінде ерлікті, батырлықты мадақтап, майдан уақытындағы тылдағы еңбекті көрсетсе («Батыр ініме», «Мәлік», «Жар жалауы», т.б.), ал «Ана әңгімесі» деген ұзақ өлеңінде ақын жас баланың ақыл-ойына сыйымды етіп ертегі мен әңгіме үлгісінде неміс фашистерінің басқыншылық әрекетін әшкереледі.

Соғыстан кейін еңбек тақырыбын жырлауы («Днепр оттары», «Қорада», «Батпақ дала дастаны», «Егін - толқын»). Халықтар достығы мен бейбітшілік тақырыбына көптеген өлеңдерін арнауы («Доллар тағдыры», «Достық жыры», «Асқанға тосқын»).

Ғ.Ормановтың очерк, әңгімелері («Қаратаудың Қамбары»), «Жол», «Механик ойы», «Жүрек», «Алыстағы ауылда». Аудармалар: Л.Толстойдың «Анна Каренина», М.Бубенцовтың «Аққайың» романдарын , Н.В.Гогольдің «Нева проспектісі» повесін тәржімәлауы.

Ғ.Орманов стилi, оның суреткер ақын екенi, cөз мағынасын кеңейтiп, оған көп мән сыйғызуы т.б. оның «Қараймын да асы­ғам» (1928ж.) өлеңiнен де танылады:

Тепкiшегiм тепеңдеп,

Жетi күндей жол тарттым.

Әттең қашан жетем деп,

Алматыға құмарттым...

Сараң басып сары тайым,

Сабылды бой алдырып.

Жол бойында жантайып,

Жаттым талай шалдырып.

Cағыныштай сарғайып,

Сары белден таң атты.

Cахарада шалқайып,

Сарғая бiр жол жатты.

Көкжиекке қосылған

Қара жолдың ұшына,

Қарай-қарай асығам,

Қанатым жоқ ұшуға .

Қанша күндер жол жүрсек,

Қажытпады ол бiрақ,

Қарсы алдымнан келешек,

Қара үзбедi қол бұлғап!

Ең бiрiншi, Ғ.Ормановтың лирикалық қаhарманында ақын стилiне тән сабырлылық басым. Бiрер сағат та, бiрер тәулiк те емес, жетi күндей жол тартуы: «жол бойында» «жантайып» талай ат шалдырып жатуы, соған көндiгуi,– бәрi лирикалық қаhарманның шыдамдылығын, байсалдылығын дәлелдейдi. Тiптi, лирикалық қаhарманның қалаға жетуге етпеттеуi тiкелей мәлiмделгенде де, онда әйтеуiр алып-ұшу жоқ, қайта салмақты балаға тән қалыпты мазасыздануы шаң бередi. Сондықтан да ол «қарай-қарай» асықса да, жолдың қажытпағанын, келешектiң «қол бұлғап» қара үзбеуiн баяндайды.

Екiншiден, өлеңде әciрелеу, шарттылық байқалмайды. Оның есесiне қатардағы адам ерекшелiгiн ескеру, әдеттегi пенде мүмкiндiгiн басшылыққа алу жүзеге асқан. Мәселен, лирикалық қаhарман көлiгi ерекше жүйрiк ат, тұлпар емес, жүрici шабан сары тай ғана. Осы орайда С. Сейфуллин қаhарманының үнемi дерлiк жүйрiк ат, не тұлпар мiнуi тегiн еместiгiн: ол айрықша жағдайдағы озық қаhарман әрекетiн тұлғалантып бейнелеу мiндетiне, демек ақын стилiне, орайлас алынғанын еске сал­ғымыз келедi. Сары тайдың сараң басуына, «бой алдырып» сабылуына лирикалық қаhарманның төзуiмен қатар жолдың да ұзаққа созылып, «шалқая», «сарғая» жатуы да әдеттегi адам мүмкiндiгiн, сол аяңнан аса алмайтынын ескеруден туған. Бұл тұста ақынның қатардағы адамды нақыштауы тегiн еместiгiне, өмiрдi кең қамтып, шындық қиындықтарына жiтi үңiлтiп, оны шынайы да табиғи қалпында алу мiндетiне бағындырылғанына назар аударғымыз келедi.

Үшiншiден, бiрер деталь, аз сөз көмегiмен автордың айқын сурет салу шеберлiгiне көз жеткiземiз. Ақын бұл туындысында да белгiлi бiр құбылыс, әрекеттiң ең мәндi сипатын сұрыптап, аз бояумен нақты кескiндей бiледi. Ат үстiндегi бала әрекетi iшiнен тепкiшегi тепеңдеуi ғана бөлiнiп алынып, одан әрi жол бойында жантаюы ғана көрiнic бередi. «Сахарада шалқайып» «сарғая» жатуынан және «қара жолдың» ұшының көкжиекке қосылуынан жол шалғайлығы ашылады.

Төртiншiден, бұл туынды– ақынның шығарма сюжетi мен композициясын шебер өре бiлуiн дәлелдейтiн шығарма. Алдымен лирикалық қаhарманның тепкiшегi тепеңдеп, жетi күндей жол тартуы жарияланса, соған iлесе Алматыға баруға ұмтылуы баяндалады. Cөйтiп, алғашқы шумақ iлгерiлеу мүмкiндiгi баяу болса да («тепеңдеу»– ат жүрiciндегi сылбырлықты, кiдiрic cи­патын дәлелдейдi), калаға тез жетуге құмартуды дабыралауға арналса, екiншi шумақта сол ниетке деген тосқауыл көрсетiлiп, жол шырғалаңы, соған лирикалық қаhарман шыдауы нақты өрнектелген. Демек алғашқы екi шумақта бiресе алып ұшқан тiлек пен соған деген бөгет алма-кезектесiп берiлiп, мұның бәрi жол қашықтығын шегелеуге лайықталса, осы әдic әрi қарай жалғастырылады. Үшiншiде «сарғайып таң» атуын (демек

1. «Байкал», «Бурабай толқындары», «Үстімде сұр шинелім», «Дариға, сол қыз» өлеңдері

Қ.Аманжолов қаhарманы белгілі бір іcті шапшаң атқаруға, шығандаған құштарлық таны­-
туға, өз сезімін жай сездіруді місе тұтпай, дабыралап жарлауға бейім тұруымен ерекшеленеді.

Ақынның 1943 жылғы «Байқал» балладасы да– осы тұжы­рымның айғағы:

«Байқал», «Байқал»– дегенге,

Тұрдым атып орнымнан,

Ұйқылы– ояу денемде

Толқи ақты ыстық қан.

Қызыл вагон есігін

Айқара ашып тастадық...

Соқты самал есіліп,

Ақты бұлақ тас жарып.

Торғын тұман жамылып,

Байқал жатты көсіліп,

Таң сәріден сабылып,

Жәрмеңкеге жосылып;

Кернейлеткен көп өзен

Жатты құйып тұс– тұстан.

Ерте оянған таң жеңгең

Тұрды қарап шығыстан.

Көріп отырғанымыздай, лирикалық қаhарманның орнынан тұруының өзінде (атып тұруы) шапшаңдық, шұғылдық бар. Осы ширақтықты лирикалық қаhарман денесіндегі «ыстық» қанның (әйтеуір бір қан емес) «толқи» ағуы (жай, әншейін ағу емес) да өрбіте түседі. Келер жолдарға үңілсек, «тас жарып» (ағаш жару­ды еске алсаңыз да, тасты бұзу оңай емес) бұлақ ағуы алдында ғана өрілген лирикалық қаhарманның вагон есігін «айқара» (жай, жартылай емес) ашуымен сәтті үндеседі. Бұл өзгешелікті көп өзеннің «жосылып» кернейлетуі де одан әрі тұлғалантуға бастайды. Осындай ерен алапат сипатқа ие болған лирикалық қаhарманның бұдан кейінгі өрелі әрекеттері де нанымды:

Шымылдықтай төгілген

Араладым орманын,

Аспанменен егескен

Бастым зәулім шыңдарын,

Күркіреп көкте кеңескен

Бұлттың cөзін тыңдадым.

Өр толқынмен ойнадым,

Қақтым ұшқан құстарын,

Шолп-шолп еткен шортанын

Шоқтығынан ұстадым:

Жаттым бір кез құмартып,

Салқын самал сайында,

Би билеттім бұралтып,

Ақ балтырлы қайыңға.

Үңіле зерделесек, мұндағы «шымылдықтай» теңеуінен ағаш­-

1. Соғыс кезіндегі ақындардың шығармалары

2. Баубек Бұлқышев шығармалары

3. Ж.Сайнның «Есімде Айдар өзені», «Ұрыстан кейін», «Днепрге қарады» өлеңдері

4. М.Ғабдуллиннің «Менің майдандас достарым» очерктері, «Алтын жұлдыз» кітабы

Тапсырмалар:

1. 
   Ақындардың соғыс тақырыбындағы өлеңдеріне талдау жасау
   
2. 
   Бұлқышевтің «Шығыс ұлына хат, «Жауыздық пен махаббат», «Мен өмір сүргім келеді», «Өмір мен өлім туралы», «Тыңда, Кавказ» очерктеріндегі ерлік пен жауынгер арманы
   
3. 
   Ж.Сайнның «Есімде Айдар өзені», «Ұрыстан кейін», «Днепрге қарады» өлеңдеріне талдау жасау.
   
4. 
   Жұмағали Сайн ақындығы туралы зерттеулерге щолу жасау (конспект)
   
5. 
   М.Ғабдуллиннің «Менің майдандас достарым» очерктерін оқып, талдау жасау
   
6. 
   М.Ғабдуллиннің «Алтын жұлдыз» кітабындағы Бауыржан Момышұлы туралы әңгімелерді оқып, Бауыржан бейнесіне тоқталыңдар.
   

2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

1. «Ленинградтық өренім», т.б. өлеңдері

2. Құлмамбетпен айтысы

Тапсырмалар:

1. Жамбылдың ақындық өнері мен шығармашылығы. «Ленинградтық өрендерім», «Москваға», «Алынбас қамал», т.б. өлеңдерінің идеялық, көркемдік мәні.

1. «Құралай сұлу» поэмасы

2. «Ақбөпе» поэмасы

Тапсырмалар:

1. «Құралай сұлу» (1925) поэмасы. Поэма сюжетінің ауыз әдебиеті үлгісінде құрылғандығы. Ел қорғау, отаншылдық идеясын көтеруі. Жастар махаббаты. Құралай мен Келден бейнелері. Поэманың көркемдігі.

2. «Ақбөпе»(1941) поэмасы. Поэмадағы тартыстың Ақбөпе мен Әміржан сезімдеріне құрылуы. Поэмадағы Ақажан, Әбіш, Құдияр образдары арқылы таптық қарама-қайшылықтың ашылуы. Оларға қарсы тұрған Ақбөпе, Әмірхан сияқты жасьар бейнелері.Поэманың қазақ поэзиясынан елеулі орын алатыны және көркемдік ерекшеліктері, тілдік өрнектері.Иса Байзақов поэзиясындағы фольклорлық сарындар.
4-тақырып. М.Әуезов шығармалары

Жоспар

1. 
   «Қорғансыздың күні», «Оқыған азамат», «Сөніп-жану», «Көксерек», «Кінәмшіл бойжеткен», «Жетім» әңгімелері
   
2. 
   «Қараш-Қараш оқиғасы», «Қилы заман» повестері
   
3. 
   «Еңлік-Кебек», «Түнгі сарын» драмалары
   
4. 
   «Абай романы» туралы пікірлер
   
5. 
   «Абай» романындағы Құнанбай, Абай бейнелері
   
6. 
   Романдағы жазушының сөз қолданысы
   

1 «Көксерек», «Қорғансыздың күні», «Кінәмшіл бойжеткен», «Оқыған азамат», «Сөніп-жану», «Жетім», «Ескілік көлеңкесінде» әңгімелерінің кейіпкерлері, көркемдік детальдар, жазушылық шеберлік.

2. Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» повесіндегі Бақтығұл, Тектіғұл,Жарасбай бейнелері. Толстой стиліне тән психологизмнің кейбір әсерлері.

«Қилы заман» (1928) повесі. Повестің ел басқарудың әкімшілдік-әміршілдік жүйесінің тұсында оқылуға тыйым салынуы. Жетісу өңіріндегі 1916 жылғы көтерілістің суреттелуі. Ұзақ, Жәмеңке, Серікбай сияқты халық өкілдерінің образдары. Рахымбай, Түнғатар, Ақжелке тәрізді ұнамсыз типтер. Повестің баяндау жүйесінің ерекшеліктері. Портрет пен пейзаж. Адам характерін жасаудағы диалогтың мәні.

3. «Еңлік-Кебек»(1917).Еңлік, Кебек, Есен, Жапал бейнелерінің жасалу тәсілдері. Билер айтысындағы шешендік.Қараменде бидің сөздері.

«Түнгі сарын»(1934) пьесасында 1916 жылғы көтерілістің көркем бейнеленуі. Драмалық шиеленіске толы тартыс таңбасы. Жантас,Тәнеке,Жүзтайлақ , Кәрім образдары.

4. Ғ.Мүсіреповтің «Абай» романы туралы атты мақаласын оқыңдар («Суреткер парызы» кітабында)

5. «Абай» романындағы Құнанбай бейнесін ашатын мысалдар келтіріңдер

6. Абай бейнесіне мысалдар келтіріңдер

7. Романдағы жазушының сөз қолданысындағы шеберлікке мысалдар келтіріңдер

1. «Балуан Шолақ» повесі

2. «Аққан жұлдыз» романы

Тапсырмалар:

1. «Балуан Шолақ» повесіндегі Балуан Шолақ бейнесін ашыңдар. Шығарма көркемдігіне мысал келтіріңдер.

2. «Аққан жұлдыз» романындағы Шоқан бейнесіне тоқталыңдар.

1. 
   «Ер ана» әңгімесі
   
2. 
   «Ақлима» әңгімесі
   
3. 
   «Сөз жоқ, соның іздері» әңгімесі
   
4. 
   «Қазақ солдаты» романы
   
5. 
   «Оянған өлке» романы
   
6. 
   «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» трагедиясы
   

1. 
   «Ер ана» әңгімесіндегі Наталья бейнесін ашыңдар
   
2. 
   «Ер ана» әңгімесіндегі детальдарға көңіл бөліңдер
   

4. «Сөз жоқ, соның іздері» әңгімесіндегі «із» сөздерінің қолданылу ерекшеліктері. Шамның шақырайып жануы нені білдіреді. Айдарбектің көзінің «үшбұрыштанып кетуі» нені білдіреді?

5. «Қазақ солдаты» романындағы Қайрош бейнесі.

6. «Оянған өлке» романындағы Игілік, Жұман бейнелері

7. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» трагедиясындағы Қарабай, Қозы, Баян, Қодар, Жантық бейнелері
Әдебиет:

1 Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. Алматы, 1998

2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

1. 
   Романның жазылу тарихы
   
2. 
   Романдағы Шығанақ, Олжабек бейнелері
   
3. 
   Романның көркемдік ерекшеліктері
   

1. 
   Романдағы Шығанақ бейнесін ашатын үзінділер келтіріңдер.
   
2. 
   Роман туралы ғалымдар пікірлерін келтіріңдер
   

3. 
   Романның көркемдік ерекшеліктеріне мысалдар келтіріңдер, романға бүгінгі көзқарас
   

2 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

1. «Қараймын да асығам», «Жасыл көл», «Жол аузында» өлеңдері

Тапсырма

1. Қ.П.Жүсіптің «Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік» монографиясы бойынша Ғ.Орманов өлеңдерін талдау

1. «Байкал», «Бурабай толқындары», «Үстімде сұр шинелім», «Дариға, сол қыз» өлеңдері

1. 
   А.Бектің «Волокаламск тас жолы» повесі
   
2. 
   Б.Момышұлының «Ұшқан ұя» повесі
   
3. 
   Бауыржан Момышұлы туралы «Легендарный батыр» кітабы
   
4. 
   Қ.Қайсеновтің «Партизан соқпағы» кітабы
   
5. 
   Тайыр Жароков шығармалары. «Тасқын» поэмасы
   
6. 
   Хамза Есенжановтың «Ақ Жайық» трилогиясы
   

1. 
   Соғыс кезіндегі қазақ поэзиясы
   
2. 
   Ж.Сайн поэзиясы
   
3. 
   М.Ғабдуллиннің очерктері
   
4. 
   Б.Момышұлы туралы естеліктер
   
5. 
   Соғыс кезіндегі драматургия
   

Оқу процесіне қатысу дегеніміз – сабаққа қатысу, пікірталаста және топ жұмысында белсенділік көрсету, топтастарының оқуына әсер ету. Студент аудиториялық сабақтарға, міндетті түрде дәріс сабақтарына, тәжірибешілік сабақтарға қатысып, кешікпей, берілген тапсырмаларды уақытында орындауы керек, сондай-ақ ішкі ережелерді сақтап, өздеріне тиісті жүктелген міндетті дұрыс атқаруы керек. Сабақты босатқан жағдайда деканаттың шешімімен босатқан сабақты қайта толықтырады. Сабаққа екі рет кешігу – бір рет босату болып есептеледі. Сабақты екі реттен артық босатса, оқытушы студентті сабаққа кіргізбеуге құқығы бар.

Студентке берілген тапсырманы уақытында тапсыру керек. Емтихан сессиясына үш күн қалған кезде тапсыру ең кеш тапсыру болып саналады.Берілген тапсырманы және курстық жұмысты тапсырмаған студенттер емтиханға кіре алмайды.

Қойылған талаптар орындалмаса, жаза қолданылады. Сабаққа 100 пайыз қатысып, берілген тапсырмаларды уақытымен және дұрыс орындаса – ең жоғарғы балл 100 б. қойылады.

1. 
   сабақты босату (себепсіз);
   
2. 
   тапсырмаларды уақытымен орындамау;
   
3. 
   тапсырмаларды орындау барысында қателіктер жіберу, яғни,студент материалды толық меңгермеген жағдайда.
   

1 Жүсіп Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. Павлодар, 2011

2 Қирабаев С. Әдебиетті қайта оқу. Алматы, 2010

3 Ысқақұлы Д. Әдеби сын тарихы. Алматы, 2012

4 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

5 Дәдебаев Ж. Қазiргi қазақ әдебиетi:лекциялар курсы. Алматы, 2003

6 Рымғали Н. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Астана, 2000

7 Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. Алматы, 1998


Пәннің еңбек сыйымдылығы

Кафедра меңгерушісі ______ Н.Қ.Жүсіпов 2013 ж. «__» __________

Мамандық(тардың) жұмыс оқу жоспарынан көшірме

Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/33

5В011700 - «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының жұмыс оқу жоспарынан көшірме

Кафедра меңгерушісі: ___________Жүсіпов Н.Қ. «____» 2013 ж.

1 Жүсіп Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. Павлодар, 2011

2 Қирабаев С. Әдебиетті қайта оқу. Алматы, 2010

3 Ысқақұлы Д. Әдеби сын тарихы. Алматы, 2012

4 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы, 2002

5 Дәдебаев Ж. Қазiргi қазақ әдебиетi:лекциялар курсы. Алматы, 2003

6 Рымғали Н. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Астана, 2000