| 1.2 Жұмбақ адам баласы санасының даму процесінде
Халық ауыз әдебиетінің бір түрі- жұмбақтар. Балалар фальклорында жұмбақтар баланың ақыл-ойын дамытып, тіл байлғын жетілдіреді. . Баланы ойлауға, жасырған нәрсенің шешімін табуға жаттықтырады. Жұмбақтың шешуін табуда оның құпиясы баланы қызықтырып, шешімін айтқызуға мәжбүр етеді. Жұмбақты шешуде бала ойланады, көп нәрсені есіне түсіреді, заттарлың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын іздестіреді, байқауға тырысады. Зерттеуші Ш. Ахметов жұмбаққа мынадай анықтама берген: «Жұмбақ дегеніміз- адамның қай затқа болса да поэтикалық көзқарасының қандай екенін сынау үшін, бір затты көркем тілмен жұмбақ етіп суреттеген, халықтық жанрдың бір түрі». Жұмбақтың тәрбиелік мәніне тоқтала отырып, балалардың жас еркешеліктеріне қарай тақырып мазмұны сәйкес жұмбақтарды таңдап алып, онда балалардың ақыл – ойын , логикасын, тілін дамытуға мән бердік. Баланың ақыл-ойын дамытуда танымдық қабілеттерін арттыруда, қиялын шарықтатып, тапқырлыққа тәрбиелеуде жұмбақ таптырмайтын құрал болып табылады. [3]
4
Жұмбақтарды жаттап айтумен қатар, кез-келген айтушы өз ойынан құрастұрып та айта береді.
Тек жұмбақтың сөздік қисыны, өлеңдік үйлесімі болуға тиіс. Жұмбақ айту мен жұмбақ айтысты ажырата білу керек. Бастауыш сынып оқушылары мен «білгіштер жарысын», «жұмбақ жарысын» немесе «білгіштер сайысын» белгілі бір тақырыпта немесе мерекеге қарсы ұйымдастыруға болады. Халық шығармасының жұмбақ түрін зерттеген ғылымдардың айтуына қарағанда,жұмбақ ертедегі адамдардың , бүкіл ұжымның еңбек, кәсіп ету, тұрмыс-тіршілік құру тәжірибесінен туған қай кезде болса да жұмбақты еңбекші халық оралымды ұшқыр сөз, өткірлік , тапқырлық ретінде қолданған. Жұмбақтың алғашқы үлгілері- ертедегі адамдардң тұрмыс-тіршілігіне, еңбек, кәсіп ету жайларына байланысты туып, кейіннен халық өмірімен біте қайнасқан талай ғасырмен бірге жасасқан, өзінің қалыптасу және даму процесінде жаңа мазмұн, жаңа бағыт алып отырған. Осы ойды толықтыра келе, белгілі ғалым М.Ғабдуллин «Ойға алған нәрсенің өзін айтпай оның сырт көріністерін, сыртқы белгілерін қысқаша сипаттауды, солар арқылы жұмбақ етілген затты табуды жұмбақ дейміз»,-деп анқтама берген. [4]
Жұмбақтар мен жұмбақ айтыстар баланың ойын, қиялын шарықтатып, қисындық пайымдау қабілетін дамытады, оны тапқырлыққа баулиды. Академик М. Әуезов: «Жұмбақ – өткір, ұшқыр ой түйінін топшылаған, поэтикалық қасиеті күшті, тәрбиенің тамаша құралы. Ол бүгінгі біздің дәуірімізде де өзінің керектілік қасиетін жойған жоқ», - деген болатын. Жұмбақ адам баласы санасының даму процесінде әр алуан құбылыстарды түсініп, білуге жетектеу, талпындыру, баланың ой-өрісін, қиялын кеңейтуді көздеу мақсатынан туған. Ол қара сөз түрінде де, өлең түрінде де, айтыс түрінде де кездеседі, бейнелі суретпен айтылады. Мысалы: «Жұмбақ астында жарты күлеш», «Отқа жанбас, суға батпас»(Мұз) т.б. Жұмбақтар шешендік сөздермен де, мақал-мәтелдрмен де жанасымды. Қазақ жұмбақтарындағы суреттеулер бейнелеу тәсілінің молдығымен көрсетеді. Жұмбақтардың әсемдік дүниесі көзге бірден шалынады. Олардың сыртқы құбылысы ойнақы, тілге жеңіл, оңтайлы, оқушылардың рухани қабілеттерін, бәрінен бұрын эстетикалық сезімін дамытады. Сөйтіп, адамдардың эстетикалық қажеттілік, яғни шындыққа, жақсылыққа, жақсылыққа және әділеттілікке ұмтылу сияқты ең биік рухани қажеттілік пайда болады. [5]
5
Мысалы, «Ақ сандығым ашылды, ішінен жібек шашылды»(Күннің көзі)-деген жұмбақтағы басты мағына – күн шапағын жұқа жібек матамен салыстыру, өрнектелген сандықтың әшекейлігін насихаттау ғана, олардың адам өміріне қажеттілігін түсіндіру.
Бастауыш мектепте оқыту процесінде жұмбақтарды пайдалану аясы кең, кез-келгенсабақта қолданудың мүмкіндігі мол. Мысалы, дүниетану сабақтарында табиғат құбылыстарына байланысты жұмбақтарды пайдалануға болады:
Көзіне көрінбейді, қаңғуға ерінбейді,/Жел/
Қолы жоқ сурет салады,тісі жоқ тістеп алады,/Аяз/
Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында халқымыздың қазақ жұмбақтарын сабақтарда оқушылардың ақыл-ойын дамытудың әдістемелік құрал ретінде пайдаланудың маңызы өте зор.
Математикада он көлеміндегі сандарды нөмірлеуін оқытуда мынадай жұмбақтарды пайдаланудың мәні зор:
Бір түксіз кілем./Аспан/Жер/
Үстінде екі тауы бар./Түйе/
Жүз көлеміндегі сандардың нөмірленуін оқытуда қолдануға болатын мынадай жұмбақтарды алуға болады:
Ұлағатпен жұмбақ қылып сөз бастайтын,
Жаралы бір мақұлық үлкен жайын,
Өзінің басы- жеті, қолы-он екі,
Отыздан саусағы бар қол бас сайын,
Жиырма төрт құлағы бар бір басында,
Жолдас боп жүрер оның кім қасында?
/12 қол-12ой-30 саусақ-30 күн-24 құлақ- 24 сағат/
6
Достарыңызбен бөлісу: |
