Пән бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі

№ 1 дәріс

2. Қазақстандағы хор капелласы.

1. Қазақтың халықтық музыка өнері саласында шалқар сахара, дархан даладай кең тараған бір жанр бар. Ол -ән.

Қай халық болсын өзінің ұлттық өнері мен дәстүрін аса бір ыждағаттылықпен дамытуға тырысады, оны жаңа дәуір, жаңа заман әкелген жаңалықтарымен сабақтастыра отырып байытады. Жаңа дәуір жаңа туындыларды талап етті. Кәсіби музыканың бұрын-соңды халқымызға белгісіз жанрлық түрлері, орындаушы ұжымдар, вокалдық әншілік мектеп, хор айту мәдениеті, музыкатану саласы қалыптасты.

Ән, ұлттық ән дәстүрі, ән өнерінің жаңалық ерекшеліктеріне арналды.

Солардың бірі – вокалдыө өнер, яғни ән салу. Халқымыздың дәстүрі бойынша әнді домбыраның сүйемелдеуімен және сүйемелдеуінсіз жеке немесе бірнеше адамдар қосылып та орындаған. Әдетте әншілер әнді бір-бірінен ауызекі түрде үйреніп қабылдайтын. Бұл ұлттық ән салу өнеріндегі негізгі бір ерекшелік болып табылады. Жиырмасыншы, әсіресе отызыншы жылдары, қазақтың байырғы унисондық бір дауысты, жеке айтылатын ән дәстүріне жаңалықтар кіре бастады. Ән тұңғыш рет аспап сүйемелдеуімен, оркестрмен, көп адамдардың топтасуында бірнеше дауыстарда айтыла бастады.

Қазіргі кезде қалыптасқан түрлі вокалдық-әншілік мектептер бар. Бұнда талантты әншілер ән өнерімен маманданып, вокалдық пысықтау, жаттығу арқылы дауыс ауқымын кеңейтіп, әншілік үн күшін, регистрлік үн қатарын арттырады. Сол сияқты вокалдық өнерде дауыстың кібіртіктігін, кедір-бұдырын жоюға және оның үн тегістігін қалыптастыруға да назар аударады.

Бүгінде вокалдық әншілер дүниежүзілік классикалық музыкалық шығармаларды орындау дәрежесіне қол жеткізді. Күлаш Байсейітова, Байғали Досымжанов, Рашид Абдуллин, Бибегүл Төлегенова, Роза Жаманова, Ермек Серкебаев, Әлібек Дінішев т.б. сынды республикамыздағы вокалдық үлгінің көрнекті өкілдерінің өнері тек елімізге ғана емес, шетелдерге де аян.

Әнді қосылып айтуды халқымыз той-жиындарда, ойын-сауықтарда екі жаққа бөлісе кетіп, бірі бастап, қалғандары қостап, әншілерге дем беріп отырған. Қазіргі таңда хор айту өнері, хор жанры жан-жақты дамып отыр. Қазақтың мемлекеттік хор капелласы құрылды.

Жиырмасыншы жылдардың алғашқы кезінен бастап-ақ Қазақстанның жер жерлерінде —Әулие-Ата (Жамбыл), Қарқаралы, Семей, Қызылорда, Ақмола, Павлодар, Оралда көркемөнерпаздардың музыкалық және әдеби-сауық кештері ұйымдастырыла бастады. Мұндай кештерде жеке әншілер, тақпақшылармен қатар топталып, біріне-бірі қосылып ән салушы — хор айтушылар да өз өнерлерін көрсетті. Мәселен, Орынборда алғашқы қазақ хорын ұйымдастырушылардың бірі музыкалық қабілеті зор, өнер сүйгіш Райымбек Мақатаев болса, Ташкентте Құрманбек Жандарбеков қазақ жас-тары хорын ұйымдастырды. Ал осы жылдары ұлттық ән-күй қазынасын жииауға байланысты қазаң арасына мейлінше мол араласқан Александр Викторович Затаевичтің мәлімдемелері Қостанай мен Орынборда қазақ қыздарының хор айтулары сияқты жиырмасыншы жылдары қазақ тілінде шығатын «Ақ жол» газетінде жарияланған көптеген деректер сол кездегі «Сауык кештерінің» көбінесе қосылып хор айтумен аяқталатынын айкындайды. Міне, бұл жайлар қосылып ән салу өнерінің халкымызға жат еместігін байқатады. Отызыншы жылдың бас кезінен хор айту тәсілі професепоналдык жолға бет алды. Ән салушылар тобының үні жуанды-жіңішкелі әйел дауыстары, ерлер дауыстары болып, лебіз үндестіктеріне лайық заңдылық қалпына түсті.

Республикамызда хор өнерін ұйымдастыруда әр кезеңде әр түрлі мамандар жұмыс атқарды. Мәселен, белгілі композитор Л. Хамиди бұл салада кезінде қажырлы еңбек етті. Хор өнерінің нағыз профессионал мамандары Борис Васильевич Лебедов пен Галина Евгеньевна Виноградованың еңбектерін де сүйсіне атаймыз.

Қазір республикамызда хор өнері жан-жақты дамып келеді. Мемлекеттік хор капелласының құрылуы осының жарқын бір айғагы іспетті.

Қазақтың мемлекеттік хор капелласы (аспап сүйемелінсіз айтылатын хор) 1939 жылы ұйымдастырылды. Сөйтіп, республикамызда тұңғыш вокалдық ән салу өнерінің жаңа жанры туды.

Алғашқы кезде аспаптың сүйемелінсіз хор айту коллективке аса жеңіл тимеді. Хор үйренудегі жан-жақты процестерді бірден меңгеріп кету қазақ капелласына қиынырақ соқты. Бұл жайларды жақсы түсінген капелла жетекшілері творчестволық коллективтің қалайда алға талпынып, өсу жолдарын қарастырады. Дауыстың бірыңғай тегіс шығуы, ән айтқанда сөздің тыңдаушыларға анық жетуі, нақыш-бояулардың өзара үндесу үйлесімдігі сияқты хор өнерініц ішкі профессионалдық ерекшеліктерін өз мүмкіншіліктеріише игеруге қатты көңіл аударды. Осындай іздену, толысу арқылы Қазақ мемлекеттік хор капелласы көп ұзамай профессионалдық хор коллективіне айналады. Қазіргі кезде Қазақ мемлекеттік хор капелласы — қанатын кең жайып, жаңа белеске шыққан нағыз творчестволық профессионал коллективтердің бірі.

1. Вокал термині қандай мағына береді?

2. Вокалды хор тәрбиесі дегеніміз не?

3. Пән нені зерттейді, неге тәрбиелейді?

2. Хордың түрлері.

көп адамдар тобы

1. ұжым

әншілердің тобы ән салу

Әр түрлі дауыстардан

Ән салу – таңғажайып өнер. Ән салуды немесе ән тыңдауды сүймейтін жан табу мүмкін емес. Ән айтудың бір түрі – хормен ән салу.

2. Хор - әр түрлі дауыста ән салатын адамдардан топтасып, ұйымдасқан коллектив. Оларды творчествалық бағыттарына қарай екі түрге бөлуге болады:

1. Академиялық немесе капеллалар

2. Халық хорлары

Хорлардың бір – бірінен айырмашылығы орындаушылық шеберліктеріне, ән айту үлгісі мен репертуар характеріне байланысты.

Халық хорлары – халықтық стильге бейім, шығармаларды халықтық үлгіде орындайды.

Академиялық хор – көп дауыста қосылып ән айтудың техникасын меңгерген, ән салу теориясын жетік білетін, әнді жинақы, жабық дауыспен айтып жаттыққан коллектив.

Өзіндік бақылау сұрақтары:

1. 
   Хор дегеніміз не?
   
2. 
   Хордың қандай түрлері бар және олардың бір-бірінен айырмашылығы бар?
   
3. 
   Академиялық, халықтық т.б. хор түрлері.
   

2. Әйелдердің төменгі дауыстары.

1. Хорға қатысушы әрбір әншінің дауысы тек өзіне тән болуымен қатар үнінің қатқыл не жұмсақ, зор не бәсең дауыс көлемінің кең не болмаса шағындығымен дараланады. Осы айтылған қасиеттерге байланысты профессионал әншінің ән айтқанда еркін алатын белгілі дауыс көлемі (диапазоны) болады. Диапазонына қарай хор партияларын төмендегідей дауыстарға бөлеміз:

Әйелдердің жоғарғы (жіңішке) дауысы – сопрано /С/

Хор үшін сопрано партияларының ролі өте маңызды. Хорда көбіне негізгі әуенді осы партия орындайтын болғандықтан, оның дауыстық сапасы жоғары, бояуы қанык, үні куатты, жарқын, жеңіл және жүрдек болып келуі шарт. Сопрано партиясының жиі қолданылатын дыбыс аумағы — бірінші октаваның до нотасы мен екінші октаваның ля нотасының аралығы.