Педагогика факультеті

Бақылау 
айғатарды 
тіркеумен 
ғана 
шектелмей, 
қайта 
бақылаулар 
арқылы 
жорамаларды 
қалыптастыратындықтан, ғылыми танымдық əдіс болып табылады.  
Объективтік  бақылау  əдісінің  басты  ерекшелігі:  психалық  үрдістерді  табиғи  жағдайларда  зерттеуге 
мүмкіндік береді. Бірақ бұл əдіс зерттеудің басқа əдістерімен толықтырылуы керек. Бақылау тəртібін төмендегідей 
талаптар қойылады:  
а) мақсат пен міндетті анықтау; 
ə) объектіні жəне жағдайды таңдау;  
б) зерттелетін объектіге барынша аз əсер ететін жəне қажетті ақпаратты жинауды қамтамасыз ететін таңдау;  
в) бақыланатын объектіні тіркеу əдісін таңдау;  
г) алынған ақпаратты  өндеу жəне нəтижелеу. 
Бақылау  əдісінің  негізгі  кемшіліктері:  бақылаушының  көз  қарасы,  мақсат,  психологиялық  күйі,  тұлғалық 
ерекшеліктері  бақылау  нəтижесіне  ықпал  етуі  мүмкін;  мəліметтерді  қорытындылау  қиындық  тудырады;  бақылау 
көп уақытты қажет етеді. 
3.Психокоррекциялық əдістер.     
Аутогендік  жаттығулар  əдісінің  пайда  болуы  жəне  енгізілуі  неміс  психотерапевті  И.Г.Шульцтің  атымен 
байланысты  .  Аутогендік  жаттығулар  –психогигена  мен  психопрофилактиканың,  сондай-ақ  төтенше  жағдайдағы 
адам  күйін  басқарудың  əрекетті  амалы.  Бұл  əдістің  танымалдығы  өмір  жылдамдығына,  жүйке  жүйесіне  түсетін 
жүктеулердің артуына байланысты.  
Аутогендік жаттығуларда жүйке жүйесінің жағдайына ықпал етудің үш негізгі жолы қолданылатыны жайлы 
белгілі психотерапевт Л.Л. Примак жазды. 
1-ші жолы қаңқаның бұлшықеттері мен демалу тонусының орталық жүйке жүйесіне əсер ету ерекшелігімен 
байланысты.  Жүйке  жүйесімен  тонус  арасындағы  байланыс  бұлшықеттердің  тонусын  саналы  өзгерту  арқылы 
психикалық белсенділік деңгейіне ықпал етуіне мүмкіндік береді.  
2-ші  жолы  сезім  бейнелері  мен  елестетуді  пайдаланумен  байланысты  болады.    Сезім    бейнесі-  адам 
денсаулығы мен психикалық күйіне ықпал етуші белсенді құрал. 
Ағзаның  психофизиологиялық  функцияларына  ықпал  етудің  үшінщі  жолы  айтылып  қана  қоймай,  сөздің 
реттеуші жəне бағдарламашы ролімен де байланысты. Ішкі сөздің бұл қасйеті жаттығулардың тиімділігін арттыру, 
жарыс  кезінде  ішкі  резервтерді  жинақтау  үшін,  спортта  ертеден  қолданылады.Аутогендік  жаттығулары  адамның 
резервтік  мүмкіншіліктерінің  өсуіне  ықпал  етіп  қана  қоймай,  сонымен  қатар  мидың  бағдарламашы 
механизмдерінің қызметін тұрақты жетілдіріп отырады. 
Топтық  немесе  басқаша  айтқанда  əлеуметтік  психологиялық  тренинг  ретінде  қарым-қатынассаласындағы 
білім  беру  жəне  іскерлікке  үйретудің  өзіндік  түрлерін,  сондай-ақ  оларға  сəйкес  коррекция  түрлерін  түсінуге 
болады. Əлеметтік психологиялық тренингтің барлық түрлерін екі үлкен топқа бөлуге болады: 
-əлеуметтік  икемділікті  дамытуға  бағытталған(  пікір  сайысын  жүргізе  білу,  тұлғааралық  дау-дамайларды 
шешу) 
-қарым-қатынас жасау жағдайын талдау тəжірибесін тереңдетуге  мақсатталған. 
Əлеуметтік психологиялық тренинг екі үлкен салаға бөлінеді;топтық пікір сайыс жəне ойындар. 
Топтық  пікір  сайыс  əдісі  көбінесе  белгілі  бір  тжағдайларды,  топтың  өзін-өзі  талдау  түрінде 
пайдаланылады.Ал ойын əдісіндеəрбір қатынасушы белгілі бір ролге еніп соған сай білік, дағдыларды меңңгереді. 
Өзін-өзі тексеру  сұрақтары: 
1. Психологиялық зерттеу əдістерінің топтарын ата? 
2. Ұйымдастырушылық əдістерді ата? 
3. Эмперикалық əдістер топтарына қандай əдістер жатады ? 
4. Коррекциялық əдістер қандай мақсатта жүргізіледі? 
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1.Ұйымдастырушылық əдістер дегеніміз не?  
2. Эмперикалық əдістер дегеніміз не?  
3. Коррекциялық əдістер дегеніміз не?  
 
№6 Дəріс. 
Тақырып:Психологиядағы эмперикалық əдістер. 
Дəрістің мазмұны: 
1.Бақылау. 
2.Əңгіме. 
3.Архивті əдіс. 
Мақсаты:  Студенттерге  психологиядағы  эмпирикалық  əдістер  жөніндегі  түсініктермен  таныстыру, 
бақылау, əңгіме, архивтік əдістерді таныстыру.  
1.Эмиперикалық əдістер қатарына бақылау əдісі жатады. Психологияда бақылаудың 2 негізгі формасы өзін-
өзі бақылау жəне гентроспекция.  
Өзін-өзі бақылау немесе  гентроспекция өзінің ішікі психологиялық проценттерін бақылау олардың сыртқа 
көрінісі үздіксіз жүзеге асырылады. Психологияда өзін-өзі бақылау арқылы жанамалы түрде жүріп жатады. Кейбір 
жағдайда  түйсік,  қабылдау,  ойлау    2  түрлі  бағытқа  бөліненді.  Сыртқа  жəне  ішкі  объективті  жəне  субъективті 
бірлігінде  объективті  бақылау  негіз  болып  саналады.  Сондықтан  сананың  біздің  түсінігіміз  бойынша  өзін-өзі 

бақылау  біз  психологияның  негізгі  əдісі  деп  таба  алмаймыз.  өзін-өзі  бақылауды  психологияның  негізгі  əдісі  деп 
тану бұл Рене Декарт жəне Джон Лооктың психологиядағы психиканы түсіндіруде негіз болады. 
Идеалисттік  психологияның  өкілдері  адамның  психикалық  құбылыстың  зерттеуде  оның  өзі  берген 
мəліметтерді орын алады. 
Психологияны зерттеу барысында бақылау негізін объективті əдістер мен жүргізулер керек.  
Объективті  бақылау  яғни  сыртқы  бақылау  зерттеудің  барлығын  да  көп  тараған  түрі  жəне  қарапайым  түрі. 
Бұл əдіс психологияда жəне басқада ғылымдар арасында кеңінен қолданылады.  
Психологиядағы объективті бақылау реакцияға жəне сыртқа іс-əрекетке емес ол психологияның мазмұнына 
бағытталған.  
Объективті бақылау əдісінің негізігі артықшылығы психологиялық процестерді шынайы жағдайда зерттеуге 
мүмкіндік береді. 
Бақылау  –  «ішкі  жəне  сыртқы  эксперимент»  лабараториялық                  ,  психолог  педогогикалық  деп  бөлініп 
қарастырлған. Ол іс-əрикет өнімнін зерттеу тəсілдерін бөліп көрсетті. Олар əңгіме (клиникалық) жəне анкета.  
Бақылау  –  бұл  объектінің  мінез-құлқы  арнайы  мақсат  көзден,  ұйымдастырылған  қабылдау  жəне  тіркеу. 
Бақылау  психологиялық  əдістердін  ескі  əдісі    бағыты  табылды  .  Ғылыми  əдіс  ретінде  Б  ХІХ  ғ.  Аяғынан  бастап 
клиникалық, əлеутетік, педогогикалық психологияда жəне даму психологияда қолдана бастады.  
ХХ ғ. Басынан бастап бұл əдіс еңбек психологияда, яғни адамның мінез-құлқының ерекшелігі ерекше мəнді 
болған салаларда қолданыла бастады.  
Сондай-ақ          «сыртқы басеттілік сақтаудың ерекшелігі бар.            Жүйелі емес жəне жүйелі бақылау деп 
ажыратады.  
Жүйелі емес бақылау – балалық зерттеу кезінде жүргізеді. Этнпсихологияда, даму психологияда, əлуметтік 
психологияда кең қолданды.  
Жүйелі  бақылау  –  белгілі  жоспар  бойынша  жүргізеді  зерттеуші  мінез-құлықтың  тіркелетін  ерекшелеуін 
көрсететін,  немесе  сыртқы  ортаның  шарттарын  топтасьырады  жүйелі  бақылау  жоспары  квази  эксперименті  жəне 
корреляциялық зерттеу                 сəйкес келеді.  
Бақылаудың  бəрін  бірдей  (сплашной)  жəне  таңдап  алып  бақылау  деген  түрлері  де  бар.  Бəрін  бірден 
бақылауда зерттеуші бақылауға қажет мінез-құлқының ерекшелігінің барлығын бірдей тіркейді.  
Таңдап  алып  бақылау-  ол  мінез-құлықтын  белгілі  бір  параметріне,  типіне  назар  аударады.  Бақылау-
приборлар қолдану арқылы жүргізіледі аудио-видио аппаратар схема карта т.б. жату мүлкін .  
Бақылау қорытындысын тіркеу бақылау процестерінде уақыт өткеннен кейде жүзеге асырыла береді. Сонғы 
жағдай бақылаушының есте сақтауына байланысты.  
Бақылау жүргізудің екі варианты бар: 1. Бақылаушылар             мінез – құлқының тіркеліп отырғандығын 
біледі.  2. Тіркеліп отырғандығын білмейді.  
Мысалы:                 айнасы жалпы камерадағы қылмыскерлердің тобы.т.б.  
Қандай жағдайда болмасын психологиялық тұлғасының ролі ерекше. Оның кəсіби маңызды сапалары.  
Ашық  бақылау  жүргізілген  кезде  адамдар  психологиялықа  үйреніп  кетеді  де  өздерін  көрсетуде  жасанды 
тəсілдер қолданбайды.  
Бақылау жүргізу процесінде мына этаптардан табылады.  
1. Бақылау объектісі таңдалады (объекті немесе ситуацияға)  
2. Бақылау тəсілі жəне мəліметтерді         тəсілі таңжал  
3. Бақылау жоспары құрылады (ситуация – объектісі)  
4. Қорытындыны өңдеу əдісі таңдалады.  
5. Алынған информация, интерпритацияларды жəне өңделеді.  
Бақылау кемшіліктері:  
1 Қолданғанды бұрмалауы мүмкін, яғни өзінің гипотизасын дəлелдеу үшін.  
2. Ол шаршап ситуацияға байамай қалады жазу барысында қателер жібереді  
А.А.Ершов бақылаудың мынадай қателерін бөліп көрсетті.  
1. Голоэффект. Бақылаушының жалпыланған əсері мінез-құлқы дөрекі қабылдауға əкеледі жəне қарапайым 
өзгешеліктерді байқайады.  
2. Кешерімділік – эффектісі болып жатырғанға əрқашанда жағымды баға беру тенденциясы  
3. Орталық тенденция қателігі бақыланатын мінез-құлқа орта баға беруге ұмтылу.  
4. Корреляция қателі мінез-құлықтың бір белгісіне баға, екінші белгісінің негізінде беріледі.  
Мыс: интелектке баға сөйлеу жылдамдығымен беріледі.  
5.  Констраст  қателігі  –  бақылаушылырының  бақылаушыларды  өзінің  бітістеріне                                            бітітерді 
көрсетуі.  
6.  Алғашқы  əсер  қателігі  гендивид  туралы  аяғынан  əсер  əрі  қарайғы  мінез-құлықты  бағалауды  жəне 
қабылдауды анықтайды.  
2.Əңгіме əдісі – басқа жаратылыс ғылымдарында зерттеу субъектісі мен объектісі арасында қарым-қатынас 
мүмкіндігі болмағандықтан бұл əдістер психологиядағы адамның мінез-құлықы зерттеуде қолданатың ерекше əдіс 
болып табылады.  
Екі  адам  арасындағы  делосы  барысында  адамдарның  біреуі  екіншісін  психологиялық  ерекшеліктерін 
анықтауын əдіс-психологияда