Педагогика факультеті

 
Тереңдету  психологиясы  бойынша  мінез-құлықты  сана  басқарады,  жəне  мінез-құлықты  санасмыхздық 
басқарудағы  басты  рөлді  шегереді.  Бірақ  бұл  жағдайда  да  басқа  адамның  санасыз  мінез-құлқы 
интерпретацияланатын жəне зерттеушімен бақыланатын мінез-құлық актілерінде көрінеді. 
 
П.Я.Гальперин  бұған  өзгеше  көзқараспен  қарайды,  ол  психикалық  реттеуді  іс-əрекетті  бағыттау 
фазасымен  байланыстырады.  Іс-əрекетті  автоматты  түрде  орындау,  іс-əрекеттің  орындаушы  бөлігі  психикамен 
басқарылмайды  жəне  бұл  психологиялық  зерттеу  мазмұны  емес,  дəлірек  айтқанда,  нейрофизиологиялық, 
биомеханикалық  зерттеу  мазмұнына  жатпайды.  Егер  бұл  көзқарасты  қабылдасақ,  онда  мінез-құлық  актілерінің 
жиынына  қарағанда  психикалық  күйлер  жиыны  əлсіздеу.  Бірақ  бұндай  позиция  тереңдету  психологтарының 
позициясына  ұқсауы  мүмкін.  Ол  үшін  П.Я.Гальперин  схемасында  «сана»  сөзін  «психикамен»  ауыстырып,  ал 
əрекеттің автоматтандырылған бөлігін санасыз психикалық реттеуге бағындыру керек.  
 
Ақырында  тіпті өзгеше методологиялық бағыт болуы  мүмкін. Сана мазмұны мінез-құлық көріністерінде 
жүзеге асуы  түгелдей емес  деуге  болады.  Сонымен қатар психикалық күйлер   жиынының  «күші» зерттелуші өз 
өмірінде  жүзеге  асыратын  мінез-құлықтың  əртүрлі  сапалы  формалар  жиынының  «күшінен»  əлде  қайда  жоғары. 
Бұдан  мынадай  қорытындылар  шығарамыз.  Біріншіден,  бір  мінез-құлық  актіне  əртүрлі  психикалық  күйлер  сай 
келеді. Екіншіден, көптеген психикалық күйлер, білімдер жəне т.б. мінез-құлықта ешқашан жүзеге аспайды. 
 
Қысқаша  айтқанда  индивид  өмірінің  рухани,  психикалық  байлықтары  оның  мінез-құлық  көріністерінің 
байлықтарынан əлде қайда көп. Мінез-құлықтың психикаға қатынасының бұл нұсқасы адамның рухани өмірінің 
тəуелсіздігі  мен  қатысты  автономия  принципінен  шығады.  Бұндағы  тəуелсіздік  деп  мінез-құлықты  реттеу 
функциясынан тəуелсіздік түсіндіріледі.  
 
Əртүрлі  психикалық  күйлер,  сырттай  бақыланатын  мінез-құлық  жəне  субьективті  шындық  арасындағы 
өзара қатынасты мына схема көмегімен көрсетуге болады. 
 
 
Мінез-құлықта көрінуі 
Субьективті шындықта көрінуі 
Иə 
Жоқ 
Иə 
1.Мінез-құлықты реттеуші сана 
2.Субьекттің ішкі рухани əлемі 
Жоқ 
3.Мінез-құлықты  реттеуші  сана 
асты 
4.Санасыздық 
  
1.  Мінез-құлықты  реттеуші  сана  кез-келген  эксперименталды  зерттеудің  пəні  болып  табылады.  Классикалық 
нұсқасы: В.Вундт бойынша интроспекция эксперименті. Бұнда табиғи - ғылыми жəне түсіну бағыттары қиысады. 
2.Субьекттің  ішкі  рухани  əлемі  -  бұл  ойлар,  образдар,  сезімдар,  түс  көрулер,  қиялдар  байлығы,  бұлар  тек  оны 
кешетін индивидке беріледі. Бұлар жөнінде білім алушы жалғыз жан - адамның өзі. 
3. Мінез-құлықты реттеуші сана асты - бұл дəстүрлі тереңдету психологиясының пəн аймағы.Адам өзі түсіндіре 
алмайтын  оның  қылықтарын,  мотивтерін,  дүниеге  келу  заңдарын  түсіндіру  үшін  зерттеуші  басқа  адамның  сана 
асты моделін құрайды. 
4.Санасыздық.  Оны  З.Фрейд  түсінігі  бойынша  -  бұл  мінез-құлық  көзі  жəне  реттеушісі  деп  түсіну  керек.  Бұл  өз 
алдына  «психикалық  вакуум»,  онда  психикалық  білімдар  пайда  болады  жəне  өшеді,  бірақ  олардың  болуы 
жөнінде тек рухани өмір мен мінез-құлық реттеу ерекшеліктері бойынша айтуға болады. 
      2.Психологияда  герменевтика  əдісін  қолданудың  теориялық  негізі  В.Дильтей  есімімен  байланысты. 
В.Дильтей  тəжірибенің  екі  формасын  шектеді:  ішкі  өмірлік  тəжірибе  (біріншілей,  психикалық)  жəне  сыртқы 
сезімдік  тəжірибе.  Өмірлік  тəжірибе  ғалымға  бастапқы  керек  нəрсе.  Ол  адам  туралығылымда»  («жан  туралы 
ғылымға» тең) зерттеу фундаменті болып табылады. 
 
В.Дильтей  адам  туралы  жəне  табиғат  туралы  ғылымдар  -  эмпирикалық  ғылымдар,  бірақ  эмпирикалық 
білімнің  табиғаты  бұл  ғылымдарда  əртүрлі.  Табиғи  ғылымдарда  тəжірибе  сипаты  басынан  бастап 
антропорморфты сапалардан(құндылықтар, мақсаттар) айырылған, сондықтан бұл білім өмірлік тəжірибе шегінен 
шығарылады(экзотерикалық  білім).  Гуманитарлы  білім  өмірлік  тəжірибеге  жақын,  оның  мазмұны  эзотерикалық 
жəне оның үлкен бөлігі белгілі. 
 
Кейін В.Дильтей пəні бойынша əртүрлі түсіну түрлерін көрсетті: 
1.  түсіну теоретикалық əдіс ретінде, оның критерилері: шындық - жалған; 
2.  іс - əрекет бағытталған мақсаттарды құрастыруды талап ететін іс - əрекетті түсіну, оның критерилері: сəттілік - 
сəтсіздік; 
3.  «тірі  тəжірибенің»  көрінуін  түсіну:  шығармашылық  өнімдерінен  өмірлік  мінез  -  құлық  актілеріне  (жест, 
иннотация, т.б.) дейін, оның критериі: аутентикалық. 
Кейінгі  кезде  герменевтика  өкілдерінің  еңбектерінде  В.Дильтей  критериі  бойынша  ғылым  бағыттарын  бөлу 
сақталған.  Солайша,  А.Демер  барлық  таным  бағыттарын:1.гермневтикалық(феноменология,экзистенционализм, 
психоанализ, структурализм, марксизм жəне т.б.) жəне 2. антигерменевтикалық( бихевиоризм, сыни рационализм 
жəне т.б.). Г.Х. фон Врихт осы бағыттарды позитивті жəне антипозитивті дəстүрлер ретінде қарастырады. 
2.Герменевтикалық əдісті өңдеуде Х.Ю.Хабермас пен Х.Г. Гадамер арасындағы дискуссия үлкен мəнге ие. Біздің 
зерттеу  үшін  бірінші  автордың  көзқарасы  маңыздырақ.  Х.Ю.Хабермас  герменевтикалық  интерпретацияның 
бастапқы  моделі  ретінде  дəрігер  мен  пациент  арасындағы  психоаналитикалық  өзара  əсерді  қарастырды.  Оның 
көзқарасы  бойынша  психоанализ  В.Дильтей  герменевтикасынан  алшақ,  өйткені  бұл  жағдайда    психоанализ 

символикалық константтарға жүгінеді, сезінетін қайғырулар, көңіл-күйлер шегінде қалып қоймайды. Сондықтан 
Х.Ю.Хабермас түсіну əдісін дамыту ретінде «тереңдету герменевтикасы» түсінігін енгізді. 
Қазіргі  кезде  көптеген  авторлар,  соның  ішінде  Е.Д.Хирш  «интерпретация»  жəне  «түсіну»  түсініктерін  бөліп 
көрсетті.  Хирш  көзқарасы  бойынша,  интерпретация  өнері  мен  түсіну  өнері  əртүрлі  процесстер,  өйткені  дұрыс 
түсіну  тек  біреу  болуы  мүмкін,  ал  интерпретациялар  көп  немесе  интерпретатор  терминологиясына,  ал  түсіну  - 
текст терминологиясына негізделген. Бұл жағдайда Хирш трактовкасындағы интерпретацияны Дильтей бойынша 
түсінудің бірінші нұсқасына (теоретикалық), ал түсінуді - үшінші нұсқасына  сəйкестендіруге болады. 
«Түсіну» термині мағынасының аумағы өте кең. В.К.Нишанов бойынша, оған:  
1. 
декодирование; 
2. 
зерттеушінің «сыртқы» тілін «ішкі» тіліне аудару; 
3. 
интерпретация; 
4. 
түсіну баға ретінде; 
5. 
уникалдыға қол жеткізу; 
6. 
түсіну түсіндіру нəтижесі ретінде; 
7. 
түсіну тұтастық синтезі ретінде анықтама берген.  
Герменевтикалық  əдіст¢ң  негізгі  ерекшеліктері  мен  шектеулеріне  тоқталайық.  Біріншіден,  интерпретация 
нəтижелері интерпретатор ескеретін эксплицидті жəне имплицидті схемалар, концепциялар, психикалық шындық 
теорияларға тəуелді. Екіншіден, интерпретация сапасы психолог басшылық ететін қауымның мəдени деңгейімен 
анықталады.  Үшіншіден,  герменевтикалық  əдіс  субьективті  емес,  өйткені,  кейбір  бастапқы  заттық,  вербальды 
жəне мінез-құлықтық материал жəне теоретикалық схемалар мен табиғи тілде интерпретациялау үшін тірек бар, 
бірақ  оның  нəтижелері  интерсубьективті  білімдер  болып  табылмайды.  Əрбір  жаңа  интерпретатор  материалға 
өзгешелеу  талдау  жасайды.  Тек  əртүрлі  концепцияларды  (мыс.,  психоанализдің  əртүрлі  бағыт  өкілдері) 
ұстанушылар  ғана  диктаторлардың  (Гитлер,  Сталин,  Муссолини)  өмірлік  жолдары  жайлы  əртүрлі  зерттеулер 
жазып қоймай, сонымен қатар бір концепцияны ұстанушылар да сəйкес емес нəтижелер беруі мүмкін. 
Герменевтикалық  білімде  зерттеушінің  нақты  өмірлік  тəжірибесі  ғылыми  сенімділік  талаптарымен  үйлесімділік 
мəселесі герменевтика аумағында əлі өз шешімін тапқан жоқ.  
Герменевтикалық  əдіс  өзінің  пайда  болуынан  бастап  жеке  психологиялық  əдіс  болып  табылады.  Оның  негізгі 
ерекшелігі - басқаның психикалық шындығын тікелей тану. 
Герменевтикалық əдістің қолдану аймағы - уникалды, тұтас, «ақыл-ойы» бар обьектілер. 
Психологиялық  герменевтикалық  əдістің  əртүрлі  модификациялары  бар,  оларға:  биографиялық  əдіс,  іс-əрекет 
нəтижелерін анализдеу, психоаналитикалық əдіс жатады. 
Герменевтикалық  əдіс  зерттеушілік  іс-əрекет  субьектісіне  қатысты  білімдердің  инварианттылық  талаптарын 
қанағаттандырмайды.   
 3.           Бастапқы модель ретінде R ( SuB, J, Ob ) қатынастары бар 3 элементтен тұратын жүйнеі қарастырамыз, 
онда Sub – зерттеу субьекті, J –құрал- жабдық ( тест, эксперимент  тапсырмасы, т.б.), Ob- зерттеу обьекті, ол  да 
субьект ( Sub2) болып табылады. 
Соған сəйкес 3 бинарлы қатынас болады: 
1) 
R1 (Sub Ob) қатынасы, тікелей өзара əсер ( қарым- қатынас) ретінде интерпретациялануы мүмкін, 
2) 
R2 ( Sub J ) – зерттеуші мен құрал- жабдықтың өзара əсері, экспериментатор тапсырмасы 
3) 
R3 (Ob J) қатынасы – зерттелуші мен құрал- жабдықтың өзара əсері, зерттелуші тапсырмасы. 
3.Психологиялық эмперикалық зерттеу əдістерін активті жəне пассивті деп бөлуге болады. Активті əдіске 
лабороториялық эксперимент, пассивті əдіске- өзін бақылау жатады. 
Сонымен бірге бұл əдістерді инструменталды жəне субьективті деп бөлуге болады, субьективті əдісте түсіну 
процестері, талқылау, интерпретациялар көп орын алады. Инструменталдыға тестілеу, инструменталды бақылау 
(техникалық құралдар, видеокамера, магнитафон арқылы бақылау) жатады. Субьективті əдіске 
психоаналетикалық əдіс, контент- анализ, ашық əңгіме жəне т.б. жатқызуға болады. 
Зерттеушінің белсенділігі (зерттеушімен өзара əсері) мен субьективті құраушы (түсіну) үлкен мəнге ие, бірақ  
құрал- жабдықтарды қолдану бəсеңдетілген əдістенді коммуникативті əдістер деп атауға болады. 
Зерттеуші мен зерттелушінің өзар əсерімен қатар зерттелушілік құрал- жабдықтарды қолдану басты рөлге ие 
əдістерді іс- əрекеттік əдістер деп атаймыз. Шынымен де лабороториялық экспеоиментте де, тестілеуде де 
зерттелушімен экспериментатордың өзара пəндік іс- əрекетін ұйымдастыру шешуші мəнге ие.Қарым- қатынас 
бұл жерде қосымша рөл атқарады. 
Басқа əдістер класында құрал- жабдық үлкен мəнге ие, ал зерттелуші мен зерттеуші ара қатынасы минимумға 
жақын, бұларды обсервациялық əдістер деп атаймыз. 
Түсіну əдісі – кейбір шартты тұтастықты тікелей ойлау. В.Дильтей оны түсіндіру əдісіне қарма- қарсы қойды. В. 
Дильтей бойынша, өзінің ішкі тəжірибесін түсінуді адам интроспекция көмегімен жүзеге асырады. 
Табиғи экспериментте зерттелушімен экспериментатор тікелей қарым- қатынас жағдайында болады, ал жасанды 
құралдардың ( құрал- жабдықтар, тапсырмалар, т.б.) рөлі кең емес. Лабороториялық эксперимент эксперименттің  
жасанды құралдарын максималды қолданумен ерекшеленеді. Инстументалды бақылауды обсервациялық 
əдістерге жатқызады. Бір жағынан, мұнда техникалық құрал- жабдықтар максималды түрде қолданылады. Келесі 
жағынан, зерттеушінің белсенділігі таы да көбірек азаяды.