Шкаланың негізгі типтері бар: интервал шкаласы , реттік шкала , атаулар шкаласы, қарым- қатынас
шкаласы . Кейбір мамандар қатары тағы абсолют шкаласы мен айырмашылық шкаласын атап өтеді.
Атаулар шкаласы обьектілерге атаулар қоюмен ерекщеленеді . Обьектілер бір – бірімен салыстырылып ,
олардың эквиваленттілігі анықталады. Белгілі бір класқа жататын обьектілер бір біріне ұқсас жəне басқа
обьектілерден ерекшеленуімен сипатталады. Эквивалентті обьектіге бірдей атаулар беріледі. Салыстыру
операциясы əрбір шкаланы тұрғызудың бірінші шарты болып табылады. Мұндай шкаланы құру үшін
обьекті өзіне өзі тең немесе ұқсас болуы керек . Психологияның обьектілер үшін , мысалы зерттелушілермен
психикалық образдар, бұл қатынас орындалуы мүмкін . Барлық обьектілердің жұптық салыстырылу
операциясы эмпирикалық бір уақытта жүзеге асады, ал эмпирикалық өлшеу кезінде бұл жай ғана жағдай
орындалмайды.
Еске сақтайтын жайт : кез- келген шкала , атаулар шкаласының өзі де шындықтың моделі, идеамуция
болып табылады. Обьекттерде симметриялық R ( X= Y )- R (Y= X ) жəне транцитивті R ( X = Y; Y= Z ) – R (X
=Z ) қарым қатынас жүзеге асады. Бірақ психологиялық эксприменттің көптеген нəтижелерінде бұл
жағдайлар бұзылуы мүмкін.
Эксперименттің бірнеше рет қайталануы ( статистиканың жиналуы) класс құрамының араласуына экеледі.
Бір жақсысы біз обьекттің сол класқа жататынына нұсқайтын баға ала аламыз. Сондықтан, атаулар шкаласын
жай шкала деп атауға болмайды. Шкаланың аса қолайлы түрлері бар: толеранттық қатынас негізіндегі
шкалалар , шайылған классификациясы шкалалар жəне т. б .
Атаулар шкаласы туралы айтуға болады.,егер эмпирикалық обьектілер тек санмен белгіленсе. Сондай
белгілердің мысалы болып, футболистердің майкасындағы сандарды айтуға болады. Дəстүр бойынша 1 саны
қақпашыға беріліп , сол себептен ол басқа ойыншылардан ерекшеленетінін айтады. Бірақ оның футбол
алаңындағы функциясы басқа қақпашылардың функциясынан эквивалентті.
Атаулар шкаласын қолданғанда сандардың орнына басқа символдарды қолданған жөн , немесе сандық
шкала түрлі операция жүйесімен сипатталады .
Сонымен , егер обьекттер қандайда бір қатынаста эквивалентті болса , онда біздің оларды бір топқа
жатқызуға құқымыз бар. Бұл шкала үшін кез- келген келісімді біртекті қайта түзілістер тəн. Өлшеудің
субьективті психологиясында сонымен қатар классификация да қолданылады. Мысалдар: Гарднер бойынша
обьекттерді іріктеу , психофизикадағы константты стимулдардың əдісі жəне т. б.
Атаулар шкаласын қолданатын зерттеуші келесі вариантты статистикаларды қолдана алады : қатысты
жиілік , мода, кездейсоқ шамалардың коррелациясы , критерий т. б
Реттік шкаланы құту атаулар шкаласына қарағанда күрделі . Реттік шкалада обьект басқа екеуінің
арасында орналасуы мүмкін, егерде а>в , в > с немесе а >с.
Атаулар шкаласы арқылы арқылы анықталған эквива- тік кластар кейбір себептерден жинақталуы
мүмкін . Шкала қатаң реттік шкала жəне элсіз реттік шкала деп бөлінеді. Бірінші жағдайда көптік
элементтерінде жүзеге асылады. Көп емес жəне аз, ал екінші жағдайда көп емес жəне тең жəне кем немесе
тең.
Реттік шкала танымды процесстер психологиясында , экспирименталды психо семантикада, социалды
психология кең қолданылады. Реттік шкаланы қолданудың классикалық мысалы болып , тұлға қасиеттерін,
қабілеттерін тестілеу табылады. Қалай болса да , реттік шкала обьектілердің кейбір белгілер өсінде түзу
жинақталуын енгізуге көмектеседі. Сол арқылы ең маңызды түсінік енгізіледі- өлшенетін қасиет, түзу
қасиет.
Реттік шкаланың өтпелі варианты ретінде бар қасиет - жоқ қасиет принципіне сүйеніп жүргізілетін
дихотомикалық классификация саналады . Көптіктің дихотомикалық бөлінуі тек реттелуді ғана емес
сонымен қатар метриканы да қолдануға мүмкіндік жасайды. Берілгендерді қорытындылау үшін
статистикалық өлшеулердің аса кең спиктрлерін қолдануға болады.
Интервалдар шкаласы бірінші метрикалық шкала болып табылады. Осыдан бастап өлшеулер туралы тар
мағынада айтудың маңызы бар . Интервалды шкала обьектілерді қасиеттерінің көрінуі арасындағы
айырмашылықтарының көлемін анықтайды. Интервалдар шкаласының көмегімен екі обьектіні салыстыруға
болады. Белгілі бір обьектідегі қасиеттердің айқын көрінуін екі обьектіні салыстырмалы түрде
қарастырады. Интервалдар шкаласы жиі зерттеушілермен қолданылады .
Интервалды шкала өзінің көмегі арқылы алынған анализ белгілері үшін бүкіл параметрлік
статистиканы қолдануға мүмкіндік береді . Медиана мен модадан басқа орталық тенденцияның
сипаттамасы үшін орташа арифметикалық байланыстар үлкендігін бағалау үшін Пирсонның сызықтық
корреляция коэфиценті пайдаланылады. Психологияның өлшеу теориялары жөніндегі мамндардың ойынша
тесттер психикалық қасиеттерді интервалдар шкаласы арқылы өлшейді . Ең алдымен ол интеллект пен
жетістіктер тестіне қатысты . Бір тесттің есептеуін екінші тесттің есептеуіне аударғанда сызықтық қайта
құрудың көмегі зор . x= ax+b.
Қарым- қатынас шкаласы - физикада көп қолданылатын шкалалардың бірі . Қарым –қатынас шкаласының
интервалды шкаладан айырмашылы « нөлдік жағдайдың анық болуында . Соның классикалық мысалы -
Кельвин темперетурасының шкаласы .
Психологияда қарым – қатынас шкаласын көбіне қолданбайды . Қарым –қатынас шкаласының белгілері
түрдің қайта құрылуына қатысты инвариантты : x = ax . Шкала белгілерін константқа көбейтуге болады .
Оларға кез – келген статистикалық өлшеулер қолданылады .
Достарыңызбен бөлісу: |
