Тақырыпты қалай табу керек

Тақырып – ол ой, сана, соның дәлелденуін талап етесіз. Пирро, Швейцер, Курт Бах туралы кітаптарының тақырыбы – «Бах» емес, Перроның – Бах музыкасындағы сурет – бейнелеу бастау туралы ойы; Швейцердің – Бахтың музыка тілі емес – «бейне тілі»; Курттың тақырыбы – Бах музыкасының әуеннің негізі - «кинетикалық қуаты».

Жас музыкатанушының әлі де тақырыбы жоқ, оның ойында жұмысының саласы. Сондықтан, қандай да болсын ой әлі ізденіс жұмысының тақырыбы емес. Бұл ой, сана, біріншіден, болу керек – фактілермен бекітіліп, қайшылық болмау керек; ақиқат – бекіту, шындыққа сай; екіншіден, ол жаңа, не жаңаша құрылуы – алғашқы автордан өзгерілген, жаңа дәлелденуі; үшіншіден, ой, пікірге теориялық, практикалық құндылығы қажет; төртіншіден, ол мазмұнына бай, материалы кітап, мақала жазуына болатындай. Жұмысының негізі көп ой, сана болмау керек, екі – үш, бірақ оның құндылағы қандай: «бір алып – киттің салмағы жүз килькадан көп» деген мағына болсын.

Осы негізін, ойдың бастысын қалай табамыз? Қайдан алуға болады, қайдан іздейміз?

Композитор туралы, музыка саласы туралы арнайы әдебиеттерді оқыса тақырыпты тез табамын деген ой дұрыс емес. Арнайы әдебиет авторды қызықтырады, жаңа ойға тіреуі мүмкін, бырақ та осы жұмыс автордың ойын ақыл топастыққа шалынады. Сондықтан жұмысты арнайы әдебиетті оқу, білу емес...

Музыканың өзін зерттеу пайдалы; музыканы байқау кезінде жемісті ой туады. Біріншіден, өз басының түсінігінде байқаудың білім мен ойлауының дайындығы болу қажет; екіншіден, «жаныңдағы ғажайыпты» көре білуі, табиғи және байқаудың дамуы; үшіншіден, ойлай білуі, салыстыруы, ұқсастығы мен байланысын табу. «Ойлайтын көз көре алады» (А.Микулин).

Сондықтан, болжам «шоқ» болып жарқ етті – тақырып табылды ма? Жоқ. Жарқ еткен ой әлі де кандидаттық тақырыбы емес, ол дамусыз болмайды, ол жай ғана афоризм болмайды, ол болашақ тақырыбының ұйтқысы. Уақыт откесін, әлі де ізденістің жұмысы жүргесін тақырып бола алады...

Сондықтан, мидың «өзегі», «шарик», ядро өзіңді тартатындай болса, өз жаныңда күш – қуат жинайтындай болса, онда тақырып табылды; болжам жұмыс жазылады. Ол жұмыс сезім сұрапылы, өз бетімен ақпайды; енді сол жұмысты құру керек.

Енді материалды жинап, жүйелеу керек.Жұмысты құру керек. Тақырып пен келесі кезең бір бірімен қиылысады: бір жағынан материалдар тақырыпты іздегенде кездесті; екінші жағынан, осы тақырыпқа байланысты іздеген материалдар болашақ тақырыптарды тудырады. Сондықтан материалды іздеген кезде, оны осы тақырыпқа келмесе де тыс тастамау керек, келесі жолы керек болады; қандай да қызықты материалдар болса да оны жинап, жеке жазып отыру керек, келесі жаңа жұмысқа керек болады...

Материалды жинау бастауы, арнайы әдебиетті зертеу, тақырыпқа қатысты оқу болып табылады. «Ашылған» нәрсені «ашу» болмасын, олар ертеде дәлелденді. Сондықтан, әдебиетті зерттеу кезінде, берілген сұраққа тағы қандай жұмыстар бар, біріншіден керекті кіпатардың, мақалалардың библиографиялық тізімін жасау, құру...

«Дәптерге» жазбай, карточкаға жазған жөн: әрбір фактіні, байқауды, ойды, салыстыруды, қайдан алынды, авторы кім, қайдан алған цитата, анық жазып отырғаны жөн...

Цитатадан көрі өзіңнің ойыңды, байқауыңды қысқаша жазып отырған жөн, жоба бейнелеуін, қысқартылған белгілер мен таңбалармен және т.с.с.; өсы кезде авторға ғана белгілі таңбалармен, өзі ғана еске түсіретіндей, ал әдебиет түрінде жазу кейінге қалтыру...

Нақты жоспар құру керек: тақырыбы, оған сәйкес ұғымдар; жұмысының болжам мазмұнын құру (олар жұмыс бабында өзгеріп отырады, кейін тақырыбын нақты ашатындай болып өзгереді); тақырыпқа байланысты көптеген ғалымдардың еңбектерін қарап, керекті авторлардың жұмыстары тақырыпқа жақын болса, олардың тізімін жасап, әдебиетті табу керек; басқадай ізденіс жұмысының материалдары тақырыпқа келмесе де, олар кейінгі жұмыста керек болады; тақырыпқа байланысты ізденіс жұмысы белсенді, қарқынды бола тұра сіздің салаңыз нәтижелі болады.

Музыка, ғылым не басқадай шығарманы жазу, ол да әдебиетші: оның жеке қаруы – сөз, сөз арқылы оқырманға әсер етеді, жұмыс істейді... Әрине ол қалам шебері, сөз шебері, әдебиетті мазмұндаудың шебері...

Сондықтан, ғылыми мазмұндау ерекше икемділікті талап етеді, жазушы ретінде әдебиеттік шеберлікті... Ол икемділік неде? Біріншіден – нақты, мұқият ойлаудың жоспарын тілейді... Жақсы ғылыми жұмыс жазылмайды, ол құрылады, ең алғашқысы құрылуда...

Мақсаты біріншіден, бірізділігін анықтау, жұмысты дәлелдеу барысында негізгі қалыпты ойластыру.. мазмұнының тақырыбнамаларын құрастыру, олардан кезеңдер туады... Каган Г.М.

Адамның миы екі жартылай дөңгелекшені құраса, музыкалық форма да біртұтас немесе екі бөлек бола алады. Оның бірлік құрылысы екі параллелді приниципінің ықпалдығында: аналитикалық және синкретикалық. Біріншісі – барлық дыбыс материалдардың қасиеттерінен екі негізгісі алынады – биіктілігі мен ырғақтылығы.

Одан ғасырлар бойы қалыптасқан аналитикалық музыкалық форманы құрайды. Аналитикалық музыкалық формаға лад, гармония, метр, көлем - синтакситікалық құрылымы, тақырыптық ұйымдастырушылық, композиция мен фактураның (полифония, гомофония, геторофония) ретке келтірілуі. Осы жағдайы нақты грамматикамен беріледі, нақты шығармалардың грамматикадан ауытқу, бұрылу, жеке дыбыс байланысының жүйесі бар екенін келтіреді.

Екіншісі, синкретикалық принциптің негізінде, керісінше, барлық дыбыс материалдарының қасиеттерін үйлестіре пайдалану – жалғыз дыбыс қатар биіктігі мен ырғағы, сонымен қатар тембр, тесситура, регистр, күштілігі, артикуляциясы емес, вибрато мен агогикалық нюанс тәсілдерінің нәзіктілігінде.

Осылардың негізінде ұлғайған, кең мағынадағы интонациялық форманы құрайды, олар интонация, пластика және бейнелеу белгілері, интонация-пластикалық әуен мен фабула (музыкалық драматургия).

Музыкалық тілмен айтқанда – бытырағандарды өзіне тарту, баурап алу. Мысалы, шиеленіс драматургия өзіне сонаттық форманы және оның принциптерін өзіне баурауы. Ал метрдің өмірі, интонация. Метр – ой құрылысын қабыл алмау емес, мәдени-тарихи мазмұнының жасырынды дене қимылының заңдылығы. Мысалы үш ширекті өлшемді менуэт пен вальстің айырмашылығы неде? – менуэтте әрбір буын өзінің салмағымен көрінсе, вальстің салмағы, жүректің су ете қалуы мен бастың жеңіл айналуы бірінші үлесте. Ал лад (саз) қатынасы келесі бөлшектерді өзіне тартады – интонациялық, пластикалық және бейнелеу таңбалары арқылы.

... Әр адамның сөйлеу әдетінің, жүрісінің, өз қажырлылығын, даусының бояуы, артикуляциясы қайталанбайды және де музыкалық мәдениетінде әрбір адамның әні де болады. Сондықтан адам музыкалық интоцияда биологиялық нақты нәрсе ретінде ғана емес, ол әлеуметтік - нақты тұлға ретінде бола алады. Адам қатынасында ең негізі тіл, интонация тілі және жүріс (қимыл) тілі.

Интонациялық форманың негізгі категориялары – интонация және фабула. Осы терминдердің мағынасын ашайық. Асафьевтің айтуынша, интонация жалпы жинақтау және бірнеше шартты түсінігі. Ол көп таңбалы, табиғи дауысының меншілігі: ым қимылына, жүрісіне, дене пластикасына сүйену (Асафьевтің айтуынша «үнсіз интонация») және дыбыс бейнелеушілігі (жел интонациясы, бұлақ, орман самалы интонациясы). Интонация екі деңгейді қамтамасыз етеді – фоникалық және синтаксикалық. Біріншісі антонемамен (аналитикалық форманың әуені мен фразалармен) берілсе, екіншісі – бірлескен интонациялық бейіндігінің (профиль) интонем бірізділігімен (тіл бейнесі мен пантомимикалық қатынасымен).

Фабула – дыбыстарда бейнеленген мазмүнының жүрісі. Сондықтан фабула терминді біздерге түсінетіндей болсын деп музыкатанушыларға «музыкалық драматургия» термині дейміз. «Фабула» латынша мынадай мағынада: сөз, әңгіме, мысал, ертегі, аңыз, драмалық шығарма, пьеса, сюжет.

Интонациялық форманың екі жағы бір маңыздылығынан көрінеді: интонация фабуладан ұсақтау; фабула көп интонацияның бірізділігі мен параллелді, интонациялық сызықта болса, екінші жағынан фабула интонацияның ішінен жарықтанады: шырқалған шығармада фабула нақтыланып дамыса, шығарманы аяқтау кезінде қайта интонацияға айналады. Өмірде адам мен жағдай билесе, әдебиетте сюжет пен сипаттама болса, музыкада интонация мен фабула бір бірімен байланыста. Қысқасы: тұлғалық пен қоғамдағы мінез-құлығы.

... Әрбір адамда - өзіне тән сөйлеу мәнері, жүрісі, өзінің темпераменті, дауыс бояуы, артикуляциясы бар. Музыкалық мәдениетінің қалыптасуында әр адамда өзінің әні болған. Жоғарыда айтылған адамның қасиеттері бігінгі күні персонаж интонациясында, композитордың стиль интонациясында, орындаушының, тыңдаушының бойында сақталады.

Қазіргі кезде музыкалық интонацияда ұлттық сипатын байқаймыз (сипаты көрінеді).

Субьективтік өнердің интонациялық жүйесінде ортаңғы орын алатын шығарманың лирикалық кейіпкердің интонациясы. Бір жағынан, кейіпкерлердің интонациясын өзіне жинап, интонациялық фабуланың тұтастылығын күшейтеді. Екінші жағынан – композитордың шығармасының біртұтастылық қалыптасуына стильдік бірлігі айқындалады.

Шығарманың субъектісі – лирикалық кейіпкер – әрине кейіпкер сияқты тірі жан. Лирикалық кейіпкер өзіне тән нерв жүйесінің әрекетімен, дем алудың ерекшелігімен, тілімен, жүрісімен, ойымен, белгілі қажырлылығымен, мінез ерекшелігімен бөлінеді.

Лирикалық кейіпкер тарихи, ұлттық және әлеуметтік нақтылы, әр қашанда өзінің әлеуметтік-мәдениет уақыты мен кеңістікте дәлме-дәл құрылымдастыруында. Олсыз көркем әлем құриды, өнер өледі.

«Менің кейіпкерлерімде жалпы иісі мен жалпы өқтемі (тон) болсын деп арқашанда тырысамын» - деп, айтады А.П.Чехов.

Өзінің қайталанбайтын дауысымен лирикалық кейіпкер – көркем мәдениет әлемінде ең жылжымалы элемент. Ал жаңадан лирикалық кейіпкер келетін болса, онда музыка жүйесі де қайта құрылады. Медушевский В..В. (Советская музыка. – 1980. - №9.- С. 39-48.)

Музыкалық - эстетикалық мәселелерінің музыкатану саласындағы психологиялық бағыттарының көркем шығармашылығындағы кешенді түрде зерттеу негіздері болады. Оған дәлел Е.В.Назайкинскийдің еңбегі: «Музыкалық қабылдаудың психологиясы» (М., 1972). Осыдан басқада да мәселелер бар, олар психологиялық заңдылықтарына қатысатын стиль: стиль және музыкалық ойлау түсінігі, стиль және музыкалық шығармашылығының психологиялық механизмі, стильдік талдаудағы музыка қабылдау психологиясының рөлі.

Музыкалық стиль – музыкалық ойлау ерекшеліктерінің айнасы, көркем ойлау формасының ерекшелік түрлері. Қысқаша айтатын болсақ, музыкалық ойлау музыкалық - бейнелеу ойлауының көріністерімен, музыкалық - интонациялық есту сезімінің тәжірибесі арқылы сақтауды меңгеруінің, музыкалық қабылдаудың қайталау нәтижелерімен анықталады. Музыкалық ойлау – кең мағынада айтатын болсақ, ол композитордың іс-әрекетіндегі музыкалық - шығармашылық ойлауы. Музыкалық мәдениетті негізін құрайтын үш буынды үзбесі болады: шығармашылық, орындаушылық және музыканы қабылдаушылығы. Олар: тыңдаушылық музыкалық ойлаушылық композиторға да орындаушыға да қажет; шығармашылық (композиторлық) ойлау әлеуеті элементтері орындаушы және тыңдаушыда дамиды. Ал музыкалық қабылдау барлық аталған буындарды біріктіреді, психологиялық ерекшелік жағынан шығармашылық арқылы музыкалық стильді талдау болып табылады. Музыкалық ойлаудың қалыптасуы тіл мен сөздің қатынасында.

Сондықтан, музыкалық ойлаудың қажетті жағдайы музыкалық-есту қалпының сезінусіз қалыптасуы көп уақыттағы есте сактау қалпында.

Б.В.Асафевтің айтуынша, бұл процесс интонациялық қорға байланысты. Интонациялық қорды музыкалық - интонациялық елестету кешенінің ішкі есту сезімін есте сақтауда бекіту болып табылады. Қор функциясы музыканы қабулдауды жүзеге асуру барысында нақтыланады, таныс интонацияны тану қалпы эмоционалдық үн қосу болып табылады. Ал, қордың көлемі есту сезімінің тәжірибе қорына сәйкестілігі.

Гипотетикалық музыкалық ойлаудың психологиялық механизмнің моделі сипатының барысында интонациялық қордың тағы да бір аралық үзбесі бар. Бұл көрініс, ішкі есту сезімінің құбылысы. Осы құбылыс музыкалық ойлаудың бейнелеушілік ретінде ішкі тіл ұғымына қатынасты, ойда бар интонациялығын құрайды. Ол музыкалық-бейнелеушілік біртұтастылығына әсер етеді. Ал, құбылыс, (фон) есту сезім тәжірибесі мен интонациялық қор шығармашылық, орындаушылық, тыңдаушылық ойлауына музыкалық ойлаудың жалпылығына жағдай туғызады. (Михайлов М.К. Этюды о стиле в музыке: Статьи и фрагменты. – Л., 1990. – С. 117-123.)

Музыкалық ойлау – күрделі эмоциялық сезім, сенсорлық - интелектуалды білімділік процесс және музыкалық шығарманы бағалауы. Күрделі деген, әлі де не музыкатануда, не психологияда, не педагогикада ортақ шешім жоқ деген сөз. Оны не «интелектуалды қабылдауы», не «музыкаға адамның (жан-сезімі) сәулесі», не «музыканы меңгеруі» дейді т.с.

Сондықтан, 4 пен 7 жас кезінде баланың музыкалық - қабылдау ойлауы бірлік пен қарым - қатынасы екі негізгі бағытта дамиды: а) өзіндік интонациялық қабылдауда және музыканы сезінуінде; ә) өмірлік пен тәжірибеде алған баланың жеке қабылдаушылығы. Орындаушылық кезінде (музыкалық ойлауда) балада музыкалық импровизация туады.

Музыкалық импровизация - өнімді көркем іс-әрекетінің формасы, одан жаңа туынды туады. Осы әрекетте баланың шығармашылық музыкалық ойлауы жатыр, ол музыкалық тіл арқылы қалыптасады.

Музыкалық тіл – бұл арнайы құрал, ол арқылы музыкалық «ақпаратты» жеткізеді және сақтайды. Музыкалық тіл – «грамматикалық норма» жүйесі, қолдану ережесі, «сөз-моделді» қосуы. Музыкалық тіл–барлық дыбыс құрылысының байланыс жүйесі, оның нақты мағынасы. Музыкалық тіл–музыкалық әрекетінің фундаменті және музыканы жүзеге асыруы.

4 жасында бала музыкалық-шығармашылық қабілеті бастапқы жағдайда және де музыкалық ойлауының өнімі ретінде қалыптасады. Бұл кезеңді «байқау, сынау» дейміз.

5 жасында бала өзінің музыкалық импровизациясында кең мағынадағы мазмұнын қолдана алады. Бұл кезеңді «ырғақтық кезең» деуге болады.

7 жасар баланың музыкалық импровизациясының бейнелеу мазмұны кеңейе түседі: көңіл-күй сюжетінің кеңдігі байқалады. Сондықтан, мектепке дейін және мектеп кезеңінде оқушыда көркем-бейне, музыкалық ойлау қалыптасады. Бала шығармашылығында кең және аяқталған әуендер пайда болады (период формасындағы - әуендік кезеңнің дамуы).

Балалардың музыкалық шығармашылығында қалыптасуы: түрлі және сұлу әуендегі музыкалық аспаптар; балалар алдында қызығушылық, музыкалық-танымдық мақсат қою, олардың өмірлік және көркемдік әсемдігінің актуалдығы, қор жинауы т.б.; үлкен кісілердің бала шығармашылығына қатынасы, баланың музыкада өз-өзінің сезім әсерлігі.

Музыкалық ойлаудың негізгі параметрі

Музыкалық ойлау жүйесі (әлеумет мәдениет қатегориясы) әлеуметтік қоршаған ортада қалыптасады, адамдардың өзара қарым қатынасында. Сондықтан, ұлттық мәдениет өзінің ерекше музыкалық мәдениетінің болуы, музыкалық бейненің түрлі тәсілдерінің айырмашылығы, музыкалық ойлаудың ерекшелігі.

Шығыс музыкасының сипатына музыкалық ойлаудың жалпағынан (по горизонтали) дамуы саздың көптілігінен, бірақ та ырғақтық құрылысының көптілігі, дыбыс қатынасы.

Ұстаз - музыкант – музыкалық тілді меңгеру мен әрекетінің икемділігі мен дағдысын қадағалайды.

Кәсіби музыкант – интонация жүйесін анықтайды, мәнерлеушілік құралдарының қолдануы басымды.

Музыкант–орындаушы – тәжірибе әрекетінде. Композитор - өмірлік сезімді жүзеге асыруда. (Н.Дүкенбай, Г.Дүкенбай. Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологиясы. / Оқу құрал. ПМУ. 2008. Б.21-22.)

Ғасырлар қойнауында қалыптасқан музыкалық-эстетикалық асыл мұраларды домбыра аспабы жеткізді. Күй мен оның әңгімесі қоса өріліп, домбыра мен аңыз қатар өрбіді. «...Алғашқы рулық замандағы бір адам (батыр, мерген) аңда немесе жорықта жүріп өзінің басынан кешкен бір оқиғаны руластарына айтып беруі мүмкін. Бұл жай әңгіме. Оны естіген адамдар енді басқа біреулерге айтады, айтқанда өз жанынан желі қосуы да мүмкін. Ал, одан естіген кісі тағы біреуге айтады, ол да өзінше баяндайды. Сөйтіп, алғашқы жай әңгіме хикаяға, бірте-бірте аңызға айналады. Біраз уақыт өткен соң ол аңыз біршама көркемделіп әпсана-хикаятқа айналуы мүмкін. Міне, бұл өмір шындығына тікелей қатысы бар..." - дейді С.Қасқабасов.

"Ертеде бір ханның қызының кедей жігітпен көңіл бірлігін сезіп қалады, жігітті дереу дарға астырады. Екіқабат болып қалған қыз мезгілі жетіп босанады. Оны аңдыған мыстан кемпір егіз баланы көз көрмес, құлақ естімес, алыс жерге апарып, жап-жасыл үлкен бәйтерек басына ұлды батысқа, қызды шығысқа қаратып іліп кетеді. Сәбилердің көз жасы тамған бәйтерек солады, жүрегі токтаған нәрестелермен бірге ағаш та қуарады. Қаңқу әңгіме халық арасында жата ма оны естіген кыз егізін іздеп жолға шығады. Жолдан шаршаған кыз бала ағаш түбіне келіп демалады. Құлағына күмбірлеген сарын естіледі. Қайдан шығатын әуен екенін білгісі келіп ағаш ұстіне шығып тыңдаса жаңағы бәйтерек сынып кетеді. Ағаш, түбінен басына дейін іші қуыс екенін көреді. Екі басында бұтақтан - бұтаққа керіліп қалған ішектерді көреді. Екі ішек самал желмен тербеліп әуен шығады екен. Егіз құлынымнан қалған жұрнақ осы болар деп, сол ағаштан аспап жасап алады. Батыска қараған ішегі бостау, шығысқа қараған ішегі қаттылау керілген екен. Астыңғы ішек жіңішке дауыс қызым Зарлық ал, үстінгі ішек бос қоңыр дауысты ұлым Мұңлық болсын деп екі ішекке ат қойып домбырасын тартып күй шығарып кеткен екен дейді - Ө.Жәнібеков.

Қолымдағы қу ағаш,

Сөйлеп тұрған бұл ағаш

Қолымдағы ағашым -

Алып жүрген домбыра

Домбыра күнә деген сөз

Тек бір айтқан домбыра.

Пайғамбарым туғанда,

Ыбырайым Кәрба салғанда,

Ықырам үйдің алдында,

Батырлардың қолында

Дарияның бетінде

Әулиенің басына

Жетім менен жесірге

Таршылық көрген талайға

Боқтағаның кай ағаш ?

Жұмақтан келген қайдікі,

Есебі ол – пәннің он екі!

Хазіретті біләлдің,

Құлағы екен деседі.

Тигін күнә десеңіз,

Шиеленген сыр шешеді!

Зауықты күнә демеңіз

О да айт пен тойдікі.

Атамыз адам пайғамбар,

Жеті сазбен жерге кеп,

Күй шертіпті деген бар.

Ол күндегі о да саз,

Бұл күндегі бұ да саз,

Молдеке сенің ақылың аз.

Қашаған жырау ағаш пен (бәйтерек - Е.Ж.) домбыра арасыңдағы байланысқа мән беріп, олардың қасиеттерін ән өзара сабақтас екенін көре білген.

Ресми деректерде де ол ағаштың ерен ерекшеліктері айтылады. Аңыз бәйтерек пен кәдімгі бәйтеректің ұқсастықтары айқын байқалады: «Бәйтерек, мырза терек (Populus italica) биіктігі 40 м шамасында, қабығы айғыздалып тілінген, қоңырқай түсті. Бұтақтары жан-жаққа тармақталмай жоғары қарай ұмтыла өседі. Бұтақ шоғыры пирамида тәріздес. Жас өркендері мен жас сабақтары түкті келеді, жапырақтары жалпақтау, үш бұрышты, ұшы үшкірлеу не доғалдау, жалырақ жиектері ара тісі тәріздес болады. Жер орта теңізі жағалауында, Кіші Азияда, Иранда, Европаның оңтүстігінде, Кавказда, Орта Азияда, Қазақстанның Қызылорда, Шымкент, Алматы, Талдықорған облыстарында кездеседі. Жемісі - көп тұқымды қауашақ. Жемісінде эфир майы болғандықтан парфюмерияда қолданылады. Діңі кағаз өндірісінде пайдаланылады».

Жапанда жалғыз өскен бәйтерек ағаштың сылдырлаған сыбдыры дыбыстық әуенге айналып, адамдардын жалбарынуына әкеліп соқтырары сөзсіз. Бәйтерек ағаштың қылықтарына ұқсасын деп аспап жасап алуы да ғажап емес. Ағаштың киелі болуы оның тамыры жер астында, бұтағы мен сабақтары жер үстінде, сөйтіп ол аспанмен тілдесіп, түрлі сыбдыр дыбыс құрып, саққұлақтарға әсер етуі мүмкін. Өйткені әуен - тазалықтың нышаны, ал Бәйтерек - үш әлемді байланыстыратын символ. Бұл орайда Ш.Уалихановтың болжамы жүйе түзуге жетелейді: «...ән аспанда қалықтап ұшып, жер бетіне жақын келеді. Оның жерге ең жақындаған кезін байқаған халық әнді ұстап қалған, ал өте жоғары қалықтаған жердің адамдары ешнәрсе үйрене алмаған. Құдайдың құдіретімен келген ән қазақ жерінде тіпті төмен ұшқанда қазақ халқы оны естіп, әнді жақсы айтатын болған».

Демек, аспаннан пайда болған әуен Бәйтерекке беріліп, одан шыққан әуен саққұлақ адамдарға естіліп ол дыбыстарды әуенге айналдыруы мүмкін. Оны орындаушылар өңдеп, дамытып, адамдардың әрекетімен қалыптастырып бір-біріне үйретіп отырған. Бұдан шығатын қорытынды: Үш түрлі әлемнің құдіретін бәйтерек ұғымы тікелей байланыстырып тұрғандай. «Үш әлемді дәнекерлеп, жалғастырып тұратын космостық ағаш бейнесі, әсіресе, шамаңдық нанымда жақсы сакталған...» - деген қортынды айтады С.Қасқабасов.

Мұндай болжам «Бәйтерек» ағаштан домбыраның пайда болуына негіз бар деп қарауға болады. Себебі музыкалық дыбыс о баста белгілі бір қозғалыстан әуен пайда болатыны рас болса, онда табиғаттағы дыбыстарды аспапқа салу арқылы музыкалық дыбыстар құралды. Демек, «Бәйтерек» ағаштан пайда болған музыкалык әуеңдерді құрастыру арқылы шағын үндердің жиынтығы келе-келе ол жетіліп, дамып отырған. Оған дәлел қазақ музыкасында табиғатқа байланысты туған ән мен күйлер көптеп саналады. Мысалы: «Сары өзен», «Ертіс толқыны», «Боз төбе», «Қызыл қайың», «Мұңлық-зарлык», «Тәңірі күйі», «Аққу», «Құланның тарпуы», «Аксақ құла», «Бозінген», «Шұбар ат», «Тепен көк» т.б. күйлер өз заманына лайық туған. Табиғаттағы жер астынан өсіп-енетін қамысты алып, үрлесе одан белгілі бір дыбыстар шығады. Ол Ескендір патшаға байланысты жеткен аңыздар да айтылады.

«Ескендір патшаның басында мүйізі болады, мүйізі бар екенін елге білдірмеу үшін ол шашын алған адамдардың бәрін өлтіріп отырған. Ең соңында бір шаштаразшы тірі қалады. Бірак ол Ескендірдің мүйізі туралы кұпияны жасыра алмай, құдыққа барып айқайлайды. Құдықтан қамыс өсіп шығады. Ол қамыстан бір қойшы сыбызғы жасап, ән салады. Сөйтсе сыбызғыдан шыққан дыбыс «Ескендірдің мүйізі бар!» деген сөз болады да, құпия елге тарап кетеді».

Бұл аңыз музыканың үш әлеммен байланысы бар екенін тағы бір танытқандай. Жер астынан өсіп шыққан қамысты үрлеу арқылы одан пайда болған әуен сыртқа теуіп шығады, ол естілу арқылы жұрттың құлағына жетеді, демек өмір мен үш әлемнің арасында бір заңдылық бар. «Шамандық касиетті адам таңдап алмайды, қайта бұл қасиеті ауыр жүк, қашан құтыла алмайтын тағдырдың жазмышы ретінде қабылдайды. Шамандық қасиет даму үшін ерекше қабілет қажет».

Шамандык, бақсылық қасиеттерді адам өзі біліп, болмаса біреудің оқып үйретуі арқылы жасалмайды. Ондай қасиет белгілі бір күш (үш әлем) арқылы беріледі. Мұндай қасиетті ол адам бойына сіңіріп, қабылдап алуға қауһары жетеді ме? Болмаса мұндай қасиетті қабылдап алып ол арқылы елге үстемдік жасай алатындай күш қуаты қандай? Әрине, мұндай касиетті қабылдап, оны жүзеге асыру үшін алдымен оның өрісі мықты болуы тиіс. Шамандық, бақсылык касиеттерді қабылдаушы адамның тұлғасы, келбеті, түс-өңі, ажары мен ішкі жан дүниесінің кеңістігіндегі қуаты күшті болуы керек. Осындай тұлғаларды іріктеп келіп, соған лайыкты іс әрекеттердің түрлерін береді (әр түрлі деңгейде). Олардың өзін неше түрлі категорияларға бөліп берілу арқылы барып қонады. Сондықтан мұндай құдіретті іс әрекеттерді алып жүру оңай іс емес, ол өте ауыр және қиын. «Сләмбек... Бақсы қобызын тартып зарлады-ай кеп, зарлады-ай кеп, бір кезде біз отырған киіз үйдің төбесі қара дауыл сокқандай желпілдеді, желпілдеді-ай. Сонан кейін киіз үй қаңбақша аударылды да, қайдан келгені белгісіз бақсы бір арғымаққа міне салып, құйындата жөнелді».

Музыка үнінің құдіреті үш әлеммен байланысы бар «Келдібек толғау айтқанда, ол отырған киіз үй шайқалатын, өз даусымен ол дауыл тұрғызатын, ауылға кенет құйын соғып, бұл алапаттың ішінен көзге көрінбейтін салт аттылардың тұяқтарының дүбірінен жер қайысатын еді» деген ойдан байқау қиын емес.

Шамандықты ұстаған бақсылар Бәйтерек ағаштан эстетикалық нәр алған. Ол дәстүр ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған. Жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата, бата алған тамам бақсы асқан ата. Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен, Қобыз алып Қорқыт ата күй тартқанда.

Музыка дыбыстан құралады табиғаттан пайда болған жаңбыр, дауыл, жел, су сылдыры, құстардың үні, аңдардың үні мен қимылы, жан-жануарлардың боздауы, кісінеуі т.б. дыбыстарға еліктеуден әуен құрылады. «Мен далада тудым, дала мені асырады, бакты... Дала өзгерсе, біз де өзгереміз. Бұлттан шыкқан күн қандай шұғылалы, жарық, жадыраңқы болса, біз де төбеміздегі аспанды торлаған қара бұлт көшкенде, бұрынғының бәрін ұмытып, уайым-қайғыны серпіп тастап, жаңаша өмір сүретін боламыз... Сол кезде мен де өзгеремін, өзімнің екі ішекті домбырамды басқаша күйлеп аламын да, мүлдем басқа күйлерді тартамын, домбыраға косылып мүлдем бөтен ән айтатын болам...».

Демек, қалай болғанда да даланың кең құшағында үш әлемді байланыстырып тұрған бәйтерек ағаш арқылы адамдарға музыкалық қасиет беріледі. «...Қазақ халқының талантты күйшілері... күлаққа әрең естілетін шөптің сыбдыры, кең далада келе жатқан жалғыз жолаушышың әні, аспанда қалықтап жүрген қайсар бүркіттің қанатынын суылы бар...».

Даланың құбылуына байланысты музыка да сан түрлі мұңды, көңілді ырғактарға толы болады. Өйткені адамды қоршап, сыртынан жауып тұрған табиғат құбылыстары жаңа шығармалардың тууына әсер етпей тұра алмайды. «...Қорқыт ...дүниені түгел шарлаған ол еліне қайтып келіп, «желмаясын сойып, оның терісімен қобызының сыртын қаптайды. Құрғақ жерде тұрса бір күні ажал жетіп келер деген қауіппен бір қырмызы масаты кілемді алып, Сырдариянын суына төсеп, сонда қобызын тартып тұра беріпті. Қорқыт дүние кезгендегі арманын да, өлімнен қашқан кайғысын да, өзі көрген жаксылык-жамандық жайларын да қобызында ойнаған ғажап сұлу күйлермен жеткізіп баяндайды. Қорқыт күйлерін бүкіл дүние, жан иесі түгел ұйып тыңдайды... Қорқыт Сырдарияның көз жасындай суына қарап отырып, қобызын күйлеп, - өлім мені қанша қуса да мен оны бұл жерге келтірмеспін деп қобызын үздіксіз тарта беріпті. Қорқыттың күңіренген күйлерін балқып тыңдаған ажал да бұған жақын келе алмапты».

Қоркыттың соңғы тұжырымы музыканың құдірет иесі екенін сезеді, ажалды тежеуге мүмкіндігі барын біледі де, осы болжамға тоқталады. Бәйтерек ағашынан бастау алып жатқан қазақ музыкасы тіпті ажалдан да жоғары түсінік екенін түсініп білген дала философтары. Шамандық музыка көмегімен жүргізілген. «Қазақ бақсыларының қолына ұстап жүретін асатаяқ (асай-мүлай) осы Сібір шамандарының үш әлемді шарлауға мүмкіндік беретін космостык ағаштың өзгерген түрі емес пе екен деген ой келеді. Қалай болғанда да, бақсы асатаяғы мен ертедегі бәйтеректің түбірі бір екені, ол архаикалық мифтегі космостық ағаш екені күмәнсіз» - деген тұжырымға қосылудан баска шара жоқ.

Үш әлемнің байланысы адамға музыка үнімен жетеді. Сол музыка арқылы берілген жұмбақ әуенді тындап, оның түйінін шеше білген адамға нұр кұйылады. Музыканы түсінген адамдарды әуен әсемдендіріп тазалайды. Ал музыканы түсіне білмегендер үшін бұл беймәлім құбылыс. Демек адамдар музыканы түсінуші мен түсінбеушілер болып екіге бөлінеді. Қазіргі музыканы түсінбеушілердің үлес саны түсінушілерден артық. Онын басты себебі ұлттық тәрбие мен білімнің салмағы басқа жаққа ауып кетуінен туындап отыр. Бірінші - тіл, екінші - дін, үшінші - өнер осы үшеуін ұрпақ бойына дарыту әлі де үлкен күшпен келуде. «Патша баласының акыл-есін тексеру үшін ғұламалар оған музыка әуенін тыңдатып сынақтан өткізеді: «бала бесігінің жанына тағы да бірнеше бесік қойылады. Бәрінде де бала бар еді. Содан соң өнерпаздарға түрліше күйлер тартқызады. Аспаптар да сан түрлі. Оның ішінде тамбур, дутар, кеманші, барбитон, ребаб және қытай аспаптары да болды. Даңғыраның күндей шалқыған үнінен соң, кеманшаның түндей қайғылы үні естіледі. Сол үнге патша баласы ең бірінші болып еліктеп, оның текті тұқымынан екенін айкындайды». Зийад-дин Нахшаби Музыка арқылы баланың есі мен тектілігін анықтайды. Бұл адам болмысында музыканың үлес салмағы өте жоғары екенін танытады. Музыканың бүкіл тіршілікке араласуы себебі ол дыбыс. Ал дыбыс - табиғат, табиғатсыз тіршілік те болмайтыны рас. Музыкасыз өмір тіршілігі үйлеспейді. Көптеген көріпкел, емші, акын, композитор т.б. түс көру арқылы жоғарыдағы үш әлеммен байланысып отырған. ...Мұрын жырау... «Менің әкем Сеңгірбай Абыл айтыпты: - отызға келген кезім, ерте кой өргізіп ұйқтап қалсам біреу келіп аузыма бір сұйық нәрсені құйып еді, жұтып жібердім. Ояна келсем кеудемді өлең, сөз кернеп барады...» - деген екен.

Адам түс көру кезіңде түнгі самал ұйқыда жатқан адамға әсер етіп, қасиетті түс көруіне ықпал етеді. Тіпті ондай түс адамның тағдырын анықтайтын жайлар да кездеседі. «Мал бағушы болашак бахшы ашык далада ұйқтап жатып түсіне кірген белгісіз кісінің (көбіне әулие кейпінде) «мына домбыраны тартып, жыр айт, сен бахшы боласың» деген ұсынысын қабыл алып, түсінде домбыра тартып ән салады. Оянса, жанында ешкім жоқ, бірак сол сәттен бастап өлең дарып әйгілі жыршыға айналады. Егер сол өлең даритын адам әлгі өнерден үзілді-кесілді бас тартса, ол не бакытсыздыққа, не ауру-сырқауға душар болады» - дейді В.М.Жирмунский.

Міне көріп отырғанымыздай адамдарға үш әлемнің нұры кімге ауады соған түс аркылы беріліп оның болашағын анықтап, кім болатынына дейін түсте аян беріледі. Үш әлемнің нұры әуен арқылы жететінін есте ұстауымыз керек. Өнер адамдары үш әлем байланысының ықпалында болады. Өнер адамдары әуеңді космос аркылы төбеден қабылдап бойға құйып алады, өңделу арқылы сыртқа тебіреніп шығады, басқаларға жеткізіледі. Олардың түс көріп аян арқылы дарын иесі болуының бір себебі осы. Мұндай мысалдарды келтіре беруге болады.

Музыкаға келетін болсақ, ол қашанда адамды шаттыққа бөлеп отырған, мұң-зарын сейілткен. Музыканың әсер-ықпалының күштілігі соншалык, ол адамдардың мінез-құлқы мен салт-дәстүрін өзгерте алады, сондықтан да, бұрынғының басшылары халықтың жөндеп музыка тыңдауын кадағалап отырған. Дүниеге келген адам баласы қан-жанды, өміршең рухты, жүрек пен сананы еншілей туады, ал кайғы мен шаттық, ашу мен қуаныш болса туа бітетін қасиеттер емес, мұның бәрі де сыртқы әсерге деген адам сезімінің жаңғырығы ғана, әрі-беріден соң сезімді қалыптастыратын да сол сыртқы әсерлер. Содан да болар, баяу да бойлауық, зарлы да сарнауық әуен бел алған ортада халықтың санамен сарғайып, мұңға батқаны; егер ерке де еркін, жайдары да жеңіл, иірім-қайырымы алабұрта елпілдеген әуен бел алса, онда халықтың шат-шадыман ғұмыр кешкені; егер, қатқыл да қаһарлы, бастауы жігерлі, қоштауы асқақ, қайырмасы кең орамды әуен бел алса, онда халықтың өзіне-өзі сенімді де табанды болғаны; егер, қоңыржай да ашық, орнықты да қалыпты, байсалды да шыншыл әуен бел алса, онда халықтың сыпайы да ізетшіл болғаны; егер, шалкар да шалқымалы, жүрекке жылы жанға жайлы әуен бел алса, онда халықтың мейірім мен махаббатқа бөленгені; ал егер жабайылардың әндері сияқты, шегіне жете бүлініп - бұрмаланған, жанығып-жанұшырған, ырду-дырду әуен бел алса, онда халыктың бұзылғандық пен бейбастыққа белшесінен батқаны».

Бәйтерек табиғаттың бір бөлшегі, ал табиғаттың өзі ерлі-зайыпты ұғымымен тектес деген рас болса, ол домбыра аспабының да ерлі-зайыпты сипаты бар екеніне еріксіз ой жүгіртуге итермелейді. Домбырада екі ішек бар екені белгілі. Астыңғы ішек «соль» жіңішке, шіңкілдек әуен - ол әйелдің қылықтарына сәйкес келеді, ал үстіңгі ішек «ре» коңыр, жуан әуен - ол еркектердің қылықтарына сәйкес келеді. Екі ішек байланысында өзара үйлесімге ұмтылу бар.

Біздің көктегі тәңір - ер, ал жердегі Үмай ана-әйел. Домбыраны оң қолға алып тартқан кезде үстінгі ішек аспанмен тілдессе, астынғы ішек жермен тілдеседі. Екеуі бірігіп Тәңір мен Ұмай ананың ұрпағындай нұрын шашып мыңдаған сан әуендерді тудырады. Оны ұрпақ деп бейнелеуге болады.

Анамыздай жер иіп емізгенде,

Бейне әкеңдей үстіңе аспан төнер - дейді Абай.

Ұлы ақынның космостан хабар алып отырғанын өлеңдерінен ұғуға болады. Абай екі алып күшті тең ұстаған: бірі - көк болса, екіншісі жер. Абай бәйтерек секілді аспан мен жерден тең дәрежеде нәр алып шығармаларды туғызған. «Жазғытұры» атты Абайдың өлеңінде... жерді мейірімді анаға, аспанды қамқор әкеге теңейді. Жерді ана бейнесінде алып қарау қазақ халқы ғана емес, басқа елдердің де ой-санасына тән нәрсе... Аспанды әке бейнесінде көрсету де жайдан-жай алына салмаған... .

Өмірдің өзі табиғатта жұп өмір сүретіні сияқты домбыраның екі ішегі де сағынысқан жарлар елесін береді. «Көкте ұлы тәңір-ие» жердегі әр түрлі заттарды билейді, көк «иелермен» адам баласы тілдеседі деп нанған. «...Казақ тілінде «тәңір» деп көкті, «теңіз» деп суды айту...екеуінің түбірі («тәң/тең»), «көк», «аспан» ұғымымен байланысты болса онда ... «тәңір» - көктегі (яғни жоғарыдағы) су болса, «теңіз» - жердегі (яғни төмендегі) су. Басқаша айтқанда аспанның өзі әуелде су деп түсінілген, оның «көк», «тәңір» болып аталуы содан. Ал, жердегі су да түсі жағынан аспан, яғни тәңір сияқты көк болғандықтан теңіз деп аталған, ... үш түрлі әлем: «аспан, жер, жер асты...».

Жердегі судың аспан түстес болып келуі әкенің мейірімділік қасиетінен туған. Адам баласы өмір сүру үшін оған қажетті қорек керек ол - судың қасиеті. Ол жер ана Ұмайдың сүті. Ал одан пайда болған сылдыр, сыбдыр дыбыстар әуендердің негізін құрайды. Судың дүрілі, гүрілі, күмбірі сыңғырлаған үні күйге ұласып, асыл мұра көздеріне айналды. «Аспанда ел бар. Ондағы адамдар белдікті тамағынан тартады, біз ортада, жер бетінде тұрамыз, сондықтан белдікті белімізге байлаймыз, ал, жердің астындағы адамдар белдігін аяғына орайды, олардың өздерінің күні, айы, жұлдыздары бар».

Домбыраның басы - Аспан, Домбыраның мойыны - Бәйтерек, Домбыраның шанағы - Жер. Үш әлем домбыра бойында да бар екен. Демек біз ортада, жер бетінде тұрамыз деуінде негіз бар. Домбыраның мойыны арқылы әуендер шашылады. Бәйтеректің бұтақтары жайылып өнімін шашады. Жер құнарын беріп тұрады. Шанақ әуенін шашады. Домбыраның басы ретін қарап тұрады, аспан да өмір ретін қарап тұрады.

Үш әлемді байланыстырған «Бәйтерек», одан пайда болған домбыра, адам қажетіне жарап байланысу арқылы тәрбие мен білім көзін ашуға ықпал етті. Үш әлеммен байланысқан құдірет иесі домбыра аспабы ұлттық идеологияны дамыту үшін де керек. Ұлттық идеологияда домбыра әуенін ұстанбай, ұлттық құндылықтарды сақтап жалғастыру қиын болмақ.

«Ертеде бір аңшы жігіт болыпты, - деп айтылады. «Қос ішек» күйінің аңызы, - сол аңшы жігіт биік таудың қиясын, қалың қарағайдың арасын тұрақ еткен бұғы маралды аулап, кәсіп етсе керек. Бірде жолы болып, биік таудың қиын қиясынан теңбіл марал атып алады да, маралды етекке түсіру үшін ішек - қарынын ақтармалап алып тастайды.

Содан, арада айлар өткенде, аңшы жігіт аң атуға ұрымтал жер еді ғой деп, баяғы теңбіл маралды атқан жерге соқса, құлағына бір ызыңдаған дауыс естіледі дейді. Барлап қараса, өткенде атқан маралдың ішегін қарға - құзғын іліп ұшқан болу керек, карағайдың бұтағына қос тін болып керіліп калғанын көреді. Ызындаған дыбыстың сол ішектен шығып тұрғанын аңғарады. Қарағайдың бұтақтарына керіле кепкен ішекті сәл ғана жел тербесе, ызыңдап жанға жайлы дыбыс шығарады. Оның өзі бірде уілдеп, бірде сарнап, енді бірде сыңсып жылағандай болып аңшы жігітті алуан түрлі күйге түсіреді.

Сол жерде аңшы жігіт «қой мына қос ішекке тіл бітейін деп тұр екен, бір амал жасайын» - деп, ішекті үйге алып келеді де, бір аспап жасап, соған қос ішекті тағады. Содан тартып көрсе, шынында да қос ішекке тіл біткеңдей сұңқылдап қоя береді. Бұл үн аңшы жігіттің ғана жанын жадыратып қоймайды, тындаған жанның бәрін ұйытады. Осылайша көптің сүйіп, тыңдайтын аспабына айналады».

Бұл аңыз әңгімеде қарағай ағаштың араласуы кездеседі. Демек аңыздың түптің түбінде шыңдыққа жанасатын қырлары бар екені байқалады. Бір ғажабы, кандай аңыз әңгіме болмасын екі ішектің өзгермей аңыз желісінде үнемі кездесіп отыруы. Аңыздардың айтылуы әр түрлі болғанымен, екі ішек қасиетінің сақталуын байкауға болады. Өйткені ол табиғаттан жаралған. Бәйтерек - Домбыра, Домбыра – Бәйтерек болып жалғасын табады. Жерден өскен ағаш адамға пайдасын (жеміс, жапырақ) береді. Ал, домбыра қоңыр әуен арқылы құлаққа еніп ықпал етеді. Жерден өнген өнімдер адам корегіне кажет болса, домбырадан шыққан күй - адамның рухани жан азығы. Демек айналаны қоршап тұрған дыбыс екен, ал оны жағымды әуендерге айналдырып жеткізетін - домбыра аспабы. Егер, айналаны қоршаған дыбыстарды түгел алып тастайтын болсақ, онда адамдардың өмір сүру қабілетіне нұқсан келген болар еді.

«Қазақ халқы, мүмкін, өмірді тек өнер ғана сәндендіреді, тек өнер ғана бізді ерте қартаюдан сақтандырады...» деген түсініктің қалыптасуында бір шындық бар шығар. Мүмкін осы бәйтерек негізінен әуен шығып, адамдарды елжіретіп, бойын балқытып әсерлендіруінің арқасында осындай ұғымдар туған болуы керек. Өнер калай болғанда да адамдарды табындырып, бағындырып жіберетіні рас. Әйтпесе өнерді тыңдап отырған адамдар неге қол соғады, болмаса қосылып ыңылдайды, айтады. Өнердің (күй, ән) құдіреті басқаларға қарағанда, басымырақ. Кез-келген жиын, той, мереке, отырыстар өнер адамынсыз өтілмейді, себебі халық жиналған отырыс ұзаққа созылатын болса, жиын отырыстардың аяғын музыка әуенімен бітіреді. Ән, күй тартылып орындалған жерде ешқандай келеңсіз жағдай болмайды, себебі музыка барлық түсініспестік құбылыстарды жуып жібереді. Міне, музыка әлемінің құдіреті. Сондықтан той, жиын, мереке т.б. алқалы жиындардың арты өнер адамдарының арқасыңда бітімді ынтымақпен бітеді. Музыка жақсылыққа септік ете алады. Өнер адамдарды тәрбиеге шақырып, біріктіруге мүмкіндік туғызады.

Заман ілгерілеген сайын адам санасы да жетіліп дамып, өңдеуді іздестіруге итермелеген. Домбыра аспабын шыбықтардан құрап жасау, қосымша ішектер тағу, шанақтарын өзгерту, мойнын қалыңдату не жіңішкерту, пернелерді көбейту сияқты әрекеттер - диапозон дыбысын шығару кеңістігін кеңейтуде іздеуден туындаған әрекеттер. Бір күйдің бірнеше варианттарының болуына да ықпал еткен осындай ізденістер еді. Сол себепті талантты тұлғалар өнерді әсемдеп нәрлеп жеткізіп отыруда алдымен аспаптың шебер жасалуына мән берген.

Бұнын өзі «А.Позднев ...орындаушылар онымен (қобызбен) түрлі құстардың даусын да айнытпай салатын болған» - деген сияқты пікірлерге негіз болған.

Көп адамдар біле бермейтін көзге көрініп іліне бермейтін, құлакқа естіле бермейтін түрлі әрекеттерді құт қонған талантты өнерпаздар білді. Өнер адамдары басқа адамдардан әлеқайда жоғары күйде жүретіні де сондықтан. Олардың есту қабілеті мен түсінік түйсіктері өте дамығандықтан дүбірлеген ат шабысын, жаяулар мен жорықшыны, куғыншы мен қуылушының, жаулар мен қастарды алыстан-ақ сезіп білетін болған. Хан мен патшалар айналасына өнер адамдарын жақын ұстауға ұмтылған. Олар жан-жануар мен малдардың дауысын, түсін ажыратып, айырып тани білген.

«Ашық аспан, кең сахарады туған қазақ ешқандай қосалкы оқу -білімсіз-ақ табиғат мәпелеуімен өсіп жетіледі... Қазақтың жалпы ауызекі жырлары тікелей дала көріністері...».

Ақыл мен білім, өнер мен даналық табиғаттың өзінен туындайды. Ұлы дала төсінде жүрген қазақтар өзінің жеріне ие болғанына қарағанда, дала кеңістігін өте жақсы меңгерген көшпенді философтар болған. Даланың төсіндегі кұм, су, топырақ, шөп, өсімдік, аң құстар не дейді осы тұтастықта сақталған табиғат құндылығын олар меңгерген, сөйтіп дала психологиясын ұстай алған. Күй мұра сарынның мәңгілік сақталуы соның дәлелі бола алады. «Қолдан істелген екі ішекті домбырадан мұндай нәзік, мұдай әсем дыбыстар шығады дегенге мен еш уақытта сенбеген болар едім! Егер де мына қарапайым жаныңа тиетін әнді өз құлағыммен естімеген болсам, мен оның ызындаған жаратылыс үнімен ұласатын күшіне де сенбес едім!».

Бәйтерек ағаштан пайда болған домбыра аспабының үні табиғи таза, адам сипаттас болуының арқасында оның дыбыс әуені тыңдаушысына зор тәрбиелік әсер етеді. Зерттеушілердің көшпенді түркі тектес халықтардың өнері мен тұрмыс - салт дәстүрлеріне үңіліп қарауының басты себебі оның ар жағыңда тәрбиелі білім барын сезгеннен де болар.

Әуен аспанға қалықтап ұшады, оны естіген табиғат, адам жан-жануарлар бойына сіңіреді. Өмірде айналмалы байланыс бар. Сөйтіп негізі бәйтеректен құралып жасалған домбыра қозғалыста болады. Ал бәйтерек бір орында тұрып, өз қызыметін домбыра арқылы атқарып отырады. Бәйтерек ағаштың жанды болуы оның адамдармен сабақтас байланыста болуында. Өлі мен тірілердің арасын байланыстыратын құнды мұра екенінде. Аслан мен Жер ортасындағы адамдарды түпкі тегімен байланыстырып ұрпақтарды ізгі тәрбиешісі ретінде қызымет етіп келе жатқан киелі домбыра екенін есте ұстау - әр қазактың төл қасиеті болса екен дейміз.

«Домбыра, сенде мін бар ма,

Мінсіз болсаң - тіл бар ма,

Тіл жоқ деуге, бола ма,