Педагог мамандьіғьіна кіріспе

ассимиляциялау мүмкіндігімен, екінші жақты - білім беру жүйелерінің әр 
түрі, тип, профилі сатыларына қойылатын білім талаптарын анықтау 
мүмкіндігімен байланыстырады. 
Н.С.Розовтың пікірінше, құзіреттіліктің мынадай қырлары бар: 
- мәндік аспект, неғұрлым жалпы мәдени контекстегі ахуалды жете 
түсінудің бара-барлығын көрсетеді. Бұл контекстің аяғьша осы сияқты 
ахуалды бағалау, оны ұғыну мен оған деген қарым-қатынас кіреді; 
- проблемалык-практикалык аспект, бұл осы бір жағдайда ахуалды 
айқындай білудің максат, міндет, нормаларды алға қою мен орындау 
тиімділігінің бара-барлығын сипаттайды; 
- коммуникативті аспект, бұл - осы тәріздес ахуалдағы қатысымның 
және адамның осындай жағдайда қатысын және өзара ықпал жасауға 
тиісті мәдени үлгісі, деңгейінің бара-барлығын қамтамасыз етеді. 
Қүзіретгілікті оның жалпы мәдени және кәсіби көріністерін сипаттау 
үшін былайша аспектілерге бөлу жасанды екенін көруге болады. 
Қазіргі қоғамдық өзгерістердің қарқындылығы жаңа сипаттағы 
мамандарды қажет етіп отыр. Ондай мамандар дәйім өзгеріп отыратьш 
әлеуметтік-экономикалық үрдістерді талдай білуге, нарықтық бәсеке 
жағдайына сай шешімдер қабылдап, жүзеге асыра білуге, өндіріс пен жеке 
адам арасындағы ықпалдастықтың ізгілікке бағытын стереотиптендіруден 
арылта білуге тиіс. Осы жағдайларға байланысты жоғары оқу орнының ең 
бір маңызды міндеті кәсіби жағынан білімдар да құзіретті маман даярлау 
болып отыр. 
Педагогтың кәсіби қүзіреттілігі туралы айтсақ, педагогикалық 
міндеттерді өз бетімен тиімді мүғалімнің, педагогтың, тәрбиешінің 
түлғалық шеше алу мүмкіндіктерін сөз етеміз. 
Кәсіби қүзыреттілік термині көне заманнан бері қолданылып, әр 
кезеңде оның мазмүны толықтырылып отырған. 
Осыңдай шарықтап даму кезеңдері Платонның сатылап оқыгудың 
жоғарғы оқу түрлері және барлық жалпы білімнің үйлесімдік базасында 
кәсіпке оқьггудағы жоғары білім туралы Аристотельдің идеялары, ХҮПІ-
XIX ғасырда зайырлық кәсіби білім берудің үтымды жолдарьш 
үйымдастыру туралы ойлар. Содан бері жоғары оқу орындарында кәсіпке 
оқытуға ерекше көңіл белініп және соның арқасында қазіргі жоғары оқу 
орындарында көп деңгейлі жоғары білім беруде кәсіби құзіреттілікті 
қалыптастыру үрдісі жалғасуда. 
Жоғары білімді маманның кәсіби қүзіреттілігі сол маманның жеке 
түлға регіндегі қасиеттерінің және ішкі психикалық жағдайларының 
күрделі жүйесі, оның кәсіби қызметі мен қабілетін іске асыру 
дайындығына, былайша айтқанда, іскерлігі мен мүмкіндігіне сай жүмыс 
істеу қажеттілігінен келіп шьгғады. 
Құзіреттіліктің сипаты қандай? 
27 

Кейбір сөздіктерде құзіреттілікке белгілі бір зат, құбылыс жөнінде 
пайымдауға, салмақты да беделді пікір айтуға мүмкіндік беретін білімді 
игеру ретінде түсіндірме берілген. Ал, қүзіретгілік дербес және 
жауапкершілікпен әрекет етуге, белгілі бір жүмысты орындауға 
қабілеттілік пен икемділікті меңгеруге жол ашатын психологиялық ахуал, 
психологиялық сапаның қосылымы ретінде белгіленіп жүр. Құзіретті болу 
мен күзіретсіз болудың себебі бірдей. Ол адамның жеке түлға ретіндегі 
ахуал, эмоциялық түрақтылығы мен айнымалылығы, денсаульгқтың 
жаксы-жамандығы т.б. осылардың болу-болмау себептерін аньгқтау үшін 
құзіретгілікті саралап, кәсіби психологтың қатысуының маңызы зор. 
Қүзіреттіліктің бар-жоғын адам еңбегінің нәтижесімен қарап, 
пайымдау қажет. Кез келген қызметкер өз әрекетімен кәсіби іс-әрекеттің 
түпкі нәтижесіне сай талаптарға жауап беретін жұмыстарды орындаса 
ғана кәсіби қүзіреті саналады. Жеткен нәтиже емес, белгілі бір жетістікке 
жету үшін тырысуды құзіреттілікке телуге болмайды. Құзіреттілікті 
адамның білімдарлығымен жапсарлатуға болмайды. Өйткені, жұрт 
айтқандай: «... құзіретсіздік оқу орнының шаңырағында шайқалып түр». 
Құзіреттілікті адамдардың белгілі бір мәселені шешу қабілетімен 
шатастыруға болмайды. Бұл мәселені мен шеше аламын, бірақ менің 
қүзырыма жатпайды немесе бүл менің қүзырымда, бірақ, білімдарлығым 
жетпейді т.б. пікірлер айтылды. 
Әрбір қызметкер өз орнындағы қүзіреттілігінің межесін ғана емес, 
дәрежесін де білсе ұтар еді. Кәсіби күзіретгілікгің түрлерін ажыратуы 
міндет болып саналады. Атап айтар болсақ: 
- арнайы құзіретгілік - өзінің кәсіби іс-әрекетін жеткілікті дәрежеде 
меңгеру, өзінің кәсіби қалыптасуын жобалай білу; 
- әлеуметгік күзіреттілік - бірлесе, кәсіби іс-әрекетті атқаруды, 
ынтымақтасуды, сондай-ақ, осы кәсіпке қарасты қатысымды меңгеру, 
өзінің кәсіби еңбегінің нәтижелері үшін әлеуметгік жауапкершілік; 
- жеке түлға кұзіретгілігі - езін көрсете білу мен калыптастыру 
амалдарын, жеке түлғасының кәсіби қарсы түру қүрамдарьга игеру; 
- дара қүзіретгілік - өзінің қабілетгілігін асыру және кәсіп аясында өз 
даралығын қальттастыруға қабілетгілік, кәсіби тұрғыдан қартаюға бой 
бермеу. 
Қазақстан Республикасьгаың «Білім туралы» Заңында білім беру 
тәрбие мен оқытудың үздіксіз үрдісі, ал, оның негізгі мақсаты жоғары 
деңгейдегі адамгершілік, мәдени даму және қоғам мүшелерінің кәсіби 
қүзырлығы деп атап көрсетілген. 
Қүзіреттіліктің аталған түрлері бір адамның бойынан табыла бермеуі 
мүмкін. Адам өз мамандығы аясында ғана жетік болуы, бірақ қарым-
қатынас жасау жөнін білмеуі, өзін дамыту жолындағы міндетті жүзеге 
асыра алмауы мүмкін. Осыған орай, оның мамандық жағынан жоғары 
7.8 

кұзіретпліпн, ал, әлеуметпк және тұлғалық жағынан қүзіретплнспң 
әлсіз, төмен екенін пайымдауға болады. Адамға кәсібінен тысқары жерде 
қажетті қүзіреттіліктің кейбір жалпы түрлері айқындалған. Бүлар кейбір 
өзекті кәсіби маңызды сапалар мен кәсіби мінез-қүлық типтері, көптеген 
кәсіп түрлері айқындалған, мәнін жоғалтпайды. Жоғарыда сипатталған 
қүзіреттіліктің әр түріне кәсіпаралық жалпы компоненттердің мынадай 
түрлерін енгізуге болады: 
- мамандыққа қүзіретгілік - өндіріс процесін жоспарлауға қабілеттілік, 
компьютермен, оргтехникамен жүмыс істей білу, техникалық 
қүжаттамаларды оқу, жеке түлға құзіреттіліктері, өзінің еңбегін 
жоспарлауға, бақылауға және реттеуге қабілеттілік, өз бетімен шешім 
қабылдауға, үйреншікті емес шешім табуға қабілеті, дара күзіреттілік, 
жетістік мотивациясы т.б. 
Түрақты кәсіби мотивация 
Кәсіби айнымалы мотивация 
- өз кәсібіне адалдығын сақгауға 
тырысу; 
мендік тұжырымның 
жағымдылығы, өзіндік 
бағамдылық; 
басқа көше алу қабілеті, 
әмбебаптық; 
- шығармашылық бағдар, жаңа 
үшін ескіден бас тарта білу; 
- саналы түрде рухани баюды 
көздеу, кәсіп арқылы өзін-өзі 
дамьггу, 
- кәсіп арқылы шығармашылықты 
байыту; 
- жағымды эмоциялық күйдің 
басымдыгы; 
- кәсіби еңбектегі даралық; 
- кәсіби еңбекке қанағаттану; 
кәсіби өзіндік сана 
тұтастығындағы өз кәсібінің 
профессиограммасын білу; 
- кәсіптік түрғыдан өзін-өзі тану; 
- мақсатты ойлау мен бөгеттерге 
қарсы тұра білу, әрекет етудің 
түрақтылығы; 
- өзіне-езі жоба жасау; 
- кәсіби жағынан машықтану. 
- кәсіби мінез-құлық себептерінің 
болмауы; 
- консервативті бағдар, жаңалық 
енгізуге қарсылық, 
- ебедейсіздік, өзгеруге деген 
әділетсіздік; 
ойлану әдістерінің 
шығармашылық әдістерден басым 
болуы; 
құзіреттіліктің белгілі бір 
деңгейге жетіп тоқтауы, кәсіби 
тұрғыдан өсудің тоқтауы; 
жағымсыз эмоциялық күйдің 
басым болуы; 
- қанағатганбау мен өзін 
толық бағалы санауы; 
- түтаса келіп түрақтанған 
кәсіби меннің болмауы; 
- кәсіби өсудің кездейсоқ 
әсерге тәуелділігі; 
- кәсіби жағынан машықтану 
үйренудің аздығы, көсіби 
түйықтьшық; 
- кәсіби қызметтің 
мотивациялық қимылдың 
үйлеспеуі. 
29