10
Жасөспірімнің өзіндік «МЕНІ» жоғары болады. Олар ересек адамдарға
еліктегендіктен, солар сықылды қылықтар жасап, оны үлгі тұтады. Кейбір
жағымсыз мінез-құлықты дұрыс деп санайды.
Ересектер жасөспірімнің намысына тимеуі тиіс, олар өте намысшыл
болады, оларға үнемі сенімділік артып, кішкентай сәл ғана жетістіктермен
мадақтап, «Сенің қабілетің бар, сенің қолыңнан келеді, мен саған сенемін» т.б
сөздерді қолданып, психологиялық тұрғыдан дені сау адам етіп шығару керек.
Олар достыққа, жолдастыққа берілген болады. Досының, жолдасының алдында
адал, сатқындықты көтермейді, кешпейді. Егер жасөспірім сенімді жолдас
болып, басқаға дос бола берсе онда мақсатына жеткені. Ал, егерде достарының
алдында күлкіге қалса, оппозицияға ұшырайды, өзінше топ құрып сыныптың,
мұғалімнің берекесін алып, бұзық жолға түседі. Осыдан «қиын оқушы»
туындайды. Егерде олар сыныптан, мектептен өз орнын таппаса, сол орынды
сыртқы ортадан табады. Сыртқы орта оны түсінеді, сыйлайды. Жасөспірім
келеңсіздікке ұшыраса, одан шығу өте қиын болады. Себебі бұзақылық тобынан
шықққан адам сатқын болады. Олар сатқындықты кешірмейді, қатаң жазалайды,
өмірін де қиып жіберуі мүмкін.
Балаға әрқашан назар аудару, түсінуге тырысу, мәселелерін шешуге
көмектесу, өзіндік тәжірибемен бөлісу, ұрысу, жекіру орнына жиі мақтап
мадақтап отыру, кешірімді болу, ал ең бастысы, бала қандай болса, солай
қабылдау, сол қалпында жақсы көру, кемшілігін жасырып, артықшылығын
асырып, оны жақсы көретіндікті сездірту бұл келеңсіз жағдайларды алдын
алатын жолдардың бірі.
Өзіне-өзі қол жұмсау түрлері
Өзіне-өзі қол жұмсаушылықты жасөспірімдер үш түрде жасайды.
Анық - бұл жағдайда өмірге деген қызығушылығы таусылған адам өлімге
өзін ұзақ дайындайды. Шынайы өзіне-өзі қол жұмсаушылыққа қашан да
жабырқау дағдарыстық жағдай немесе өмірден бас кешу жайлы ой, өмір сүрудің
мәні жайлы ойланып, күйзелу және өз өмірін қиюды армандау жатады. Шынайы
өзіне-өзі қол жұмсаушылықты іске асыру ұзақ уақытты талап етеді (бірнеше
күннен айға дейін немесе одан да көп болуы мүмкін).
Жасырын – алдын ала ойластырылмайды, ол кенеттен пайда болады.
Адам өзін өлімге арнайы дайындамайды. Тек саналы түрде тәуекелге бел буу
күтпеген өлімге алып келеді. Ол кенеттен қатты психотраммадан туындайды.
Демонстративті- өлім ниетімен байланысты емес, қайта өз проблемасына
назар аудартудың әдіс-құралы, басқаларды көмекке шақыру. Біреуге бір нәрсе
дәлелдеу үшін өз-өзіне қол жұмсайды. Демонстративті өзіне-өзі қол
жұмсаушылық – даулы жағдайды қолайлы жаққа өзгерту мақсатында өз өмірінің
құндылығын сақтап қалу, өзіне көндіру іс-әрекеті (өзіне деген аяушылық туғызу,
қиыншылықтардан құтылу). Демонстративті өзіне-өзі қол жұмсаушылық кезінде
адамдар өлімге жол бермеу керектігін түсінеді, ересектер арасында 10-нан біреуі
ғана, ал жасөспірімдер 50-ден немесе 100-дің біреуі ғана өз-өзіне қол
жұмсайды.Қыз балаға қарағанда ер жігіттер 2 есе артық өзіне қол жұмсайды,
дегенмен қыздар осы талаптарды жиірек қолданады.
11
Адамдардың өз еркімен өмірін қиюы мәселесін дәрігерлер, психологтар,
психотерапевтер, зерттеушілердің қарастырып келе жатқанына аз уақыт болған
жоқ. Бұл туралы зерттеу жүргізіліп, монографиялар, кітаптар жазылды. Алайда,
одан еш өзгеріс болмады. Керісінше, күн өткен сайын жағдайдың ушығып бара
жатқандығын байқаймыз. Дағдарысты күйге тап болғандар оны тек үйдің ішінде
талқыға салып, сыртқа шығармайды. Сондықтан көп жағдайда мұның себебі
анықталмай қалады. Жасөспірімдер арасындағы өзіне-өзі қол салу мәселесі
бұдан да күрделі. Олар тіпті жақындарына да өзін қинап жүрген мәселе туралы
айтпайды, оны жасырып-жабуға тырысады. Мәселені ашып көрсетуден гөрі,
үндемей қалуды жеңіл көреді. Тіпті өз-өзін өлімге қиған жағдайда да оның
себебін жазып та қалдырмайды.
Балалардың психикасы өте нәзік, жаралы болып келетіндіктен кішкентай
нәрсенің өзін ауқымды мәселе ретінде қабылдайды. Сондықтан оларға қашанда
ата-ананың түсіністігі мен арнайы маманның көмегі қажет. Осы бағытта мектеп
мұғалімдері мен психологтары баланың мінез-құлқындағы өзгерістерді бақылап,
аңғара отырып, олармен жұмысты жандардыра түсуі тиіс.
Балалардың бақытсыздығына, олардың өз-өзіне қол салу әрекеттеріне
баруына көп жағдайда отбасындағы жайсыздық пен мектепте түсінбеушіліктің
орын алуы себеп болады. Балаларға жай ғана киімін, тамағын тауып беру аз,
олар үнемі ата-ананың жылуын сезініп, жақсы көретінін біліп өсуі тиіс. Ал әке-
шеше өз дәрежесінде көңіл бөлмейтін бала ешкімге керексіздігін түсініп,
психологиялық стреске тап болады. Әсіресе, 13-17 жас аралығындағы
жасөспірімдер өте әсершіл, кез-келген нәрсені жүрегіне тез қабылдағыш келеді.
Түсіністік болмаған жағдайда осы жас аралығындаѓы балалар түрлі жағдайларға
ұрынып жатады. Олардың сабаққа құлқы болмай, өзге оқушылармен де қарым-
қатынасы нашарлап кетеді. Өзін ұстауы мен мінез-құлқында өзгерістердің орын
алуы мұғалімді де, ата-ананы да алаңдатуы тиіс. Осы өзгерістерге бей-жай
қарамай, психологтың көмегіне жүгіну арқылы көптеген мәселенің алдын-алуға
болады. Балалар мен олардың отбасына деген арнайы (психологиялық кеңес
беру, көмек көрсету, тіпті кей жағдайларда тек қана көңіл бөлуді қамтитын) іс-
шаралардың ұйымдыстырылуы қажет.
Қазақ халқында өз-өзіне қол салу болған емес. Бұл заман өзгерісімен
туындап отырған жағдай. Бүгінде қарасаңыз, толық емес, сәтсіз отбасылар көп.
Осының бәрі өмірді әлі толық танып білмеген, ондағы қиындықтармен күресе
алмайтын бала үшін ауыр соққы. Әке-шеше ажырасты да кетті, ал баланың жайы
қалай болады? Ол бұны қалай қабылдайды, осыған ой жіберіп жатыр ма? Жоқ,
әрине. Осыдан келіп, баланың асыла салуы немесе жаман жолға түсуі сынды
оқиғалар орын алады.
Мектепте қарасаңыз, кейбір оқушылардың қолында қымбат ұялы телефон.
Соны көрген басқа оқушылар да «менде неге ондай жоқ» деп күйінеді, әке-
шешесіне ренжиді. Осы кішкентай заттың өзінен үлкен мәселе туындайды. Осы
сияқты мектепте әртрлі жайлар орын алуы мүмкін. Бала осы жағдайдан қалай
шығады, кімнен көмек күтуі керек деген сұраққа келсек, бірінші кезекте мектеп
психологына жүгінуі тиіс. Оқушылар мұны тиімді әдіс деп таппайды. Сондықтан
«Сенім телефондарының» жұмысын жандандырып, жолға қоюымыз қажет. Ол
бүгінгідей емес, қолжетімді жағдайда болуы керек. Бала кез-келген уақытта, өзін
