БАҒАН - БЭР ЗАҢЫ
130
131
Б
86
∑
Мысалы, байланыс энергиясы атом ядросы үшін ядродағы нуклондардың күшті
өзараәсерлесуімен анықталады және Эйнштейннің қатынасы бойынша масса
ақауына пропорционал болады: ∆m:Δ
ࣟ
=Δmс
2
. Едәуір тұрақты ядролардың байла-
ныс энергиясы жуық шамамен 8·10
6
эВ/нуклонға тең (меншікті байланыс энергия-
сы). Осы энергия жеңіл ядролардың едәуір ауыр ядроларға бірігуі ( термоядролық
реакция), сонымен қатар меншікті байланыс энергиясының кемуінің салда-
рынан ауыр ядролардың өздігінен ыдырауы кезінде бөлінуі мүмкін. Атомдағы
немесе молекуладағы электрондардың байланыс энергиясы электрмагниттік
өзараәсерлесумен анықталады және әрбір электрон үшін иондалу потенциялына
пропорционал болады: мысалы, бұл шама сутек (Н) атомы үшін негізгі күйде 13,6
эВ-қа тең. Молекулалардағы және кристалдағы атомдардың байланыс энергиясы
осы өзараәсерлесуден пайда болады. Гравитациялық өзараәсерлеуден пайда бола-
тын байланыс энергиясы, әдетте өте аз және тек кейбір ғарыштық нысандар үшін
ғана маңызды болады.
БАЙЫТЫЛҒАН УРАНДЫ РЕАКТОР – ядролық отын ретінде
253
U изото-
пымен байытылған табиғи уранды пайдаланатын ядролық реактор. Мұны
баяу
нейтронды реактор деп те атайды.
БАЛҚУ – заттардың кристалдық (қатты) күйден сұйық күйге ауысуы. Осы ауысу
кезінде жылу жұтылады (І текті фазалық ауысу). Таза заттардың балқуының басты
сипаттамасы балқу температурасы (Т
балқу
). Балқу температурасы сыртқы қысымға
(р) тәуелді; таза заттардың күй диаграммасында бұл тәуелділік қатты және сұйық
фазалардың балқу қисық сызығымен
(АD немесе АD′) бейнеленген (1-сыз-
баны қараңыз). Қорытпалар мен қатты
ерітінділердің балқу температурасының
белгілі бір аралығында (бұған тұрақты
балқу температурасы болатын қорытө
па –
эвтектика жатпайды) ғана балқиды.
Қорытпалардың құрамдарының берілген
қысымдағы балқу температурасының ба-
сталуы мен аяқталуының тәуелділік күй
диаграммасында арнайы сызықтармен
бейнеленген [ликвидус (L) және солидус
(S) сызықтары] (2-сызба).
Балқу кезінде заттардың физикалық
қасиеттері өзгеріске ұшырайды: эн-
1-сызба. Таза заттың күй диаграммасы
(р – қысым, Т – температура). АD және
АD’ – балқу сызықтары, АD’ – сызығымен
аномальды өзгерісі болатын заттар балқиды.
А – үштік нүкте; В – кризистік нүкте
Б
86
∑
БАҒАН - БЭР ЗАҢЫ
132
133
тропиясы артқанда, кристалдық тор
құрылымының реттілігі бұзылады;
жылу сыйымдылығы артады; электрлік
кедергі және жартылайөткізгіштер
өзгереді. Балқу кезінде жылжу кедергісі
нөлге дейін кемиді, дыбыстың таралу
жылдамдығы төмендейді, т.б.
Балқу молекулалық-кинетикалық
түсініктерге сәйкес былай жүзеге асады.
Кристалдық денеге жылу берілгенде
оның атомдарының тербеліс энергия-
сы (тербелістер амплитудасы) артады,
осының себебіен дененің температура-
сы көтеріледі де, кристалдарда әртүрлі
кемтіктердің [кристалдық торлардың
толтырылмаған түйіндері (тораптары)
–
вакансиялар] пайда болуына ықпал етеді. Ақаулардың біртіндеп артуы және
олардың бірігуі балқу алдындағы кезеңді сипаттайды. Балқу температурасына
(Т
балқу
) жеткен кезде кристалдардағы ақаулардың кризистік шоғырлануы пайда
болып балқу басталады – кристалдық торлар оңай қозғалатын субмикроскоптық
аймақтарға ажырайды. Балқу кезінде берілетін жылу денені қыздыруға
жұмсалмайды, тек атомаралық байланыстарды үзуге және де кристалдардағы алыс
реттілікті жою үшін ғана жұмсалады.
Табиғатта балқу үрдісінің (Жер бетіндегі қар мен мұздықтың еруі, Жер
қойнауындағы минералдардың еруі), ғылым мен техникада (таза металдар мен
қорытпалар өндіруде, т.б.) маңызы зор.
с.а.с. Металлургтер руданы балқытып металл бөліп алады. Қыздыру кезінде
металдан кристалдық торлары бүлініп, яғни балқып ағатын болады.
БАЛҚУ ЖЫЛУЫ – затқа изобарлық-изотермиялық тепе-теңдік үрдісте оны
қатты (кристалдық) күйден сұйық күйге (заттың кристалдануы кезінде бөлініп
шығатын жылу мөлшеріндей) ауыстыру үшін берілетін жылу мөлшері. Балқу
жылуы –
фазалық ауысу жылуының дербес жағдайы. Балқу жылуы меншікті
(Дж/кг, ккал/кг бірліктерімен өлшенеді) және мольдік (молярлық) балқу жылуына
ажыратылады (соңғысы Дж/моль бірлігімен өлшенеді). Кестеде кейбір заттардың
меншікті балқу жылуының (L
балқу
) қалыпты атмосфералық қысымдағы (760 мм
сынап бағанындағы немесе 101,325 Па бірлігіндегі) мәндері сипатталған:
2-сызба. Жүйе күйінің диаграммасы (Сu –
Ni). Сұйық ерітінді ликвидус (L) сызығынан
жоғарыда – тұрақты, солидус (S) сызығынан
төменде – қатты; L және S сызықтарының
аралығында қатты және сұйық фазалар
аймағы шектелген.
БАҒАН - БЭР ЗАҢЫ
132
133
Б
86
∑
Зат
Т
балқу
°С
L
балқу
,
ккал/кг
L
балқу
,
кДж/кг
Сутек Н
2
–259,1
13,89
58,2
Оттек О
2
–218,7
3,3
13,8
Азот N
2
–210
6,15
25,7
Сынап Hg
–38,86
2,82
11,9
Мұз H
2
O
0
79,72
334
Натрий Na
97,8
24,4
102
Қорғасын Pb
327
5,9
24,7
Мырыш Zn
419,5
24,4
102
Алюминий Al
660,4
94,5
385
Күміс Ag
961,9
25,0
105
Алтын Au
1064,49
15,3
64
Мыс Cu
1084,5
49,0
205
Темір Fe
1539
63,7
266
Хром Cr
1890
62,1
264
Метан CH
4
–182,5
13,96
58,8
Ацетон С
3
Н
3
О
–95,35
23,42
97,9
БАЛЛ (французша «балле – доп, шар») – кез келген құбылыстың
қарқындылығының немесе дәрежесінің мөлшерін немесе сәйкес балдық меже бой-
ынша (мысалы, жер сілкінісінің 12 балдық межесі, материалдардың қаттылығының
әртүрлі межелері) бағалауға арналған шартты бірлік.
БАР (грекше «барус – ауырлық»), бар – 1) қысымның жүйеден тыс бірлігі;
1бар=10
5
Па=10
6
дин/см
2
=0,986923атм; 1мбар=10
3
дин/см
2
=986923·10
–3
атм=0,75
мм сынап бағаны. 2) СГС бірліктер жүйесіндегі қысымның бірлігі. 1Бар =
1дин/см
2
. Қазіргі кезде қолданыстан шығып қалған. Бұрын Бар көбінесе метеоро-
логияда қолданылған-ды.
БАРИОНДАР (грекше «барус – ауыр») – спині бүтіннің жартысына тең,
массасы протонның массасынан кем емес «ауыр» қарапайым бөлшектер тобы.
Бариондарға
протон және нейтрон, гиперондар, резонанстардың бір бөлігі және
«әдемі» бөлшектер, т.б. жатады. «Барион» деп аталуына осы топтағы қарапайым
бөлшектердің арасындағы ең жеңілі – протонның электроннан 1836 есе ауыр бо-
луы себеп болған.
Протон ғана – бариондар арасындағы жалғыз ғана тұрақты
бөлшек; өзгелерінің барлығы – тұрақсыз бөлшектер, біртіндеп ыдырау арқылы
протондар мен жеңіл бөлшектерге айналып кетеді. (Нейтрон бос күйінде – тұрақсыз
бөлшек, бірақ тұрақты атом ядросының ішінде байланысқан күйінде тұрақты бо-
лады). Бариондар белгілі іргелі өзараәсерлесудің барлығына қатысады. Бариондық
сан мен антибариондық сан арасындағы айырым өзгермейді.
БАРИОНДЫҚ ЗАРЯД, барион саны, В – қарапайым бөлшектердің ішкі
сипаттамаларының бірі – бариондар үшін нөлге тең емес, ал өзге бөлшектер үшін
нөлге тең. Бариондардың бариондық заряды 1-ге тең, ал антибариондар үшін –
Достарыңызбен бөлісу: | 
