А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
120
121
Жердің сфералылығының ауытқуына байланысты ауырлық күштің мәні біршама
кемиді; ауырлық күші экваторда полюстегі ауырлық күштен жуық шамамен 0,5%
кем болады. φ және λ бұрыштарының арасындағы айырымы да кем (ең үлкені жуық
шамамен λ=45° болған кезде 11′). Бөлшектер ауырлық күш әсерінен
ауырлық
күштің үдеуі деп аталатын
g=
P/
m үдеу алатын болады, бұл үдеу ауырлық күші
тәрізді ендік бойынша өзгереді.
Дене салмағының сан мәні ауырлық күшке тең.
Ауырлық күш Жер бетінде болатын барлық табиғи және техникалық құбылыстар
мен үрдістерге айтарлықтай әсерін тигізеді.
АУЫРЛЫҚ ОРТАСЫ – дененің кеңістіктегі кез келген қалпында оның
бөлшектеріне әсер ететін бүкіл ауырлық күштердің тең әсерлі күштері өтетін,
қатты денемен өзгерместей болып байланысқан геометриялық нүкте; бұл нүкте
берілген дененің бірде-бір нүктесімен үйлеспеуі мүмкін (мысалы, сақинада). Егер
еркін дене әр жерінен жіпке салбыратылып ілінетін болса, жіптердің салбыраған
бағыттарының іздері ауырлық ортасында өзара қилысатын болады. Бір текті
ауырлық өрістегі қатты денелердің
ауырлық ортасы оның масса ортасының
қалпымен үйлестін болады. Симметрия ортасы болатын біртекті дененің (тік
төртбұрышты немесе дөңгелек пластинаның, шардың, цилиндрдің т.б.) ауырлық
ортасы әлгі симметрия ортасында жатады. Егер дененің ауырлық ортасы орнықты
жағдайда дененің жоғары (үстіңгі) жағында орналасса, онда тепе-теңдік жағдай
орнықсыз, ал төменгі жағында болса – орнықты жағдайда болады.
АУЫР СУ – сутек және (немесе) оттек атомдары едәуір ауыр изотоптарымен
алмастырылған су изотопының бір түрі; көбірек таралғандары D
2
О (D – дейте-
рий). Тығыздығы 10,104 г/см
3
(25°С), қатаю температурасы 3,813°С, қайнау тем-
пературасы 101,43°С. Табиғи судағы қатынасы Н
2
О:D
2
О жуық шамамен 6800:1.
Адамның денсаулығына қауіпті.
Ауыр суда – өсімдік тұқымы өспейді, өсімдік
қурап қалады. Ауыр су ядролық реакторларда нейтрондарды баяулатқыш және
жылу тасығыш, изотоптық индикатор ретінде пайдаланылады.
АУЫСУ – бір күйден өзге күйге немесе бір жағдайдан өзге жағдайға өту не-
месе көшу.
Виртуалды ауысу –
виртуал бөлшектердің тууына немесе жойылуына байла-
нысты микробөлшектер жүйелерінің бір күйден өзге күйге көшуі.
Ерікті ауысу – кванттық жүйенің едәуір жоғары деңгейден едәуір төменгі
деңгейге өздігінен өтуі.
Еріксіз ауысу – сыртқы сәуле әсерінен кванттық жүйенің едәуір жоғары
деңгейден едәуір төменгі деңгейге көшуі.
Индукциялық ауысу – е р і к с і з а у ы с у болып табылады.
А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
122
123
Кванттық ауысу – кванттық жүйенің өздігінен немесе сыртқы әсерлердің
салдарынан жүзеге асатын секірісті көшуі.
Лазерлік ауысу – лазерлік сәулелер шығару (тудыру) үшін пайдаланылатын
атомның немесе молекуланың энергия деңгейлерінің арасындағы көшуі.
Өздігінен ауысу – е р і к с і з а у ы с у болып табылады.
Фазалық бірінші текті ауысу – ішкі энергия мен тығыздықтың секірісті
өзгерістерімен қабаттасып өтетін фазалық көшу.
Фазалық екінші текті ауысу – ішкі энергияның немесе тығыздықтың секірісті
өзгерісі болмайтын кездегі фазалық көшуі.
Электрондық кемтіктік ауысу – кемтіктік өткізгіштіктен электрондық
өткізгіштікке көшу жүзеге асырылатын монокристалдық жартылайөткізгіштің
аймағы.
р=n – ауысуы – электрондық-кемтіктік ауысу.
АШЫҚ ЖҮЙЕЛЕР – қоршаған ортамен зат, сондай-ақ энергия және импульс
алмасатын термодинамикалық жүйе. Химиялық үздіксіз реакция (сырттан химия-
лық реакцияға түсуші зат әкелінеді, ал реакция өнімдері әкетіледі) өтетін химиялық
жүйе ашық жүйелерге жатады. Биологиялық жүйелерді, тірі организмдерді де
ашық химиялық жүйе ретінде қарастыруға болады. Тірі организмге осылайша
қарау тәсілі олардың дамуы мен тіршілік етуін термодинамикалық тепе-теңсіздік
үрдістерінің, физикалық және химиялық кинетика заңдары негізінде қарасты-
руға мүмкіншілік жасайды.
Ашық жүйелердің қасиеттері термодинамикалық тепе-теңдік күймен жуықтап
сипатталады. Егер ашық жүйелер термодинамикалық тепе-теңдіктен сәл ғана
ауытқыған болса, онда бұл күйді өзінің параметрлерімен (температурамен,
химиялық потенциалмен) сипаттауға (бірақ бүкіл жүйе үшін тұрақты мәндермен
емес, координаттар мен уақытқа тәуелділікпен) болады. Осындай ашық жүйелердің
реттелмегендік дәрежесі тепе-теңдік күйлердегідей энтропиямен сипатталады.
Термодинамикалық параметрлердің тепе-теңдік мәндерден ауытқулары
(
термодинамикалық күштер) жүйеде энергия мен заттың ағынын тудырады.
АШЫҚ РЕЗОНАТОР – толқын ұзындығы (λ) айналардың өлшемдерінен және
олардың арақашықтығынан әлденеше есе кіші болатын әлсіз электрмагниттік
тербелістердің демеп (ұстап) тұра алатын айналар жиынтығынан құрылған
тербелмелі жүйе. Бұл резонаторды алғаш рет екі жазық параллел айна түрінде
жасауды 1958 ж. орыс физигі Александр
Прохоров (1916 – 2002) және сол ж. аме-
рикан физиктері Роберт
Дикке (1916 – ?), Артур
Шавлов (1921 – ?) және Чарльз
Таунс (1915 – ?) ұсынған. Өлшемдері бірдей тұйық көлемдік резонаторлармен
