А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
78
79
Фотонның және бейтарап π-мезонның антибөлшектері болмайтындықтан, бұ-
лар
өздерінің
антибөлшектерімен пара-пар деп есептеледі.
Антибөлшектер ашылған соң әрі олардың болатыны ғылыми тәжірибелер
жүзінде расталғаннан кейін бізді қоршаған ортада ядролары антибөлшектерден
құралған
антиатомдардың да болуы мүмкін деген пайымдау жасау орынды бол-
мақ. Әлгі атомдардың қабықшаларында
электрондар емес
позитрондар құрай-
тын болмақ. Осы жағдайда принципті түрде ештеңе өзгермек емес. Кәдімгі
сутекі атомының орнына
антисутекі атомы болмақ. Осы
антиатомдардан құрал-
ған заттар а н т и з а т т а р болмақ. Табиғатта болатын симметриялық қасиет-
терге негіздей отырып қоршаған ортамыздың тең жартысы, яғни Ғаламдағы
барлық атомдардың тең жартысы
антизат болады деп болжауымыз орынды.
Бірақ, егер де Жерде немесе біздің Галактикамызда антизаттар болса, онда олар
ұзақ мерзім «өмір сүре» алмас еді, себебі олар әп-сәтте кәдімгі заттармен анниги-
ляцияланып энергия бөлу нәтижесінде [(бұл энергия сутегі бомбасы қопарылғанда
бөлінетін энергиядан 40 еседей мол болмақ)] «жойылып» кетер еді. Көптеген
қарапайым бөлшектердің антибөлшектерін шығарып алу тәжірибелері негізінде
ғалымдар нақты атом ядроларынан антизат құрастыру жөнінде әрекеттеніп,
ғылыми тәжірибелер жүргізген. 1965 ж. АҚШ-тың Колумбия университетінде
тәжірибе жүзінде алғаш рет
антидейтрон – антипротон мен антинейтронның
бір-бірімен байланысқан күйі шығарылған. Ол ауыр су атомының ядросына
сәйкес болған. Осы ғылыми тәжірибеде 30 миллиард эВ энергиялы протондар
ағынымен берилий атомдары атқыланған, соның нәтижесінде жаңадан пайда
болған бөлшектердің арасында дейтрон массасына тең теріс зарядты бөлшектер
де кездескен.
1971 ж. Кеңес Одағының физиктері Серпухов синхрофазотронында екі
антипротоннан және бір антинейтроннан құралған
антигелий 3-тің ядросын
шығарған. Осылайша Жер жағдайында кездесетін химиялық элементтердің қа-
рама-қарсы атомдарын шығарып алу мүмкін болған. Әзірше бөлшектер үдет-
кіштерінің ядроға көптеген нуклондарды біріктіруге энергиялары жетіспейтін
секілді.
Антиэлементтер ядролары өте қысқа мерзімде ғана «өмір сүретіндігін» ескере-
тін болсақ, олар әдеттегі элементтер ядроларымен соқтығысып, аннигиляцияла-
нып, гамма-сәулелерге айналады. Сол себепті антиядро алу жеткіліксіз, оны әлгі
қысқа мерзім ішінде тіркеп үлгеру қажет. Көз жетерлік ғаламның бір түкпірінде
антизаттардың бар немесе жоқ екені бізге беймәлім, бірақ та бұл теория жүзінде
мүмкін болатын құбылыс.
А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
80
81
АНТИДҮНИЕ – Ғаламның қиялданған антизаттардан құралған жеке
жұлдыздар немесе галактикалар түріндегі бір бөлігі. Антизат пен антидүние
туралы алғашқы болжамды 1933 ж. ағылшын физигі Поль
Дирак (1902 – 1984)
ұсынған. Бұл болжам әлі расталмады немесе жоққа шығарылмады. Теориялық
есептеулер мен астрофизикалық бақылаулар да бұл жайтты растап та немесе
дәйексіз деп дәлелдей де алмады. Физикалық заңдар антизат пен кәдімгі затқа
бірдей қолданылатын болғандықтан, жұлдыз бен антижұлдыздың немесе галактика
мен антигалактиканың ғалам кеңестігіне шығаратын электрмагниттік сәулелерін
оптикалық немесе радиоастрономиялық тәсілдермен ажыратуға болмайды.
Теориялық болжамдар бойынша жұлдыздар нейтриноны, ал антижұлдыздар анти-
нейтриноны шығармақ. Бірақ қазіргі ең кемелдендірілген аспаптардың өзі де бұл
бөлшектерді бір-бірінен ажырата алмайды. Сондықтан әзірше антидүние туралы
қалыптасқан ғылыми ұстаным орныққан жоқ.
АНТИКВАРКТЕР – мезондар мен антибариондарды құрайтын кварктерге
қатысты антибөлшек. Адрондардың құрама моделдеріне сәйкес мезондар анти-
кварктер мен кварктердің байланысқан, ол антибариондар – үш кварктің
байланысқан күйлері болып табылады. Антикварктердің спині ½-ге, бариондық
заряды ⅓-ге тең. Антикварктердің электр заряды сәйкес кварктердің зарядтарына
қарама-қарсы.
АНТИНЕЙТРИНО
(ݒ, ݒҧ)
– нейтриноға қатысты
антибөлшек болып табыла-
тын бейтарап қарапайым бөлшек. Антинейтриноның спині ½-ге тең. Нейтрино-
ның екі түріне сәйкес, антинейтриноның да электрондық (реакцияларға электрон-
мен немесе позитронмен бірге қатысады) және мюондық (реакцияларға мюондар-
мен бірге қатысады) таондық түрлері бар.
АНТИНЕЙТРОН
(ñ,݊ഥ)
– нейтронға қатысты
антибөлшек. Нейтрон тәрізді
антинейтрон да электрлік қасиеті жағынан бейтарап бөлшек. Антинейтронның
массасы нейтрон массасына тең. Олардың магниттік моменттерінің абсолюттік
шамалары бірдей, бірақ таңбалары қарама-қарсы болады. Антинейтрон алғаш рет
1956 ж. американ физиктері Б.
Корктың, Г.Ламбертсонның, Орест Пиччионидің
(1915 – ?) және В.
Венцельдің антипротондар шоғын шашыратуға арналған
тәжірибелерінде ашылған. Нысана ядросымен соқтығысқанда, антипротон ядро
құрамындағы протонның біреуіне өзінің теріс зарядын бере алады (немесе оның
оң зарядын алады). Осы үрдіс (процесс) кезінде қос бөлшек –
нейтрон және анти-
нейтрон пайда болады. Басқа ядро құрамындағы нейтронмен немесе протонмен
соқтығысу кезінде аннигиляциялауы антинейтриноның пайда болуының куәсі
болып табылады. Антинейтрон фотоэмульсия, Вильсон камерасы тәрізді тіркеуші
