Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
282
283
ондағы жылдамдықтың (
V)
таңбасы өзгереді. Жарық не-
месе механикалық толқын
(мысалы, дыбыс) көздерінің
қозғалысы бұлардан таралған
толқынның тербеліс жиілігін
өзгертеді. Толқын көзі мен
бақылаушы аралығы жақын-
дағанда, қабылданатын тербе-
лістің жиілігі артады, ал олар
бір-бірінен қашықтағанда әлгі
тербеліс жиілігі кемиді. Мы-
салы, жақындап келе жатқан
паровоз ысқырығының тоны
(жиілігі) артады, ал бақылаушыдан қашықтап кетіп бара жатқан паравоздың
ысқырығының тоны (жиілігі) төмен болады.
Осы эффектіні 1842 жылы австрия физигі әрі астроном Христиан
Доплер
(1803–1853) акустикалық және оптикалық құбылыстар үшін теория жүзінде
ашқан. Доплер эффектісі 1845 жылы тәжірибе жүзінде расталған. 1848 жылы
француз физигі Арман
Физо (1819 – 1896)
«доплерлік ығысу» деген ұғымды
ғылыми тілге енгізген. 1867 жылы бұл ығысудың жұлдыздар мен тұмандықтарда
кездесетіндігі анықталған. Доплер эффектісі сәуле көздерінің немесе нысандардың
(объектілердің) шашырататын толқындарының қозғалыс жылдамдықтарын
өлшеуге мүмкіндік береді. Бұл эффект астрофизикада жұлдыздардың қозғалыс
жылдамдықтарын анықтау үшін қолданылуда. Бұл эффект спектрскопияда атомдар
мен иондар сәулелерінің спектрлік сызықтарының таралуы негізінде әлгілердің
температурасын өлшеу тәсілдерін жасауға жол ашқан.
ДӨҢГЕЛЕК ҮРДІС, дөңгелек процесс (ц и к л) – жүйенің бірқатар өзгеріс-
терге ұшырап, қайтадан бастапқы күйіне оралуы кезіндегі термодинамикалық
үрдіс. Дөңгелек үрдіс нәтижесінде жүйе күйінің термодинамикалық параметрлері
мен сипаттық функциясы (ішкі энергиясы U, энтальпиясы, изохоралық және
изобаралық термодинамикалық потенциалдары, энтропиясы, т.б.) қайтадан
бастапқы мәндерін қабылдайды және сондықтан дөңгелек үрдіс кезінде олардың
өзгерістері нөлге тең болады (∆U=0 т.б.). Термодинамиканың б і р і н ш і б а с-
т а м а с ы н а н (энергияның сақталу заңынан), дөңгелек үрдісте жүйе үстінен
істелген жұмыс (А) дөңгелек үрдістің әрбір учаскесінде қабылданған немесе
Жарық шығаратын
дененің спектрін зерт-
теу ол дененің жақын-
дап келе жатқанын
немесе алыстап кетіп
бара жатқанын анық-
тауға мүмкіндік бере-
ді. Егер дене жақындап
келе жатса, онда ба-
қыланып отырған жа-
рықтың толқын ұзын-
дығы едәуір қысқа бо-
лып, дене тым көгіл-
дір түсті болып кө-
рінбек. Егер де дене алыстап кетіп бара жатса, онда
жарықтың толқын ұзындығы артып, дене тым қызыл
түсті болып көрінбек. Осы құбылыс Доплер эффектісі
деп аталған. Доплер эффектісі кез келген өздігінен
жарық шығаратын дененің спектрінде орын алады.
Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
284
285
берілген жылу мөлшерлерінің (
Q) алгебралық қосындысына тең: ∆
U = Q – A =
0, A = Q.
Тура дөңгелек үрдіс деп аталған үрдістің нәтижесінде жылу жұмысқа
айналады, ал
кері дөңгелек үрдісте жұмыс онша қызбаған денеден едәуір қызған
денеге жылу ауыстыруға шығындалады. Тізбектеліп өтетін жүйе күйлері тепе-тең
күйге жақын болатын тепе-теңдік (дәлірек айтқанда
квазитепе-теңдік) дөңгелек
үрдіске және ең болмағанда учаскелерінің бірі тепе-тең емес үрдіс болатын тепе-
тең емес дөңгелек үрдіске ажыратылған. Тепе-тең дөңгелек үрдістің пайдалы әсер
коэффициенті үлкен болады (мысалы, Карно циклі).
Әртүрлі тепе-тең дөңгелек үрдістерге жүргізілген есептеулер термодинамикалық
алғашқы зерттеулер әдісі болды. Соның негізінде
идеал жылу машинасының
жұмыстық циклі (Карно циклі) талданған, термодинамиканың е к і н ш і б а с-
т а м а с ы н ы ң математикалық өрнегі анықталған, термодинамикалық
температуралық меже белгіленген, көптеген маңызды термодинамикалық
қатынастар айғақталған (Клапейрон – Клаузиус теңдеуі, т.б.). Дөңгелек үрдіс тех-
никада
іштен жану қозғалтқыштарының, әртүрлі жылулық және тоңазытқыш
қондырғыларының жұмыстық циклдері ретінде қолданылады.
ДРОССЕЛЬ (немісше – қысқарту, өшіру), э л е к т р л і к – электр тізбегіне
тізбектегі токтың айнымалы құраушысын жою (басу) үшін, сондай-ақ әртүрлі
жиілікті сигналдарды ажырату немесе шектеу үшін жүктемемен бірге тізбектеліп
қосылатын индуктивтік катушка. Дроссель көбінесе электрлік сүзгілерде
қолданылады.
ДРОССЕЛЬДЕУ (немісше – қылқындыру) – газдың немесе сұйықтың жер-
гілікті гидродинамикалық кедергі арқылы өтуі кезінде олардың қысымын төмен-
дету (саңылауды, вентильді, кранды, кеуекті аралық қабатты кішірейту). Дрос-
сельдеу кезінде бір мезгілде температура өзгереді, бұл жайт
газдарды сұйылту
кезінде пайдаланылады. Дроссельдеу сонымен қатар сұйықтардың және газдар-
дың шығындарын өлшеу және реттеу үшін де қолданылады.
ДЫБЫС – кең мағынада, газ тәрізді, сұйық немесе қатты орталарда серпімді
толқындар түрінде таралатын серпімді орта бөлшектерінің тербелмелі қозғалысы.
Тар мағынада адам және жануардың есту мүшесі арқылы субъективті түрде
қабылданатын құбылыс. Адам 16 Гц-тен 20000 Гц-ке дейінгі жиіліктегі ды-
быстарды ғана ести алады. Дыбыс жөніндегі физикалық ұғым адам құлағына
естілетін, естілмейтін дыбыстардың барлығын қамтиды. Жиілігі 16 Гц-тен төмен
болатын дыбыс инфрадыбыс деп, 20000 Гц-тен жоғары болатын дыбыс ультра-
дыбыс деп аталады. 10
9
Гц-тен 10
12
– 10
13
Гц-ке дейінгі ең жоғарғы жиіліктегі
серпімді толқындар гипердыбысқа жатады. Іс жүзінде инфрадыбыс жиіліктерінің
