104
2. Ә. Бөкейханұлының өмірі мен қызметі.
3. А. Байтұрсынұлы.
4. М. Дулатұлы.
Жаңа материалды оқып-үйрену мұғалімнің түсіндірмелі әңгімесіне,
оқушылардың оқулық мәтінін іріктеп оқуға, «Алаш қозғалысы» бейне-
фильмінен үзіндіге және картамен жұмыс жасауға ұштастырылады.
Қосымша материал:
«Әлихан Бөкейханұлы (1866–1937) – көрнекті қоғам және мемлекет
қайраткері, ғалым, қазақтың тұңғыш саяси партиясын ұйымдастырушы
және Алашорда үкіметінің төрағасы.
Ә. Бөкейханұлы және қазақ зиялылары халықтың сана-сезімін
ояту мақсатындағы саяси ұстанымдары мен жұмыстары үшін тұтқынға
алынып, Семей қаласында түрмеге қамалды, кейінірек Самар қаласына жер
аударылады.
Әлихан Бөкейханұлы 1916 жылы жер аудару мерзімі аяқталған соң,
Самарадан Орынбор қаласына келді. Онда ол қоғамдық және саяси өмірге
белсене қатысады. Оның «Дала уәлаяты» газеті, «Айқап» журналы және
«Қазақ» газетіне 200-ге жуық мақалалары мен аудармалары жарияланды.
Ә. Бөкейханұлы қазақ тарихында тұңғыш саяси ұйым – Алаш партиясын
ұйымдастырушы көсемі болды. Қазақ Автономиялық Республикасының
тұңғыш төрағасы болып сайланды.
1926–1927 жылдары Ә. Бөкейханұлы ескі достары – академик А. Ферс-
ман, профессорлар С. Швецов, В. Бонч-Бруевич, Л. Чермактардың көмегімен
Ресей Ғылым академиясына қызметке шақырылып, ғылыми жұмыспен
айналысады.
Көп ұзамай большевиктер Қазақ автономиясының жұмысын тоқтатып,
басшыларын қуғынға ұшыратты. Ә. Бөкейханұлы Мәскеуге жер аудары-
лып, он жыл үй қамауында болды. 1927 жылдың 1 қазанынан бастап ол
Мәскеуде ОГПУ органдарының бақылауында болады. Ендігі жерде Мәскеу-
де одан әрі қызмет ету мүмкін болмағандықтан, Қазақстанға қайта орала-
ды. 1928 жылы Ә. Бөкейханұлы Алматыда ҚазМУ-де студент жастарға сабақ
береді. Ол 1929 жылы 2 маусымда 43 Алаш қозғалысы қайраткерлерімен
бірге Алматыда тұтқынға алынады. Содан кейін жылдың аяғына қарай оған
«1921 жылы Орынборда контрреволюциялық ұйым құрды, ортаазиялық
пантүрікшіл ұйымның басшысы Валидовпен байланыста болды, 1927 жы-
лы қазақ даласында қарулы көтеріліс даярлау әрекетіне қатысты» деген
кінә тағылып, РСФСР Қылмыстық кодексінің 58-бабының 2,4 және 11-тар-
мақтары бойынша ату жазасына кесіледі.
Дегенмен, қазақ ұлты зиялыларының көсемі Ә. Бөкейханұлы сияқты
ірі тұлғаны өлтіруден қорқып, өлім жазасы абақтыда өтеуіне ауыстырылды.
105
Одан зиялы қауымның наразылық білдіруіне байланысты түрмеден боса-
тылды. Ә. Бөкейханұлы 1937 жылдың тамызында қайтадан тұтқындалып,
Бутырка абақтысына жөнелтіледі, тергеуге түседі, осы жылы қайтыс
болды.
Бүкіл ғұмырын қазақ халқының еркіндігі мен бостандығы мақсатына
жұмсаған Ә. Бөкейханұлының өмірі мен қызметі жас ұрпаққа үлгі. Ол
Ресейдің бірінші мемлекеттік Думасының, Мұсылман халықтары съезінің
депутаты. Думаның мұсылмандар фракциясының мүшесі.
«Алаштың Әлиханы» атанған, азаттығымыздың басында тұрған,
халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған ірі тұлға.
ахмет Байтұрсынұлы (1873–1937) – аса ірі әдебиет зерттеушісі, ғұлама
түрколог, қазіргі қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, дарынды ақын әрі
аудармашы, публицист, қоғам және мемлекет қайраткері.
Ғұлама ұстаз халыққа білім беру ісін қолға алып, жетілдіруді алдына
мақсат етіп қойды. Ахмет Байтұрсынұлы араб алфавиті негізінде 29 әріптен
тұратын қазақ алфавитін жасап, тезірек хат танудың төте жолын салды.
Ғалым «төте оқу» қазақ балаларына жеңіл болатынын дәлелдеді. Сөйтіп,
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ халқының ұлттық жазуын (араб емлесін)
қалыптастырды. «Тілашар», «Тіл құралы» атты кітаптарында грамматиканың
негізін жасады.
Ахмет Байтұрсынұлын «Қазақтың Чернышевскийі» деп атаған. Ол
ұлттық мектеп ашты, қазақ мектептері үшін оқулық жазды, қазақ терминдері
мен мақалдарын, аңыздарын жинақтады.
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ өнерін, тарихын, тұрмысы мен салт-
дәстүрін жан-жақты зерттеді. Өзі ән шығарып, күй тартып, бірқатар қазақ
әндерін нотаға түсіру үшін «Қазақтың 1000 әнін» жинаған А. В. Затаевичке
көмек көрсетті.
Ахмет Байтұрсынұлы 1937 жылы қамауға алынып, атылған. Бүгінгі
күні Ұлттық Ғылым академиясының Тіл білімі институтына Ахмет
Байтұрсынұлының есімі берілген.
міржақып дулатұлы (1885–1935) – ақын, публицист, аудармашы,
қоғам қайраткері, жазушы, журналист.
Міржақыптың «Оян, қазақ!» атты тұңғыш жыр жинағы 1909 жылы
жарық көрді. М. Дулатұлының «Оян, қазақ!» өлеңіндегі:
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап,
Хал харам боп,
Қазағым, енді жату жарамас-ты, –
106
деген сөздері халықтың еркіндікке жету ұраны болды. Осы еңбегі үшін
қуғынға ұшырап, бір жыл Семей түрмесіне қамалады.
Оның «Бақытсыз Жамал», «Азамат», «Терме», «Қазақтар мен қыр-
ғыздардың шығу тарихы» деп аталатын еңбектерінде халық мүддесін,
елін, жерін сүю туралы сөз болады. Ф. Шиллер, А. Пушкин, М. Лермонтов
өлеңдерін қазақшаға аударды.
1913 жылдан бастап Орынбордан шыға бастаған «Қазақ» газетінде
А. Байтұрсынұлымен бірге жұмыс істеді, оның мақсаттас серігі болды.
М. Дулатұлы «Алаш» партиясы бағдарламасының авторларының бірі.
Қазан төңкерісінен кейін «Алашорда» үкіметі жетекшілерінің бірі, Әскери
Кеңесінің мүшесі болды, «Қазақ» газетін басқарды.
1919 жылы ол Кеңес өкіметі жағына шығады. 20–30 -жылдар аралығында
М. Дулатұлы «Ақ жол», «Еңбекші қазақ» газеттерінде, «Қызыл Қазақстан»
журналында еңбек етіп, аудармашылықпен де айналысты.
Қазақ зиялыларын қуғындау басталғанда Міржақып тұтқындалып,
1930 жылы ату жазасына кесілді, кейін ол жаза 10 жыл түрмеге отырумен
ауыстырылды. М. Дулатұлы Соловецк лагерінде 1935 жылы қайтыс болды.
Ол тек 1988 жылы қараша айында ақталды.
Алаш қозғалысының қайраткерлері өз халқының теңдігі мен бостан-
дығы үшін аянбай еңбек етті. Олар азаттық жолындағы күрестің көшбас-
шылары болды».
Оқушылардың Ә. Бөкейханұлы, А. Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы тура-
лы дайындап келген хабарламалары тыңдалады.
Содан кейін оқушылар «Алаш зиялыларының қызметі» деген кестені
оқулық мәтіні негізінде өздігінше толтырады.
Кесте: алаш зиялыларының қызметі
р/с
алаш
зиялыларының
мақсаты қандай
болды?
алаш зиялылары
қандай қоғамдық
өмірге белсене
араласты?
«алаш» партия-
сының өкілдері
мақсаттарына жете
алды ма?
Жұмыс дәптерімен жұмыс жүргізіледі.
Үйге тапсырма: §48. «Алаш қозғалысы» әңгімесі және оқулықтағы
сұрақтар мен тапсырмаларға дайындалып келу.
Достарыңызбен бөлісу: | 
