Б. Қ. Әбдіғұлова ҚазаҚстан тарихынан Әңгімелер

50
құру  үшін  қытайларға  қарсы  жорықтарға  қатысқан.  Құтлық  сыртқы 
жауларға қарсы 47 жорық жасап, 20 шайқасты өзі басқарып жеңіске жеткен. 
Құтлық – өз аты, ал «Елтеріс Білге қаған», яғни «Елінің басын қосқан білгір 
данышпан» деген аса жоғары лауазымы. Тоныкөк осы Құтлықтың серігі, бас 
қолбасшы болған. Ол өлген соң орнында қалған Құтлықтың ұлдары Білге 
және Күлтегінмен бірге Тоныкөк түркештер тайпасы мен қытайларға қарсы 
жорықтарға қатысып, оларға ақыл-кеңес беріп отырған. Тоныкөк түркілердің 
жауынгерлік даңқын әлемге танытқан батыр қолбасшы. Ол түркі әскеріндегі 
ең жоғарғы мәртебе – Апа Тархан, яғни «түрік әскерінің саяси жетекшісі» 
деген лауазымға ие болған.
Кемеңгер  ойшыл  Тоныкөк  көрші  елдермен,  тайпалармен,  түркеш 
және  қытайлармен  достық  қарым-қатынаста  болу  керек  деп  санаған.  Ол 
қытайлармен  келіссөздер  жүргізіп,  өзінің  ақылгөй  даналығын  көрсете 
білген. 
Олардың  қабірі  басына  орнатылған  тастарда  түркі  елінің  қуанышын, 
ерлігі мен елдігі жолындағы ерлердің еңбегін қашап жазып, мәңгілік мұра 
етіп қалдырған.   
күлтегін  (684–731)  –  әскери  қайраткер,  бас  қолбасшы,  атақты  батыр.   
Шығыс Түрік қағанатының бірінші қағаны Құтлық қағанның кіші баласы.  
Түрік қағанатының атақты билеушісі Білге қаған Күлтегіннің ағасы, оның 
басына қойылған ескерткіш тасқа мынадай сөздер ойып жазған: «Әкем қаған 
өлгенде інім Күлтегін жеті жаста қалды... Он жаста інім Күлтегін ер атанды. 
Он алты жасында ағам қағанның ел-жұртын соншама меңгерді. Алты баулы 
Соғдаққа қарсы соғысып, талқандадық. Табғаш Оң тұтықтың елу мың әскері 
келді...  Күлтегін  жауға  жаяу  ұмтылды.  Оң  тұтық  басшыларын  жарақты 
нөкерлерімен қолға түсірді...»
Түркі  еліне  қарсы  шыққан  шапқыншылармен  Күлтегін  ерлікпен  кү-
ресіп,  оның  атын  естіген  жау  қорқатын  дәрежеге  жетті.  Күлтегін  түрік 
мемлекетінің көрнекті әскери қолбасшысы болды.
Ел  билеген  Қапаған  қаған  кезінде  дана  Тоныкөк  пен  ағасы  Білге  ел 
басқарудан аластатылып, ағайынды тайпалар арасында алауыздық күшейіп 
тұрғанын көрген Күлтегін батыр: «Біз не үшін күрестік? Мемлекетіміздің 
құрып бара жатқанын көру үшін бе?» – деп қағанның жүргізіп отырған теріс 
саясатына қиналады.
Қапаған қаған өзі бастаған дау мен қақтығыстардан қайтыс болғаннан 
кейін мұрагерлер таққа талас бастап, түркі тайпалары ыдырай бастайды.
Күлтегін  елдің  бірлігін  ойлап,  өзінің  сенімді  жасақтары  мен  батыр-
ларының көмегімен Қапаған қағанның мұрагерлерін жойып жібереді.
Ол  716  жылы  Қапаған  қайтыс  болған  соң,  бүкіл  түрік  мемлекетінің 
әскерін басқарған.

51
Елдің  сый-құрметіне  бөленген  Күлтегін  –  әскербасы,  Білге  –  қаған, 
Тоныкөк – кеңесшісі болып тұрған 15 жыл қағанаттың ең гүлденген, мерейі 
тасыған кезеңі болған.
Күлтегін,  Білге,  Тоныкөк  тізе  қосып  бірлесіп,  іргесі  мықты  түркі 
мемлекетін  күшейту  мақсатында  көптеген  жорықтарға  қатысып,  жеңіске 
жетіп  отырған.  Осы  шайқастарда  Күлтегін  өзін  тамаша  қолбасшы,  батыр 
ретінде көрсете білді.
 «Күлтегін» жырының авторы сол кезде өмір сүрген атақты ақын Иол-
лығ  Тегін  болатын.  «Күлтегін»  жыры  біздің  бабаларымыздың  жауынгер-       
лік даңқын, елдің бірлігін паш еткен тамаша шығарма.
731 жылы Күлтегін 47 жасында қайтыс болғанда Түрік қағандығы орны 
толмас  қайғыға  ұшырады.  Күлтегін  батырмен  қоштасуға  қытай,  табғаш, 
түркеш, қырғыз және басқа мемлекеттердің әміршілері келді. 
Күлтегінге – екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, 
әйгілі батыр, әскери өнердің шебері –  түркі халқының  бірлігін сақтау, оны 
нығайту  үшін  қол  бастаған  қаhарман  әскербасына  бүгінгі  ұрпақ  тағзым 
етеді.
Білге қаған (681–734) – Шығыс Түрік қағанатының қағаны.
Білге  –  әйгілі  түрік  батыры  Күлтегіннің  ағасы.  Түрік  қағанатын 
күшті  мемлекетке  айналдырып,  елінде  бейбіт  өмір  орнату  үшін  Білге 
Күлтегінді әскербасы, ақылгөй батыр Тоныкөкті мемлекеттік кеңесші етіп 
тағайындады. 
716 жылы Қапаған тайпалар арасында болған соғыстан қайтыс болған 
соң, Білге Шығыс Түрік қағанатының қағаны болды. Ол сол кездегі жоғарғы 
дәреже – «Білге қаған» мәртебесіне ие болды.
Түрік  қағанатының  күшейгенін  қаламаған  Қытай  Білгенің  бейбіт 
келіссөз жөніндегі ұсынысын қабылдамайды. 714 жылы тибеттіктер Қытай-
ға қарсы шабуыл жасағандықтан,  Қытай Түрік еліне соғыс аша алмайды. 
Білге қаған Тоныкөк, Күлтегінмен бірлесе отырып, сыртқы шапқыншыларға 
қарсы шабуылдар ұйымдастырып,  жеңіске жетеді.
Сөйтіп,  түрік  әскері  мықты  күш  болып,  Шығыс  Түрік  қағанатының 
аумағы  кеңейіп, іргесі берік те қуатты мемлекетке айналады. 
Ақылды да қайратты Білге, Күлтегін, Тоныкөк түрік еліне бейбіт өмір 
орнатуға ұмтылды. Білге қаған тұсында 20 жыл шамасында Қытаймен екі ел 
арасында бейбіт өмір қалпына келтірілді.
Білге,  Құтлық,  Күлтегін,  Тоныкөк  қағандар  және  басқа  батырлар  мен 
даналардың елдің бірлігі, оны қорғау жолындағы ерлік істері – Білге қаған 
ескерткіштерінде жазылған. 
Оқушылар  үш  топқа  бөлініп,  оқулық  мәтінімен  таныса  отырып, 
оқулықта  берілген  кестені  әрқайсысы  өздігінше  толтырады.  Содан  кейін 

52
«тарихи  қайраткерлермен  әңгімелесу»  деген  тақырыпта  рөлдік  ойын 
өткізіледі.  Мұғалім  қысқа  және  түсінікті  тілмен  оқушылардың  назарын 
қатысушылардың актерлік шеберлігінен гөрі сахнада не болып жатқанына 
аудартқан жөн. Тарихи қайраткерлер: Күлтегін, Тоныкөк, Білге. Үш топтан 
өз қалауы бойынша үш бала шығады. Әрқайсысы осы тарихи қайраткерлер-    
дің атынан сөйлейді. Өз әңгімелерінде қандай тарихи оқиғаларға қатысқа-
нын,  қандай  мәселелерді  шешуде  куәгер  болғанын  айтып,  қайраткердің 
өмірі  мен  қызметіне  сипаттама  береді.  Ойынға  араласпаған  оқушылар 
бақылаушы болып, рөлдік ойынға қатысушыларға нұсқау береді. Мұғалім 
тапсырманы оқушыларға дауыстап оқып, түсіндіреді. Дайындалуға 5 минут 
уақыт беріледі. 
Күлтегінге сұрақ:
1. Күлтегін қалай Түрік қағанатының бас әскери қолбасшысы болды? 
2. Ол мемлекетті нығайту үшін қандай әрекеттер жасады?
3. Күлтегін ескерткішінде не туралы жырланған? 
Тоныкөкке сұрақ:
1. Тоныкөк жас кезінде қайда білім-тәрбие алды?
2. Тоныкөкті халық неліктен ақылгөй, дана деп есептеген?
3. Ол қандай істерімен тарихта қалды?
Білге қағанға сұрақ:
1. Білге қағанды елі неліктен жақсы көріп, сыйлады?
2. Ол бар күш-жігерін қандай мақсатқа жету үшін жұмсады?
3. Білге қаған жазбалары қай жерден табылды?
Рөлдік  ойыннан  кейін  талқылау  өткізіледі.  Оқушылар  мынадай  тап-
сырмаға  жауап  дайындайды:  Күлтегін,  Білге,  Тоныкөк  ескерткішіндегі 
жазулар кімге арналған? Осы ескерткіштерді сақтаудың қажеті не? Ертедегі 
түркі жазуының қазіргі жас ұрпақ үшін маңызы қандай?
Содан кейін оқушылар «Білімпаздар үшін» мәтінін оқып танысады.  
Сабақты пысықтау барысында жұмыс дәптерімен жұмыс жүргізіледі.
Үйге тапсырма: §22. «Көне түркі жазуы» тақырыбын оқып танысу және 
оған берілген сұрақтар мен тапсырмаларға дайындалып келу. 
§ 23. ұлы Жібек жолы
сабақтың  мақсаты:  «Ұлы  Жібек  жолы»  дегеніміз  қандай  жол,  оның 
маңызы қандай болған, осы жол арқылы қандай мемлекеттер арасында сауда, 
мәдени  байланыстар  жасалғаны  туралы  бейнелі  түсінік  қалыптастыру. 
Оқушылардың  тарихи  оқиғалар  мен  құбылыстарды  салыстыра  білу 
біліктерін қалыптастыруға көмектесу. Еңбек адамына деген құрметтеушілік 
сезімін тәрбиелеуге септігін тигізу.