Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «АӨК бухгалтерлік есеп ерекшеліктері»

57 
 
көпжылдық  шөптер  бойынша  оның  1  центнер  өнімінің  өзіндік  құны  мынадай 
коэффициентмен: біржылдық шөптер бойынша: пішен 1 ц – 1; тұқым 1 ц – 9; сабан 1 ц – 0,1; 
көк балауса 1 ц – 0,25; көпжылдық шөптер бойынша: пішен 1 ц – 1; тұқым 1 ц – 75; сабан 1 ц 
– 0,1; көк балауса 1 ц – 0,3 коэффициенттер көмегімен анықталады. 
Көпжылдық  шөптер  жөніндегі  шығындар  жыл  басындағы  аяқталмаған  өндіріс  пен 
аығмдағы жылдың шығындарынан тұрады. Көпжылдық шөптердің егісі жөніндегі шығындар 
олардың  пайдаланылған  жылдары  бойынша  бөлінеді.  Егер  дақыл  екі  жыл  ішінде 
пайдаланылса, әр жылға әдетте шығынның 50 пайыздан; үш жыл пайдаданылған жағдайда – 
тиісінше 33, 34 және 33 пайыздан келеді. 
Біржылдық  шөптер  өнімінің  өзіндік  құны  көпжылдық  шөптерден  алынған  өнімінң 
өзіндік құны сияқты есептелінеді. 
Шөп  егілетін  жайылымдар  мен  табиғи  шабындықтар  өнімінің  өзіндік  құны.  Осы 
дақылдар  бойынша  шығындардың  жалпы  сомасы  алынған  өнімдер  (табиғи  жайлым,  көк 
балауса,  пішен)  арасында  1  гектердан  жиналып,  жем-шөп  өніміне  келетін  өнімдерге 
пропорционалды түрде бөлінеді.  
Сүрлемдік  жүгері  мен  сүрлемдік  дақылдардың  өзіндік  құны.  1  центнер  көк 
балаусаның  өзіндік  құны  дақылды  өсуріге жұмсалынған  шығында  алынған өнім салмағына 
бөлу арқылы анықталады. 
Егер  шөппен  мал  жаю  жолымен  азықтандырылса,  онда  оларды  өсурі  жөніндегі 
шығындар  малдың  тиісті  түліктерін  бағып-күту  шығындарына  қосылады  және  олар  алдын 
ала есепке алынбайды. 
Пішен,  сүрлем  және  пішендме  үшін  пайдаланылатын  көк  балауса  8110/1  «Өсімдік 
шаруашылығы»  шотына  ашылған  «Сүрлем  дайындау»  аралық  шотының  кредиті    «Дайын 
өнім» шотының дебеті бойынша әділ құны бойынша көрсетіледі. 
Сүрлемнің  құны  көе  балаусаның  және  нақты  өзіндік  құны  бойынша  сүрлем  салуға 
пайдаланылған  басқа  да  компоненттердің  құнынан,  сондай-ақ  сүрлем  салу  жөніндегі 
шығындардан  тұрады.  Ол  қалдықтарды  шегеріп  тастаған  салмағы  бойынша  есептеп 
шығарылады. Сүрлемнің есебі сүрлем салғаннан кейін 20 күннен ерте жүргізілмейді, өйткені 
осы  кезге  қарай  көк  балаусаның  ашу  процесі  аяқталады.  Толтырылғанға  дейін  сүрлем 
салынатын құрылыс, яғни сүрлемді сақтау жайлары (тереңдігі, ені, ұзындығы) өлшенуге тиіс. 
Сүрлем салмағы текше метрге айналдыру жолымен анықталады, онда арнаулы кесте бойнша 
центнер  есебімен  көк  балауса  есепке  алынады.  1  центнер  сүрлемнің  өзіндік  құны  шығын 
сомасын оның салмағына бөлшу арқылы анықталады. 
Жем-шөп өнімінің өзіндік құнын калькуляциялау. Жем-шөп өлшемі бұл – жем-шөптің 
жалпы жұғымдылығын өлшеу және салыстыру өлшемі болып саналады. Құрғақтығы орташа 
1  кг  сұлының  жұғымдылығы  жем-шөп  өлшеміне  арналған.  Әртүрлі  жем-шөпті  жем-шөп 
өлшеміне тарату үшін арнаулы кесте қолданылады. Әрбір дақылдың түрі немесе дақыл тобы 
бойынша  жем-шөп  өлшемінің  өзіндік  құны  өндіруге  жұмсалынған  шығындардар  сомасын 
сол  дақылдан  алынған  өнім  құрамындағы  жем-шөп  өлшемінің  мөлшеріне  бөлу  арқылы 
анықталады.  Әртүрлі  дақылдардың  1  гектардан  алынған  жем-шөп  өлшемімен  көрсетілген 
өнімділігі  мен  олардың  өзіндік  құндарын  салыстыра  келе,  белгілі  бір  жем-шөп  түрін 
өндірудің тиімділігі айқындалады. 
Жеміс-жидек  және  басқа  да  көпжылдық  өсімдіктер  өнімінің  өзіндік  құнын 
калькуляциялау. Жеміс-жидек өсімдіктерінің өнімі жеміс, жидек, жүзім болып табылады, ал 
шыбықтар, қылқандар, өркендер, бұтақтар жанама өнім болып табылады және олар мүмкін 
сатылу бағасы бойынша жалпы шығындар сомасынан шегеріліп тасталады. Жас өсімдіктер 
пайдалануға  берілгенге  дейін  олардан  алынған  өнім  мүмкін  сатылу  бағасы  бойынша 
бағаланады  және  оның  құны  сол  өсімдіктерді  өсіруге  байланысты  шығындар  сомасынан 
шегеріледі.  Жас  өсімдіктерден  жиналған  жеміс-жидектердің  өзіндік  құны  өнімді  күту  мен 
жинауға байланысты шығындардан жоғары болмауға тиісті. 
Жеміс-жидектердің  өзіндік  құны  шығындардың  жалпы  сомасын  стандартты  және 
стандартсыз  өнім  түрлері  арасында  олардың  мүмкін  сатылу  бағаларына  пропорционалды 

58 
 
жолымен  бөлінуге  жатқызылады.  Стандартқа  сай  емес  және  бүлінген  мал  азығына 
пайдаланылған 
жеміс-жидек, 
сондай-ақ 
қалдықтар 
мал 
азығына 
арналған 
тамыржемістілердің  немесе  көк  балаусаның  орташа  өзіндік  құны  бойынша  осы  өнімнің 
сапасы  ескеріле  отырылып  бағаланады.  Стандартқа  сай  емес  өнімнің  өзіндік  құны  мен  осы 
өнімнің арасындағы айырма сатылуға арналған өнімнің өзіндік құнын ұлғайтуға апарылады. 
Питомниктер  (бағбан)  өнімінің  өзіндік  құнын  калькулциялау.  Питомниктер 
отырғызылатын  материалдарды,  жеміс-жидек  дақылдарын,  сондай-ақ  ағаш  пен  бұта 
тұқымдарын  өсіруге  арналған.  Питомниктер  бойынша  өнімнің  шығыны  мен  шығымы 
(тұқым,  будандастырылған  өсімдіктер,  бір  және  екі  жылдық  өсімдіктер  егілген  егістіктер 
және  өсімдік  түрлері  бойынша):  8110/1«Өсімдік  шаруашылығы»  шотына  ашылған  «Жеміс-
жидек  дақылдары  питомниктері»;  «Хош  иісті  лавр  питомниктер»;  «Сәндік  дақылдар 
питомниктері» және т.б. талдамалық шоттарында жүргізіледі. 
Бағбандарда  көшеттерді  күтуге  байланысты  шығындар  отырғызылған  жылдары 
бойынша ашылатын талдамалық шоттарға жатқызылады. Со тәжірибеге жұмсалынған жалпы 
шығындар  сол  тәжірибеге  арналған  жалпы  шотта  есепе  алынып,  олар  сол  шоттан  жыл 
соңында жыл сайын отырғызу үшін бөлінген питомниктің көлеміне пропорционалды түрде 
жылдар  бойынша  ашылатын  шотақ  бөлінеді.  Ішінара  қазып  алынған  жағдайда  егістіктерде 
қалған тұқымдар мен көшеттер аяқталмаған өндіріс ретінде есепке алынады. 
Жеміс  ағаштары  тұқымына  тәжірибе  жасағанда  көшеттер  төрт  жыл  бойы  өсіріледі. 
Тұқым себілген егістік бойынша (бірінші жылы) есептелген шығындар жыл аяғында екінші 
жыл  өсіріліп  жатқан  егіс  бойынша  есептелген  шығындар  жыл  аяғында  үшінші  жыл 
өсірілгенінің  талдамалық  шотына  жатқызылады.  Үшінші  жыл  өсіріліп  жатқан  көшеттердің 
талдамалық шоты бойынша есептелінген шығындар алғашқы үш жылғышыығндармен бірге 
көшеттерді өсірудің нақты өзіндік құнын құрайды. Егер егілген тұқымдар мен көшеттердің 
бір бөлігі олардың бағбандарда өсірілетін болып белігелнген мерзімге дейін сатып жіберілсе, 
нақты  өзіндік  құнымен  бағаланып  «Сатылған  өнімдердің  өзіндік  құны»  шотының  дебеті 
«Дайын өнім» шотының кредитімен көрсетіледі. 
Сатуға жарамды көшеттердің өзіндік құнын есептеген кезде өсіп жетілмегендері мен 
үйренісіп  кетпегендері  сатылуы  мүмкін  бағасы  бойынша  бағаланып,  бұл  сома  есепке 
алынған  шығындардан  шегеріледі.  Өліп  қалған  көшеттер  саны  өнімнің  жалпы  шығымын 
кемітеді (саны жағынан ғана). Соның нәтіижесінде сатуға арналған көшеттердің өзіндік құны 
артады. 
Жидектер  тәжірибесіне  өнім  беретін  өсімдіктер  егістігі,  көшет  материалдар  өсіру, 
бірінші жылы өсіп тұрған өркендер мен шыбықтар егістігі; екінші жылы өсіп тұрған жидек 
ағаштарының  егістігі  енеді.  Бағбандарда  өсірілген  жидектер  тобы  бойынша  шығындардың 
есебі:  «Өнім  беретін  бақты  күту»;  «Есепті  жылы  егілген  егістік»;  «Өткен  жылы  егілген 
егістік»;  «Жидек  дақылдарының  тобына  арналған  жалпы  шығындар»  деген  талдамалық 
шоттарында жүргізіледі. Есепке алынған шығындар жыл аяғында соңғы шоттан шығарылып, 
тиісті  егістікке  бөлінген  жер  көлеміне  пропорционалды  түрде  бөліне  отырып,  алғашқы  үш 
шотқа жазылады. 
Бір-екі  тәжірибелік  жері  бар  шағын  бағбандарда  өсімдіктердің  егілген  жылдары 
бойынша  бухгалтерлік  есеп  жүргізілмейді.  Өсімдіктердің  тұқымы  мен  егілген  жылдары 
бойынша  көшеттердің  есебі  үшін  жедел  –  техникалық  есеп  карточкалары  пайдаланылады. 
Жыл аяғында түгендеу деректері бойынша егілген тұқым мен көшеттердің шығып қалғаны 
(өлгені)  анықталады,  ол  сомалық  есепті  қозғамай,  сан  мөлшері  есебінен  шығарылып 
тасталады. Сатылуға немесе шаруашылықта отырғызылуға тиісті көшеттердің өзіндік құнын 
анықтау  үшін  шартты  өлшемдер  пайдаланылады,  ол  өлшемдер  егіс  көлемін  көшеттердің 
тәжірибе  жасалған  жылдар  санына  көбейту  арқылы  шығарылады.  Содан  соң  әрбір  жылы 
отырғызылғана  қатысты  шығындар  анықталады:  алғашқы  жылдардың  шығындары  бағбан 
бойынша  аяқталмаған  өндірісті  құрайды;  төртінші  жылдың  шығындары  –  өз 
шаруашылығында отырғызуға немесе сатуға арналған көшеттердің өзіндік құнын білдіреді.